Qozogʻiston uygʻurlari
Qozog'istondagi uygʻurlar respublikadagi beshinchi yirik millatdir. 2014-yil boshida qozoq uygʻurlari soni 246,777 kishini tashkil etgan (mamlakat aholisining 1,44 %)[1].
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dunganlar bilan birgalikda uygʻurlar birinchi marta 1860—1880-yillarda Xitoyda uygʻurlar qoʻzgʻoloni bostirilganidan keyin Qozogʻiston hududida oʻrnasha boshladilar. Shu bilan birga, 1916-yil qoʻzgʻoloni bostirilgandan keyin Semirechye qozoqlarining bir qismi Sharqiy Turkistonning Uygʻur yerlariga koʻchib oʻtdilar. Sovet davrida mamlakatda uygʻurlar soni doimiy ravishda oʻsib bordi. 1960—1970-yillarda SSSR va XXR oʻrtasidagi ochiq chegaralar davrida, asosan, Olmaota va Toldiqoʻrgʻon viloyatlarining qishloqlari va tuman markazlarida joylashgan uygʻur koʻchmanchilarining ikkita yangi toʻlqini Qozogʻiston SSRga keldi. Respublikada uygʻurlar soni tez oʻsdi. 1989-yildagi aholini roʻyxatga olish natijalariga koʻra respublikada 180 ming uygʻur yashagan (respublika aholisining 1,1 %). Uygʻurlar Olmaota viloyati aholisining 7,8 foizini va Olmaota aholisining 3,5 foizini tashkil qiladi. 1999-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, ularning soni 210 ming kishiga yetgan(aholining 1,4 %), Olma-Ota viloyatining Uygʻur tumanida esa uygʻurlar aholining koʻp qismini tashkil etgan (56 %). Mintaqada uygʻurlar ulushi 9 foizga, Olmaota shahridada 5,8 foizga yetdi.
2009-yil Qozogʻistonda oʻtkazilgan aholini roʻyxatga olishda 2010-yil 1-yanvar holatiga koʻra mamlakatda 227 ming uygʻur mavjudligi qayd etilgan, bu butun mamlakat aholisining 1,39 foizini tashkil etadi. Tabiiy oʻsishning nisbatan yuqori darajasi saqlanib qolmoqda, ammo uygʻurlarning viloyat shaharlariga koʻchib borishi kuchaygan boʻlsa ham, qishloq aholisi ustunlik qilmoqda. Qozogʻiston uygʻurlari odatda uch tilli, rus va qozoq tillarini yaxshi bilishadi[2]. Sovet davridan beri respublikada uygʻur maktablari tarmogʻi saqlanib qolgan. 2012-yilda respublikaning 14 ta maktabida faqat uygʻur tilida soʻzlashuvlar boʻlgan mavjud edi. Bundan tashqari, oʻquv dasturi doirasida, shuningdek ixtiyoriy va yoki mustaqil fan sifatida, uygʻur tilini boshqa tillarda oʻqigan 4,076 uygʻur millatiga mansub bolalari oʻrgangan[3]. Uygʻur gazetasi „Uygʻur Avazi“ nashr etiladi
Qozogʻistonning mashhur uygʻurlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Masimov, Karim Kajimkanovich (1965-yilda tugʻilgan) — Qozogʻiston davlat arbobi, ikki marta Qozogʻiston Respublikasi Bosh vaziri lavozimida ishlagan[4].
- Taipov, Murdin Taipovich (1918-1998) — Ulugʻ Vatan urushi qatnashchisi, „Xalq Qahramoni“.
- Xasanov, Farhod Taipovich (1936-2013) — Qozogʻiston Respublikasi Uygʻurlar Madaniyati Jamiyatining raisi, Qozogʻiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Milliy Kengash aʼzosi.
- Abdullin, Xizmet Mitalipovich (1925-1986) — Uygʻur Sovet yozuvchisi.
- Iskanderov, Izim (1906-1970) — Uygʻur Sovet yozuvchisi.
- Samedi, Ziya (1914-2000) — Uygʻur sovet shoiri.
- Rozibakiev, Abdulla Axmetovich (1897-1938) — Sovet partiyasi va jamoat arbobi, Semirechye shahrida Sovet hokimiyatini oʻrnatish uchun kurash qatnashchisi.
- Axmadiyev, Murat Abdureimovich (1950-yilda tugʻilgan) — musiqa ijrochisi, „Uylik“ ansambli solisti, Uygʻur teatrining sobiq rahbari, hozirda Qozogʻiston Respublikasi parlamentining deputati.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Agentstvo Respubliki Kazaxstan po statistike. Etnodemograficheskiy sbornik Respubliki Kazaxstan 2014“. 2017-yil 8-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 4-iyun.
- ↑ K 2020 godu kajdiy vzrosliy jitel strani doljen zagovorit na kazaxskom yazike " Gazeta Diapazon : novosti Aktobe, Kazaxstana i mira
- ↑ Natsionalnie shkoli v Kazaxstane |
- ↑ Анастасия Ускова. „Карим Масимов – не уйгур. И точка!“ (ru) (deadlink). «Республика (2015-yil 18-aprel). 2015-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 27-fevral.