Sayid Muhammadboyev

Sayid Azimboy Muhammadboyev — toshkentlik savdogar, karvonboshi^[1], savdogar ustasi, Toshkentda yirik qurilish-pudrat korxonasi asoschisi, faxriy merosxoʻr fuqaro, Turkiston oʻlkasi yangi maʼmuriyati tashkil etilishi davridagi jamoat arbobi, 1866-yilda mahalliy aholining ichki hayotining turli masalalarini mahalliy urf-odatlarga muvofiq hal qilish uchun tashkil etilgan Toshkent oʻzini oʻzi boshqarishning maxsus organi — „mahkama raisi“ boʻlgan.

Biografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sayid Azimboy 19-asr oʻrtalarida Rossiya bilan savdo-sotiq bilan shugʻullangan, Toshkentdan Rossiyaga karvonlar haydagan. Chegaradagi Troitsk shahriga qayta-qayta tashriflar chogʻida u rus tilini oʻrgangan hamda Yevropa tartib-qoidalari va gʻoyalari bilan tanishib, taraqqiyotni himoya qila boshlagan va qullikning qatʼiy raqibiga aylangan^[2]. Sayid Azimboy oʻz tashabbusi bilan barcha qullarini ozod qilgan, Toshkentning boshqa savdogarlari ham undan oʻrnak olishgan.

Toshkentda quldorlik institutining barham topishida Sayid Azimboyning roli[tahrir | manbasini tahrirlash]

1865-yilda Rossiya imperiyasi qoʻshinlari Toshkentni bosib olgandan soʻng darhol yangi hukumatning chora-tadbirlaridan biri quldorlik institutini toʻliq va soʻzsiz bekor qilish edi.

Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan „Toshkentning yangi tarixi“ nomli noyob qoʻlyozmasi muallifi Muhammad Solih qori bu haqda shunday hikoya qiladi^[3]:

"Viloyat zodagonlariga Oʻrda oshxonasidagi Kalon hovuzining yoniga yigʻilishlari aytilgan. Arboblar, savdogarlar, qozi-kalonlar, ulamolar va boshqalar kelib, hovuz qirgʻogʻida turishardi. Oʻshanda Chernyayev bu yerga kelib: „Har bir uyda yoki saroyda, boy yoki kambagʻal uyida sotib olingan yoki meros boʻlib qolgan gulom yoki mushta va qul boʻlsa, Peterburg podishohini rozi qilish uchun ularning egalari ozodlikka qoʻyib yuborishlari buyurilda“ va oʻylash uchun ikki soat vaqt berdi. …
Yigʻilganlar uch-besh kishidan iborat guruhlarga boʻlinib, eshitganlarini muhokama qila boshladilar… "… Birovning buyrugʻi bilan ozod qilish — zoʻravonlik, … davlatga va butun xalqqa zarar yetkazish — toʻliq talofatdir, — dedi huquqshunoslar. …
Shu payt Muhammad oʻgʻli Sayid Azim ismli savdogarlardan biri oʻrnidan turib, ulamolar guruhiga yaqinlashdi. Tavoze bilan qoʻllarini koʻksiga qoʻyib, muloyimlik bilan dedi: „Ey, musulmon eʼtiqodidagi murajonlar! Sizdan bitta savolning yechimini olaman degan umiddaman. Bu odamlar savdogar boʻlib, davlatga boʻlgan bunday foydani tushunmaydilar. Mening taklifim bilan qullarga shu Toshkent shahri nomidan taʼtil toʻlovini berishni va qullarini ozod qilishni zarur deb bilishgan va bu savdogarlarga yaxshi nom qoldiradi. Men buni aql bilan qildimmi?“…
Ulamo va fozillar esa Sayid Azimni begonalarning koʻzidan yashirib, majlisning bir burchagiga olib borib: „Bu viloyatning vayron boʻlishiga sababchi boʻlganing oʻzingga yetmaydimi?..“ deyishdi.
… Biroq, savdogarlar sinfiga nisbatan oʻzlarining achchiqlarini yashirgan holda, ular bu javobdan soʻng, hamma shahar nomidan barcha qullarni ozodlikka chiqarishga rozi boʻlganliklari haqida bir ovozdan javob berishdi.…"
— Muhammad Solih Qori. „Toshkentning yangi tarixi“, qoʻlyozma. Toshkent, Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti.

Shu vaqtdan boshlab Toshkentda quldorlik rasman bekor qilindi va ozod qilingan qullarga oʻsha paytda mavjud boʻlgan shahar tashqarisida (hozirgi Qoraqamish turar-joy massivi hududida) joylashish uchun yer berildi.

Savdogar usta Sayid Azimboyning quldorlikni bekor qilish masalasida tutgan pozitsiyasi uni Toshkentning mahalliy aholisi vakillari orasida jamoat arboblari orasida birinchi oʻringa qoʻydi. 1866-yilda Toshkent mahalliy aholisining ichki hayotining turli masalalarini hal qilish uchun tuzilgan Toshkent oʻzini oʻzi boshqarishning maxsus organi boʻlgan mahkamaga rais etib saylandi.

1867-yil mart oyida Sayid Azimboy Peterburgga tashrif buyurganida imperator Aleksandr II bilan tanishtirildi va unga merosxoʻr faxriy fuqaro unvoni berildi.

Azimboyning toʻngʻich oʻgʻli — Sayid Karim Sayidazimboyev 1907-yilda Toshkentda oʻzbek tilida birinchi ixtisoslashtirilgan tijorat gazetasi „Tujor“ („Savdogar“)ga asos solgan va Toshkent shahar dumasi deputati, ukasi Sayid Gʻani bilan birga Toshkentdagi yirik qurilish-pudrat firmasiga rahbarlik qilgan.

Sayid Azimboy 1880-yillarda vafot etgan.