Rus-yapon urushi

Portsmut shartnomasi – 1904-1905 yillardagi Rus-Yapon urushini rasman tugatgan shartnoma. U 6-avgustdan 30-avgustgacha boʻlgan muzokaralardan soʻng 1905-yil 5-sentabrda Qoʻshma Shtatlardagi Portsmouth kemasozlik zavodida imzolangan. AQSh prezidenti Teodor Ruzvelt muzokaralarda muhim rol oʻynadi va saʼy-harakatlari uchun Tinchlik uchun Nobel mukofotiga sazovor boʻldi.

Rus-Yapon tinchlik shartnomasi 1905-yil 5-sentabr, Yaponiya tashqi ishlar vazirligi arxivi

Muzokaralar stoli

Urush Jahondagi eng qudratli armiyasi bor davlatlardan biri boʻlmish Rossiya va 2 yarim asrlik yopiq siyosatdan keyin endi sanoatlashayotgan Yaponiya oʻrtasida kechdi. Rossiyani yenggan holda Xitoyning katta qismini egallash va Rossiyadan koʻplab hududlarni tortib olishga ishongan Yaponiya hukumati urush ketayotgan davrning oʻzidayoq (1904-yil iyul) muzokaralarga Rossiyani koʻndirishi mumkin boʻlgan davlatni qidira boshladi. 

Yaponlar yaqinlashgan vositachi AQSh prezidenti Teodor Ruzvelt boʻlib, u urush boshidayoq yaponparastlik nuqtai nazarini ochiq bildirgan edi. Biroq, urush davom etar ekan, Ruzvelt Yaponiyaning harbiy qudratini kuchaytirishi va uning AQShning Osiyodagi manfaatlariga uzoq muddatli taʼsiri haqida xavotir bildira boshladi. 1905-yil fevral oyida Ruzvelt Aqshning Sankt Peterburgdagi elchisi orqali Rossiya hukumatiga xabar yubordi. Dastlab, ruslar javob bermadilar, podshoh Nikolay II hamon Rossiya oxir-oqibat gʻalaba qozonishiga qatʼiy ishondi. Yaponiya hukumati tinchlik shartnomasiga iliq munosabatda boʻldi, chunki yapon qoʻshinlari uzluksiz gʻalabalardan zavqlanar edi. Biroq, Mukden jangidan (1905-yil 20-fevraldan 10-martgacha) keyin har ikki tomon uchun ham ishchi kuchi va resurslari jihatidan juda qimmatga tushgan. Yaponiya Tashqi ishlar vaziri Komura Jutaro endi Yaponiya uchun kelishuvga intilishi juda muhim deb hisobladi. 1905 yil 8 martda Yaponiya qurolli kuchlar vaziri Terauchi Masatake Amerikaning Yaponiyadagi vaziri Lloyd Griskom bilan uchrashib, Ruzveltga Yaponiya muzokaralarga tayyor ekanligini bildirib quyishini suradi. Biroq Tsushima jangida (1905-yil 27-28 may) rus floti magʻlub boʻlmaguncha Rossiyadan ijobiy javob kelmadi. Ikki kundan keyin Nikolay II oʻzining buyuk knyazlari va harbiy rahbariyati bilan uchrashdi va tinchlikni muhokama qilishga kelishib oldi. 1905-yil 7-iyunda Ruzvelt yapon diplomati Kaneko Kentaro bilan uchrashdi va 8 iyunda Rossiyadan ijobiy javob oldi. Ruzvelt muzokaralar uchun joy sifatida Nyu-Xempshirdagi Portsmouthni tanladi, birinchi muzokaralar avgust oyida boshlanishi kerak boʻlgan.

Portsmut tinchlik konferensiyasidagi Yaponiya delegatsiyasiga Tashqi ishlar vaziri Komura Jutaro boshchilik qildi va elchi Takahira Kogoro yordam berdi. Rossiya delegatsiyasiga sobiq moliya vaziri Sergey Vitte boshchilik qildi, unga Yaponiyadagi sobiq elchi Roman Rozen va Xalqaro huquq va arbitraj boʻyicha mutaxassis Fridrex Martens yordam berdi. Delegatsiyalar 8-avgust kuni Portsmutga etib kelishdi. 

Muzokaralar boshlanishidan oldin, podshoh Nikolay qatʼiy pozitsiyani egalladi va oʻz delegatlariga Rossiya kuchlarini Uzoq Sharqda joylashtirish boʻyicha har qanday hududiy imtiyozlar, tovonlar yoki cheklovlarga rozi boʻlishni taqiqladi. Yaponiyaliklar dastlab Koreyadagi manfaatlarini tan olishni, barcha rus qoʻshinlarini Manchuriyadan olib chiqishni va katta miqdorda tovon toʻlashni talab qilishdi. Ular, shuningdek , 1905 yil iyul oyida yapon qoʻshinlari qoʻlga kiritgan Saxalin orolini qisman muzokaralar vositasi sifatida ishlatish uchun oʻzlarining nazoratini tasdiqlashni xohlashdi. 

9-avgustdan 30-avgustgacha jami oʻn ikkita sessiya boʻlib oʻtdi. Dastlabki sakkiz sessiya davomida delegatlar sakkiz band boʻyicha kelishuvga erishdilar. Bularga zudlik bilan oʻt ochishni toʻxtatish, Yaponiyaning Koreyaga daʼvolarini tan olish va rus qoʻshinlarini Manchuriyadan evakuatsiya qilish kiradi. Rossiya, shuningdek, janubiy Manchuriyadagi ijaralarini (Port Artur va Talienni oʻz ichiga olgan) Yaponiyaga berdi va Janubiy Manjuriya temir yoʻlini va uning togʻ-kon konsessiyalarini Yaponiyaga berdi. Rossiyaga Shimoliy Manchuriyadagi Xitoy sharqiy temir yoʻlini saqlab qolishga ruxsat berildi.

Qolgan toʻrtta sessiyada eng murakkab masalalar koʻrib chiqildi: tovon toʻlash va hududiy imtiyozlar. 18 avgust kuni Ruzvelt Rozenga hudud masalasini hal qilish uchun Saxalinni boʻlinishni taklif qilishni taklif qildi. Ammo 23-avgustda Vitte yaponlar Saxalinni saqlab qolishni va tovon toʻlash talablaridan voz kechishni taklif qildi. Komura taklifni rad etganida, Vitte unga muzokaralarni toʻxtatish va urush qayta boshlanishi haqida koʻrsatma berilganligi haqida ogohlantirdi. Ultimatum toʻrtta yangi rus boʻlinmasi Manchuriyaga yetib kelganini va rus delegatsiyasi oʻzlarining sumkalarini yigʻishtirib, joʻnab ketishga tayyorgarlik koʻrishni namoyish qildilar. Vitte yaponlar urushni qayta boshlashga qodir emasligiga amin edi va shuning uchun Amerika ommaviy axborot vositalari va uning amerikalik mezbonlari orqali bosim oʻtkazdi yaponlarni pul kompensatsiyasi Rossiya tomonidan murosa qilish uchun ochiq emasligiga ishontirdi. Vitte tomonidan magʻlub boʻlgan Komura taslim boʻldi va Saxalinning janubiy yarmi evaziga yaponlar tovon toʻlash daʼvolaridan voz kechdilar. 5-sentabrda Portsmut shartnomasi imzolandi. Shartnoma Yaponiyaning xususiy kengashi tomonidan 10-oktyabr va Rossiyada 1905-yil 14-oktyabrda ratifikatsiya qilindi.

Shartnomaning imzolanishi Uzoq Sharqdagi qiyinchiliklarni bartaraf etdi va ikki xalq oʻrtasida oʻttiz yillik tinchlik oʻrnatdi. Shartnoma Yaponiyaning Sharqiy Osiyodagi nufuzli kuch sifatida paydo boʻlishini tasdiqladi va Rossiyani u yerda oʻzining ekspansionistik siyosatidan voz kechishga majbur qildi, ammo bu yapon xalqi tomonidan yaxshi qabul qilinmadi. Yaponiya jamoatchiligi oʻz mamlakatlari ruslar ustidan uzluksiz harbiy gʻalabalar qoʻlga kiritganidan xabardor edi, ammo gʻalabalar uchun harbiy va iqtisodiy kuchning haddan tashqari oshirib yuborilishidan unchalik xabardor emas edi. Shartnoma shartlari haqidagi xabarlar Yaponiyaning Yevropa kuchlari oldida zaifligini koʻrsatdi va bu umidsizlik Hibiya gʻalayonlariga va 1906-yil 7-yanvarda Katsura Taroning qulashiga sabab boʻldi.

Ruzvelt oʻynagan roli tufayli Qoʻshma Shtatlar jahon diplomatiyasida muhim kuchga aylandi. Ruzvelt hech qachon Portsmutga bormagan boʻlsa ham, tinchlik muzokaralari oldidan va davomidagi saʼy-harakatlari uchun 1906 yilda Tinchlik uchun Nobel mukofoti bilan taqdirlangan.