Sofiya Brage

Sofiya (yoki Sofi) Tot Lenj tug‘ilganda berilgan nomi Sofiya Brage (1559-yil 24-avgust - 1643-yil) bilan mashhur, astronomiya, kimyo va tibbiyot sohalarida ham o‘z hissasini qo‘shgan daniyalik zodagon ayol olima. Uning hayoti va faoliyatlariga oid ma’lumotlar san’at va tarix fanlari uchun juda ahamiyatli bo‘lib, uning ma’lumotlari dunyo ayollari tarixida alohida o‘rin egallab keladi.

Hayoti va ijodi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sofiya Brahe, 1559-yil 24-avgustda Knudsturp (hozirgi Shvetsiya) qal’asida tug‘ilgan, Daniya qirolining maslahatchisi Otto Brahe va Sofiya qirolichasining saroy xonimi Beate Bill Bragening o‘n nafar farzandining eng kichigi edi. Sofiyaning katta akasi astronom Tycho Brahe edi.Ularning har ikkisi ham oliyjanoblik kishilar bo‘lib, ilm-ma’rifat bilan to‘la hayotni istashar edi. Sofiya o‘z hayoti davomida aqli va ilmiy qobiliyatlarini namoyon etgan va yoshligidan ilm-fanga qiziqqan. U 1573-yilidan boshlab Tycho Brahe bilan birgalikda astronomiyaga oid kuzatuvlar olib borgan va ushbu sohada ilmiy bilimlar egallab, tajriba orttirgan.

U 1579-yilda Otto Thott bilan turmushga quradi va 1580-yilda uning o‘g‘li Tage Thott dunyoga kelgan. Uning eri 1588-yil 23-martda vafot etishidan oldin bir farzandi bor edi. Ularning o‘g‘li 1580-yilda tug‘ilgan Tage Thott edi. 1588-yilda erining vafotidan so‘ng Sofiya Thott Eriksholmdagi (hozirgi Trolleholm qal’asi) mulkini boshqarib, o‘g‘li voyaga yetgunga qadar uni daromadli saqlash uchun mulkni boshqargan. Bu vaqt ichida u kimyo va tibbiyot sohalarini o‘rganishdan tashqari, bog‘dorchilik bilan ham shug‘ullangan. Uning Eriksholmda yaratgan bog‘lariga ajoyib ta’riflar berilgan. Sofi, ayniqsa, Paracelsusdan kimyo va tibbiyotni o‘rganishga qiziqdi, bunda zaharning kichik dozalari kuchli dori sifatida xizmat qilishi mumkin deb hisoblagan. U o‘z mahoratini mahalliy kambag‘allarni davolash uchun ishlatgan.Sofi tibbiyot sohasida qisman erkinlikdan bahramand bo‘ldi. Biroq, ayollar ko‘pincha kollej diplomini olish huquqiga ega emas edilar, diplomning yo‘qligi uning qonuniy shifokor sifatida tibbiyot bilan shug‘ullanishiga to‘sqinlik qilgan. Xuddi shunday, u astrologiyani o‘rganishga ham qiziqqan va akasiga goroskoplarni yaratishda yordam bergan.

Sofiya Uranienborgga tez-tez tashrif buyurishda davom etdi va u yerda kimyo hamda astrologiya bilan shug‘ullangan va Tychoning do‘sti bo‘lgan zodagon Erik Lange bilan uchrashib qoladi. Erik Lange zodagon edi, ammo uning nomiga pul kam edi. Kimyo bilan shug‘ullanishi uni moliyaviy jihatdan beqaror qilib qo‘ydi. Uning ayniqsa oltin ishlab chiqarishga e’tibor qaratishi pul muammolarini keltirib chiqardi. 1590-yilda Sofi Uranenborgga 13-marta tashrif buyurdi va Lange bilan unashtirildi.Lange o‘z boyligining katta qismini kimyo sohasiga doir tajribalariga sarflagani sababli, ularning nikohi bir necha yilga kechiktirildi, u esa kreditorlaridan qochdi va o‘z ishi uchun homiylarni topishga harakat qilish uchun Germaniyaga sayohat qildi. Tycho Brahe bo‘lajak er-xotinning ajralishi paytida "Urania Titani" lotin epik she’rini yozgan, u 1594-yilda singlisi Sofiyaning qaylig‘iga yozgan maktubi sifatida ifodalangan. Tycho Sofiyani Urania Titani sifatida tasvirlaydi, bu uning ilmiy sa’y-harakatlariga bo‘lgan hurmati haqidagi yana bir dalildir.1599-yilda Sofiya Gamburgdagi Langega tashrif buyurdi, ammo ular 1602-yilgacha Eckernforde shahrida turmush qurishdi. Ular bu shaharda bir muncha vaqt o‘ta qashshoqlikda yashashdi.

Sofiya Brahening ijodiy faoliyati ham katta ahamiyatga ega bo‘lib, uning "Urania Titani" nomli she’ri juda mashhur bo‘lib, bu she’rda uning va Erik Lange munajjimlari tavsifi tasvir etilgan. U hayotining so‘nggi yillarida Daniya qiroli oilasining shajaralarini tuzishga bag‘ishlandi va 1626 yilda bu tarixiy asarlari nashr etildi.

Sofiya Brahe, ilmiy faoliyatlarida ham ilm-fan sohasida avtonomiyaga erishdi va uning yordami Tycho Brahe o‘z observatoriyasi Uranienborgda yaratirilgan kuzatuvlarda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.

U hayotining oxirida, 1643 yilda Xelsingorda vafot etgan va Kristianstadning Tott oilasining oilaviy qabristonida dafn qilingan. Sofiya Brahe shu paytdagi ayollarning ilmiy faoliyati va tarixidagi ahamiyatli o‘rniga ega bo‘lib, uning ilmiy yutuqlari va ijodi ilmiy jamiyatda ham ko‘p muhokama qilingan mavzu bo‘lib turibdi.

Sophie akasi Tycho bilan birga Daniya uyg‘onish davri adabiyoti va ilm-fanining gullab-yashnashi uchun katta hissa qo‘shishgan. U akasining ilmiy ishlarida u bilan yaqindan ishlagan va uning ilhomlantiruvchisi sifatida harakat qilgan deb taxmin qilinadi. Ikkalasi shunchalik yaqin ediki, shoir Yoxan L. Xayberg: "Daniya hech qachon ruh va qonidan ko‘ra ko‘proq, Tycho Brahe ning singlisi bo‘lgan olijanob ayolni unutmasligi kerak; bizning Daniya osmonidagi porloq yulduz haqiqatan ham qo‘shaloq yulduzdir," deb maslahat bergan.

Urania Titani[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Urania Titani" 1594-yil fevral oyida Sofiya va Erik o‘rtasidagi xayoliy sevgi yozishmalari haqida yozilgan olti yuz satrli she’r. She’r 1594-yilda yozilgan, ammo 1668-yilda Peder Resen tomonidan nashr etilgan. "Urania Titani" Ovidiy qahramonlari shaklida yozilgan. Ovidiy qahramonlik shaklida she’r-bosh qahramon ayoldan uning sevgilisiga yo‘llagan maktublar silsilasi sifatida o‘qiladi. Shaklning nomi Ovidiy qahramoni-Rim shoiri Ovidiydan kelib chiqqan."Urania Titani" she’ri kim tomonidan yozilganligi haqida bahs-munozaralar mavjud: ba’zilar bu Sofiya edi, boshqalari esa bu uning akasi Tycho edi deb hisoblashadi. "Urania Titani" nashriyotchisi Peder Resen Sofiyani hikoyachi sifatidagi roli tufayli muallif deb hisoblagan. Biroq, Tycho 1594-yil 26-iyulda Tomas Kreygga maktub yozdi, unda Tycho muallif ekanligini aytadi. Xuddi shunday, Ovidiyaning qahramon shakli Sofi tug‘ilgan Daniyada hech qachon ishlatilmagan. Daniyadan bizga ma’lum bo‘lgan birinchi she’r 1775-yilda yozilgan. Bu "Urania Titani" yozilgandan taxminan 200 yil o‘tgach sodir bo‘ladi. Shuning uchun Sofiyaning bu turdagi she’rlardan xabardor bo‘lish ehtimoli akasiga nisbatan juda oz. Tychoning Tomas Kreygga bergan bayonoti noto‘g‘ri ekanligini isbotlaydigan dalillar yo‘q.Shu bilan birga, ba’zilar Sophie Tychoga "Urania Titani" ni yozishda yordam bergan deb o‘ylashadi. Buning sababi shundaki, Tycho she’rni lotin tilida yozgan, bu tilda Sofiya yaxshi gapirmagan. Shunga qaramay, she’r juda shaxsiy edi, shuning uchun ba’zi odamlar Tycho "Urania Titani" ni yaratishda yordam bergan bo‘lishi kerak deb o‘ylashadi.

"Urania Titani" sevgi hikoyasi va Sofi, Tycho va Erikning munajjimlari tavsifini o‘z ichiga oladi, bu tarixchilarga ularning to‘g‘ri tug‘ilgan sanalarini aniqlashga yordam beradi. She’rda Tycho Sofiyani yunon mifologiyasidagi xudosi Urania va Erikni Uran (mifologiya) ning o‘g‘li Titan sifatida tasvirlaydi. Sofiya eri xorijdaligida erini sog‘inishini she’r sifatida tasvirlangan. She’rda shaxsiy va nozik ma’lumotlar mavjud. Masalan, she’rda Sofining ikkinchi eri Erik Lange bilan farzand ko‘rish istagi tasvirlangan."Urania Titani" Sofiya va Tycho saqlaydigan o‘zaro bog‘liqlikni, shu jumladan ularning o‘xshash e’tiqodda ekanligi qayd etilgan.

Geneologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sofiya genealogiya sohasi yani shajarashunoslik faoliyati bilan tanilgan. Sofiyaning birinchi asari 1600-yilda yakunlangan. Bu vaqt ichida shajara oilaviy kitoblar deb ataladigan hujjatlar sifatida joylashtirildi. Bu kitoblar oila a’zolari, an’analar va turli xil oila tarmoqlari kabi oila hayotining ko‘plab jihatlarini o‘z ichiga olgan. Sofiyaning oilaviy kitobini tarjima qilishida u boshqa ayollar bilan o‘zaro bog‘langan meros va ehtimoliy qarindoshlari haqida maktublar va yozishmalarni o‘z ichiga olgan.1626-yilda Sophie hozirda Lund universitetida saqlanayotgan 60 ta Daniyaning zodagon oilalari genealogiyasi bo‘yicha 900 sahifali qo‘lyozmani tugatadi.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sofiya Brage

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]