Portugaliya Sharqiy Afrikasi

Portugaliya Sharqiy Afrikasi (portugalcha: Estado da África Oriental), yoki Portugaliya Mozambiki — Sharqiy Afrikadagi Portugaliya imperiyasining mustamlaka mulklarining norasmiy nomi (XVI asr boshlari – 1975-yil). Hozirgi vaqtda – Mozambik Respublikasi.

1905-yildagi Lorensu Markish shahri

Tarixi

1498-yilda Hindistonga yoʻl olgan Vasko da Gama zamonaviy Mozambik hududiga langar tashladi. Portugaliyaliklarni mahalliy portlarga yuklangan oltin, mis, temir, fil suyagi, munchoqlar, matolar va chinni koʻpligi hayratda qoldirdi.

1505-yilda portugallar gavana va Sofala shahrini egallab, Mozambikni mustamlaka qilishni boshladilar. Yevropaliklar import qilingan toshdan qalʼa va savdo shoxobchasi binosi qurdilar. Sharqiy Afrika qirgʻoqlarida mustahkam oʻrnashish uchun portugallar dengiz orollari va okean sohillarida qalʼalar qurishni yoki arablar tomonidan yaratilgan aholi punktlarini harbiy istehkomlarga aylantirishni boshladilar. 1530-yilga kelib, Zambezi daryosi qirgʻogʻida Sena va Tete qalʼalari qurilgan va XVI asrda Mozambik orolida qalʼa qurilgan (San-Sebastyanning asl qalʼasi 1508-yilda qurilgan). Koʻp yillar davomida Mozambik oroli Hindistonga yoki Hindistondan ketayotgan kemalar toʻxtaydigan va ekspeditsiyalar oltin izlab qitʼaga chuqur kirib boradigan joyga aylandi. XIX asrning oxirigacha Mozambik orolida portugallar tomonidan qurilgan shahar, Sharqiy Afrikadagi mulklarining poytaxti Portugaliyaning asosiy harbiy, siyosiy va madaniy markazi edi. Uning Hind okeani mamlakatlari bilan Yevropa dengiz savdosidagi ahamiyati Suvaysh kanali qurilishi bilangina zaiflashdi.

1544-yilda Lorensu Markish qirgʻoqni oʻrganib chiqdi va koʻrfazni topdi, u yerda keyinchalik shahar tashkil etildi va uning nomi bilan ataldi, XIX asrning oxiridan Mozambikning poytaxti boʻlgan va 1975-yildan Maputu nomini olgan.

Katolik missionerlari mamlakatni mustamlaka qilishda katta rol oʻynadilar, ular Zambezi daryosi boʻylab okean qirgʻogʻidan Portugaliya qoʻshinlari va savdogarlarining yonlarida yurib ergashib katolik cherkoviga davʼat etdilar. Sharqiy Afrikada savdoni nazorat qilish uchun kurashda portugallar uzoq vaqtdan beri Sahroi Kabirdan janubiy Afrikaning ichki hududlari bilan savdo aloqalarini saqlab kelgan arab savdogarlarining qattiq qarshiligini yengishga majbur boʻldilar.

1569—1572-yillarda Fransishku Barretu imperiyaning afsonaviy oltin konlarini egallab olish maqsadida Janubiy Afrikaning Monomotapa davlatiga chuqur kirib bordi va portugal ekspeditsiyasini boshqardi. Portugallarning bu davlatni bosib olishga urinishlari muvaffaqiyatsiz yakunlandi, ammo u Portugaliya bilan unga qurol-yarogʻ evaziga oltin va kumush konlarini topshirish va chekka hududlarning isyonkor hukmdorlariga qarshi kurashda yordam berish toʻgʻrisida shartnoma imzolashga majbur boʻldi. XVIII asrga kelib shimoldan jangovar Rozvining bostirib kirishi va oʻzaro nizolar Monomotapaning qulashiga olib keldi.

Portugallarning qirgʻoqni egallab olishi Sharqiy Afrika portlari orqali olib boriladigan anʼanaviy savdo aloqalarini buzdi. Savdo va uning ortida qirgʻoq shaharlari tanazzulga yuz tutdi.

XVI asrda Braziliyaga qullar eksporti portugal mulklaridan boshlandi. XVII asrning oʻrtalaridan Mozambik va Ibo orollari, shuningdek, Kelimane porti rasmiy taqiqlanganiga qaramay, XX asr boshlarigacha davom etgan qul savdosining asosiy markazlariga aylandi.

1752-yilgacha, Sharqiy Afrikadagi portugal mulklari rasman Mozambikning alohida mustamlakasi deb eʼlon qilinmaguncha, ular Hindistonning Portugaliya vitse-qiroli (qarorgohi Goada) tomonidan boshqarildi.

Portugaliyaning Afrikadagi eng yirik mustamlakalari – Mozambik va Angola oʻrtasida joylashgan hududlarga daʼvolari, uning Afrika mulklarini birlashtirishga qaratilganligi boshqa mustamlakachi davlat – Buyuk Britaniya manfaatlari bilan toʻqnashuvga olib keldi. Uzoq davom etgan muzokaralardan soʻng, 1891-yil 11-iyunda zamonaviy Mozambik chegaralarini belgilab beruvchi Angliya-Portugaliya shartnomasi tuzildi.

XX asr boshlariga kelib Portugaliya oʻz mustamlakasining katta hududlarini nazorat qilishni uchta xususiy Britaniya kompaniyasiga topshirdi: Mozambik kompaniyasi, Zambezi kompaniyasi va Nyasa kompaniyasi. Bu kompaniyalar Mozambikni Buyuk Britaniyaning qoʻshni mustamlakalari bilan bogʻlaydigan temir yoʻllarni qurdilar va mintaqa mamlakatlari plantatsiyalari va shaxtalarini arzon ishchi kuchi bilan taʼminladilar.

Ikkinchi jahon urushidan keyin Portugaliya boshqa Yevropa davlatlaridan o‘rnak olmadi va o‘z mustamlakalariga mustaqillik bermadi. Ular “dengizorti hududlar” deb eʼlon qilindi va u yerda metropoliya mamlakatdan migratsiya davom etdi.

Milliy ozodlik harakati

Qitʼaning aksariyat davlatlarining dekolonizatsiyasi va milliy ozodlik harakatlarining xalqaro maydondagi taʼsirining kuchayishi sharoitida Portugal mulkida rejim muxoliflarining siyosiy konsolidatsiya jarayonlari boshlandi. 1960-yillarning boshlarida Mozambikdan kelgan emigrantlar “Mozambikning Afrika milliy ittifoqi” va “Mozambik milliy demokratik ittifoqi” partiyalarini tuzdilar, ular 1962-yilda Mozambikni ozod qilish frontini (FRELIMO) tashkil qildilar. Eduardo Mondlan boshchilik qilgan (u ilgari talabalar harakatida ishtirok etgani uchun Mozambikdan Janubiy Afrika Ittifoqiga haydalgan, keyin AQShning Sirakuza universitetida dars bergan va BMT Vasiylik kengashida ishlagan). FRELIMO shtab-kvartirasi Dar-us-Salomda (Tanzaniya) joylashgan edi.

1963-yil oʻrtalarida ichki mojarolar uning saflarida boʻlinishga olib keldi, shundan soʻng tashkilotda faqat Mondlan tarafdorlari qoldi va FRELIMO Afrika birligi tashkiloti tomonidan Mozambikning asosiy milliy ozodlik harakati sifatida tan olindi va undan toʻliq yordam oldi.

Asosiy maqola: Portugaliya mustamlakachilik urushi

Mustamlaka hokimiyatining FRELIMO bilan muzokaralar olib borishdan bosh tortishi va norozilikning har qanday tinch shakllarini bostirish 1964-yil 25-sentyabrda frontning aholini Portugaliya mustamlakachi kuchiga qarshi umumiy qurolli qoʻzgʻolonga chaqirishiga sabab boʻldi. Eng boshidanoq front Angola (MPLA) va Gvineya-Bisau (PAIGC) isyonchi guruhlari bilan yaqin aloqada boʻldi.

1967-yil oxiriga kelib 8 ming kishidan oshgan ozodlik armiyasi SSSR va Xitoyning yordamiga tayanib, harbiy postlarga, maʼmuriy markazlarga sabotaj uslubida hujumlardan foydalanib mamlakat shimoli va butun mintaqani ozod qilishga oʻtdi. Mustamlakachi hokimiyat 30 minglik armiyaga ega boʻlishiga, shuningdek, Janubiy Afrika va Janubiy Rodeziyadan iqtisodiy va harbiy yordamga ega boʻlishiga qaramay, 1974-yilga kelib, FRELIMO jangchilari umumiy maydoni 200 ming kvadrat metr boʻlgan hududlarni ozod qildilar. Bu yerda oʻzini oʻzi boshqarish organlari, maktablar, kasalxonalar va aholi uchun xalq doʻkonlari tashkil etildi. Garchi FRELIMO hatto oʻz nazorati ostidagi hududda partiya qurultoylarini oʻtkazishga muvaffaq boʻlgan boʻlsa-da, umuman olganda, harbiy ekspertlar 1970-yillarning oʻrtalaridagi qarama-qarshilik natijasini durang sifatida baholaydilar. Mustamlaka hokimiyatlari shaharlar va eng muhim kommunikatsiyalar ustidan toʻliq nazorat oʻrnatgan holda, isyonchilarni qoʻllab-quvvatlagan tinch aholiga shafqatsizlarcha munosabatda boʻldilar, ularning bir qismi qoʻshni Malavi va Tanzaniyaga qochishga majbur boʻldi. 1969-yil 3-fevralda Eduard Mondlan Dor-us-Salomda terakt oqibatida halok bo‘ldi. 1970-yilda FRELIMOning yangi rahbari Samora Mishel tayinlandi. Front rahbariyati SSSR, GDR va Yevropaning boshqa sotsialistik davlatlari bilan hamkorlikni mustahkamlash yo‘nalishini belgilab berdi. Shu bilan birga, Portugaliya hukumatiga xalqaro bosim kuchaydi, bunga mustamlakachi armiyaning Mozambikning tinch aholisiga nisbatan vahshiyliklarini oshkor qilish yordam berdi.

1974-yil aprel oyida Portugaliyada chinnigulilar inqilobi deb nomlanuvchi soʻl harbiy toʻntarishi sodir boʻldi. Yangi hokimiyat barcha Afrika koloniyalariga mustaqillik berdi. 1974-yil 7-sentabrda Lusakada Mozambikka mustaqillik berish toʻgʻrisida bitimlar imzolandi. Muvaqqat hukumati tuzildi, uning tarkibiga FRELIMO va Portugaliya hukumati vakillari kirdi. 1974-yil kuzida FRELIMOning hokimiyat tepasiga kelishiga yoʻl qoʻymaslik uchun ekstremistik va irqchi oq ozchilik tashkilotlari Portugaliya armiyasi boʻlinmalari va FRELIMO jangchilarining birgalikdagi saʼy-harakatlari bilan harbiy toʻntarishga urindilar. Bir yil ichida deyarli butun etnik portugal aholisi mamlakatni tark etdi (Portugaliyada ularni retornadoslar, qaytib kelganlar deb atashgan); oʻz ixtiyori bilan uyini va yer egaliklarini tark etishni istamaganlar yangi hokimiyat tomonidan koʻchirilishiga majbur qilindi. 1975-yil 25-iyunda Mozambik mustaqilligi eʼlon qilindi.

Rasmiy nomlari

Oʻz tarixi davomida Portugaliya Sharqiy Afrikasi quyidagi rasmiy nomlarga ega edi:

• Sofalo Kapitanligi (portugalcha: Capitania de Sofala) (1501—1569);
• Mozambik va Sogalo Kapitanligi (portugalcha: Capitania de Moçambique e Sofala) (1570—1676);
• Mozambik va Ruish de Sofalo General-Kapitanligi (portugalcha: Capitania-Geral de Moçambique e Rios de Sofala) (1676—1836);
• Mozambik provinsiyasi (portugalcha: Província de Moçambique) (1836—1891);
• Sharqiy Afrika Davlati (portugalcha: Estado da África Oriental) (1891—1893);
• Mozambik Provinsiyasi (portugalcha: Província de Moçambique) (1893—1926);
• Mozambik koloniyasi (portugalcha: Colónia de Moçambique) (1926—1951);
• Mozambik provinsiyasi (portugalcha: Província de Moçambique) (1951—1972);
• Mozambik Davlati (portugalcha: Estado de Moçambique) (1972—1975).

Shuni taʼkidlash kerakki, 1891—1893-yillarda “Mozambik provinsiyasi” nomi Sharqiy Afrika Davlatining ikkita viloyatidan faqat bittasiga toʻgʻri kelgan (ikkinchisi “Lorensu Markish provinsiyasi” deb nomlangan (portugalcha: Província de Lourenço Marques).

Shuni ham taʼkidlash kerakki, 1911-yildan boshlab “koloniya” atamasi Mozambikga nisbatan “provinsiya” nomiga muqobil sifatida ishlatila boshlandi. 1926-yilda Mozambik mustamlakasi (“Carta Orgânica da Colonia de Moçambique”) yangi konstitutsiyasining qabul qilinishi bilan “Mozambik koloniyasi” nomi ustunlik qildi, baʼzida “Mozambik provinsiyasi” nomi ham topilgan boʻsa-da – bu 1951-yilgacha davom etdi, bu nom yana rasmiy maqomga ega boʻldi.

Iqtisodiyoti

Portugaliyaning Sharqiy Afrika hududi foydali qazilmalarga boy edi. Shakarqamishi koʻp ekilgan, bepoyon oʻrmonlarda qimmatbaho daraxtlar oʻsgan.

Koloniyaning bir nechta yaxshi portlari bor edi va koloniyaning asosiy porti, uning poytaxti Lorensu Markish temir yoʻl orqali Transval bilan bogʻlangan edi. Oltinning asosiy yetkazib beruvchisi Beyra shahri edi. Temir yoʻl orqali Inyambane, Shinde, Kelimane, Ibo va Mozambik provinsiyasi bilan bogʻlangan edi. Bundan tashqari, koʻplab yirik daryolar va Nyasa koʻli ham aloqa yoʻllari sifatida ishlatilgan. XIX asrda Yevropa va Mozambik paroxodlar orqali bogʻlangan.

Ichki mintaqa bilan savdoni Hindistondan kelgan muhojirlar, qirgʻoqdagi savdoni ingliz savdo markazlari boshqargan.

Hududiy boʻlinishi

Portugaliyaning Sharqiy Afrika hududi quyidagi viloyatlarga boʻlingan: Mozambik, Zambezi, Tete, Inyambane, Lorensu Markish va Gazo harbiy okrugi. Har bir viloyat gubernator tomonidan boshqarilardi, general-gubernatorning qarorgohi Lorensu Markishda edi.

Jamiyati

Koloniyaning tub aholisi Bantu xalqlari guruhiga mansub boʻlib, XIX asr oxirida 3 million kishini tashkil etgan. Koloniyadagi oq tanlilar soni bor-yoʻgʻi bir necha ming edi.