Ozarbayjon Markaziy banki

Ozarbayjon Respublikasi Markaziy banki
Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı
	; Davlat gerbi
Bosh qarorgohi	Boku
Koordinatalari	40°22′43″N 49°50′43″E / 40.378661°N 49.845386°E G OKoordinatalari: 40°22′43″N 49°50′43″E / 40.378661°N 49.845386°E G O
Tashkil etilgan yili	12-fevral, 1992-yil (32 yil avval)
Mulkchilik shakli	100% Davlat mulki
Gubernator	Taleh Kazimov
Markaziy banki	Ozarbayjon
Valyutasi	Ozarbayjon manati
Oltin-valyuta zaxiralari	$6436.3 mln (30.06.2020 holatiga)
Veb sayti	www.cbar.az

Ozarbayjon Markaziy banki (ozarbayjoncha: Azərbaycan Mərkəzi Bankı) Ozarbayjon Respublikasining markaziy banki . Bankning bosh ofisi poytaxt Boku shahrida joylashgan.

Ozarbayjon Respublikasi Milliy banki Ozarbayjon Respublikasi Prezidentining 1992-yil 11-fevraldagi „Ozarbayjon Respublikasi Milliy bankini tashkil etish toʻgʻrisidagi“ farmoni bilan tashkil etilgan. Ozarbayjon Respublikasining 18-martdagi “Ozarbayjon Respublikasi Konstitutsiyasiga qoʻshimchalar va oʻzgartirishlar kiritish toʻgʻrisida”gi Referendum toʻgʻrisidagi qonuni kuchga kirganligi sababli Ozarbayjon Respublikasi Milliy banki “Ozarbayjon Respublikasining Markaziy banki” deb oʻzgartirildi. (2009-yil)

Ozarbayjon Respublikasi Markaziy bankining maqomi, maqsadlari, funksiyalari va vakolatlari, shuningdek boshqaruv va tashkiliy tuzilmasi, davlat organlari va boshqa shaxslar bilan davlatning markaziy banki sifatidagi munosabatlari Ozarbayjon Respublikasi qonuni bilan belgilanadi. “Ozarbayjon Respublikasi Markaziy banki toʻgʻrisida” 2004-yil 10-dekabrda Markaziy bankning mamlakat milliy valyutasini chiqarish boʻyicha alohida funksiyasi Ozarbayjon Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan. Markaziy bank Ozarbayjon Respublikasining boshqa qonun hujjatlariga va Ozarbayjon Respublikasi tomonidan tasdiqlangan xalqaro shartnomalarga ham amal qiladi.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ozarbayjonda markaziy bank faoliyatining tarixi quyidagi davrlarni qamrab oladi: Ozarbayjon Demokratik Respublikasi (1918—1920); sovet sotsialistik davri (1920—1991); Ozarbayjon 1991-yilda mustaqillikka erishganidan soʻng zamonaviy bank tarixi boshlanadi.

20-asr boshlarida Ozarbayjon oʻz mustaqilligini eʼlon qildi va 1918-yil 28-mayda Ozarbayjon Xalq Respublikasini tuzdi. Mustaqil respublikada dastlab Zakavkaz obligatsiyalari 1918-yil yanvar oyida Boku Xalq Komissarlari Sovetining qarori bilan Boku shahar ma’muriyati va Boku Soveti munitsipal xizmati tomonidan muomalaga chiqarilgan rus pullari va Boku obligatsiyalari bilan bir qatorda keng qoʻllanila boshlandi. Shu bilan birga, sobiq Rossiya Davlat bankining Boku filiali ham oʻz faoliyatini davom ettirdi. Ozarbayjon Xalq Respublikasi hukumati 1919-yil 7-martda Ozarbayjon Davlat bankini (markaziy bankni) tashkil etish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Oʻsha yilning 16-sentyabrida Ozarbayjon Xalq Respublikasi parlamenti Ozarbayjon Davlat bankining Nizomini qabul qildi va 1919-yil 30-sentyabrda tantanali ochilish marosimi bilan bank ish boshladi.

„Banklar banki“ nomi bilan ataladigan Ozarbayjon davlat banki, mavjud kredit tashkilotlarini nazorat qildi va pul birliklarini chiqardi. ^]

1920-yil 28-aprelda Ozarbayjon Demokratik Respublikasi parchalanganidan keyin Ozarbayjon Davlat banki 1920-yil 31-mayda yangi davlat tuzilmasi - Ozarbayjon Sovet Sotsialistik Respublikasi Moliya Komissarligining buyrugʻi bilan Ozarbayjon Xalq banki deb oʻzgartirildi. Ozarbayjon inqilobiy qoʻmitasining qarori bilan 1920-yil 9-iyunda barcha banklar va boshqa kredit tashkilotlari milliylashtirilib, Xalq bankiga boʻysundirildi.Bu davrda bank ishi davlatning mutlaq monopoliyasida edi.

Ozarbayjon Xalq bankining asosiy vazifasi pul birliklarini chiqarish edi. Moliya komissarligi tarkibiga kirgan Xalq banki xalq xoʻjaligini moliyalashtirib, byudjet va byudjet prognozi bilan shugʻullangan. Xalq banki kredit berishni toʻxtatdi va moliya organlari bilan bir qatorda byudjet operatsiyalariga xizmat koʻrsatuvchi muassasaga aylandi.

1921-yil oxiridagi yangi iqtisodiy siyosat markaziy bank faoliyatini tiklashni taqozo etdi. Ozarbayjon Davlat banki Ozarbayjon Xalq Komissarlari Kengashining 1921-yil 16-oktabrdagi qarori bilan, uning Nizomi bilan bir vaqtda qabul qilingan holda tashkil etilgan.

Zaqafqaziya Sotsialistik Federativ Sovet Respublikasi Federativ Ittifoqi 1922-yil 12-martda tashkil etilgan. TSSR 1922-yil 30-dekabrda Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi (SSSR) tarkibiga kiritildi. SSSR Ittifoq Kengashining 1923-yil 10-yanvardagi qarori bilan Ozarbayjon Davlat bankining emissiyaviy faoliyatini toʻxtatgan SSSR yagona pul tizimiga oʻtdi. Ozarbayjon Xalq Komissarligi Kengashining 1923-yil 3-iyuldagi farmoni bilan Ozarbayjon Davlat banki Ozarbayjon Davlat qishloq xoʻjaligi banki deb nomlandi va uning markaziy bank funksiyalari tugatildi. Dastlab Ozarbayjon davlat qishloq xoʻjaligi banki qishloq xoʻjaligini rivojlantirishga ham koʻmaklashdi va shu bilan bir qatorda pul muomalasi va tovar aylanmasini tartibga solib turdi.

SSSR Davlat bankining Boku filiali 1923-yilda tashkil etilgan. 1936-yil dekabr oyida qabul qilingan SSSR Konstitutsiyasiga binoan Ozarbayjon “suveren” respublika sifatida SSSR tarkibiga kirdi. SSSR Davlat bankining Ozarbayjon boʻlimi oʻsha yildan to 1991-yil oxirigacha faoliyat koʻrsatdi.

Ozarbayjon Respublikasining 1991-yil 25-maydagi “Ozarbayjon Respublikasining iqtisodiy mustaqilligi asoslari toʻgʻrisida”gi Konstitutsiyaviy qonunining “Bank tizimi va pul muomalasi” nomli 14-moddasida mustaqil bank tizimi va pul muomalasining huquqiy asoslari belgilangan. Ozarbayjonda milliy valyuta, Milliy bankning maqomi va vakolatlarini belgilab berdi. Milliy bank kreditlash, pul hisob-kitoblar va valyuta munosabatlari sohasida davlat siyosatini olib boruvchi, bank tizimining umumiy faoliyatini tartibga soluvchi va rezerv banklari funksiyalarini bajaruvchi oliy emissiya organi deb eʼlon qilindi.

Ozarbayjon Respublikasi Prezidentining 1992-yil 11-fevraldagi “Ozarbayjon Respublikasida Milliy bankni tashkil etish toʻgʻrisida”gi farmoni bilan Ozarbayjon Respublikasida Milliy bank tashkil etildi. Farmon kuchga kirgan sana (12-fevral) „Bank tashkil etilgan kun“ sifatida nishonlanadi.

Milliy bank faoliyatini tartibga soluvchi birinchi qonun - „Ozarbayjon Respublikasining Milliy banki toʻgʻrisidagi“ qonun 1992-yil 7-avgustda qabul qilingan va Milliy Majlis tomonidan „Ozarbayjon Respublikasi Milliy bankining ustavini tasdiqlash toʻgʻrisida“ gi qarori qabul qilingan. Ozarbayjon Respublikasi Milliy Majlisi (Milliy parlamenti) 1992-yil 1-dekabr.

Ozarbayjon Respublikasining milliy valyutasi – Ozarbayjon manati 1992-yil 15-avgustda muomalaga kiritilgan va 1994-yil 1-yanvardan boshlab yagona qonuniy toʻlov vositasi sifatida eʼlon qilingan. Mustaqil Ozarbayjon Respublikasining 1995-yil 12-noyabrdagi referendumda qabul qilingan birinchi Konstitutsiyasining 19-moddasi II bandiga koʻra, Milliy bank muomalaga pul birliklarini chiqarish va muomaladan chiqarish boʻyicha mutlaq huquqqa ega.^{[manba kerak]}

Currently, the Central Bank is guided by the third generation banking laws (second edition of the Law of the Republic of Azerbaijan on the National Bank of the Republic of Azerbaijan was adopted on 14 June 1996, and third edition on 10 December 2004).^{[manba kerak]}

Ozarbayjon Respublikasi Prezidentining 2005-yil 7-fevraldagi “Ozarbayjon Respublikasida pul birliklarining nominal qiymati va narxlar shkalasi (denominatsiyasi)ga oʻzgartirishlar kiritish toʻgʻrisida”gi farmoniga asosan, 1-yanvardan boshlab yangi Manat (AZN) muomalaga chiqarildi. 2006-yildagi 1-yangi Manat 5000 eski Manatga (AZM) teng edi. AZM 2006-yilda AZN bilan parallel muomalada qoldi va faqat 2007-yil 1-yanvardan boshlab mamlakat yangi Manatdan foydalana boshladi.

Ozarbayjon Respublikasining “Ozarbayjon Respublikasi Konstitutsiyasiga qoʻshimchalar va oʻzgartirishlar kiritish toʻgʻrisida”gi Referendum toʻgʻrisidagi qonuni kuchga kirganligi sababli, mamlakat markaziy banki funksiyalarining tugatilishi bank nomini qayta koʻrib chiqishni taqazo etdi va uning nomi “Ozarbayjon Respublikasi Markaziy banki” deb oʻzgartirildi.(Ozarbayjon Respublikasi, 2009-yil 18-mart)

“Ozarbayjon Respublikasining Markaziy banki toʻgʻrisida”gi Ozarbayjon Respublikasi Qonuniga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritildi. 2016-yil 4-martda qabul qilingan, banklarni litsenziyalash, tartibga solish va yangi tashkil etilgan tartibga soluvchi organga yuklatildi. Oʻshandan beri Markaziy bank asosiy eʼtiborni pul-kredit va valyuta siyosatini yuritish, makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlikni taʼminlash, markazlashtirilgan banklararo va boshqa litsenziyalangan toʻlov tizimlarini tartibga solish va rivojlantirish hamda naqd pul muomalasini tashkil etishga qaratdi. Ozarbayjon Respublikasi Prezidentining “Moliyaviy xizmatlar bozorini tartibga solish va nazorat qilishni boshqarishni takomillashtirish toʻgʻrisida”gi farmoni bilan 2019-yil 28-noyabrda Moliya bozorini nazorat qilish organi tugatildi. Moliya bozori nazoratchisining amaldagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan vakolatlari, shu jumladan moliya bozori xizmatlarini litsenziyalash, tartibga solish va nazorat qilish, investorlar va moliyaviy xizmatlar iste’molchilari huquqlarini himoya qilish sohasidagi huquq va majburiyatlari, shuningdek FIMSA mulki topshirish huquqlqri tugatildi va bu huquqlarning barchasi Ozarbayjon Respublikasi Markaziy bankiga yuklatildi.

Maqsad va funksiyalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Markaziy bankning asosiy maqsadi Ozarbayjon Respublikasining 2004-yil 10-dekabrdagi “Ozarbayjon Respublikasi Markaziy banki toʻgʻrisida”gi qonunida belgilangan oʻz vakolatlari doirasida narxlar barqarorligini taʼminlashdan iborat.

Markaziy bankning maqsadlari ham markazlashtirilgan banklararo va boshqa litsenziyasiz toʻlov tizimlarining faoliyatini tashkil etish va taʼminlash, shuningdek, bank tizimining barqarorligini qoʻllab-quvvatlashdan iborat. Foyda olish Markaziy bankning asosiy maqsadi emas.

pul-kredit va valyuta siyosatini olib boradi;
naqd pul muomalasini tashkil etadi;
Manatning rasmiy kursini belgilaydi;
chet el valyutasini tartibga soladi va nazorat qiladi;
bank va sugʻurta sohasini tartibga soladi va litsenziyalaydi, amaldagi Qonun normalari doirasida bank va sugʻurta sohasidagi faoliyatni nazorat qiladi;
qimmatli qogʻozlar bozorini tartibga soladi;
oltin-valyuta zaxiralarini boshqaradi;
toʻlov balansini ishlab chiqadi;
mamlakat tashqi qarzining konsolidatsiyalangan (ham davlat, ham nodavlat) statistikasini va xalqaro investisiya balansini ishlab chiqadi;
toʻlov tizimlarini tashkil qiladi va tartibga soladi.

Tuzilishi va boshqaruvi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Markaziy bankning tashkiliy tuzilmasi yaʼni Boshqaruv: markaziy boshqaruv organi va hududiy boshqarmalarni oʻz ichiga oladi. Markaziy boshqaruv organi tarkibiga ichki audit boʻlimi, shuningdek, Boshqaruv tomonidan belgilanadigan boshqa tarkibiy boʻlinmalar kiradi. Barcha tarkibiy boʻlinmalar va organlar, shu jumladan Markaziy bankning markaziy boshqaruv organi Boshqaruv tomonidan tasdiqlangan nizom asosida faoliyat koʻrsatadi.

Ozarbayjon Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq Boshqaruv aʼzolari Ozarbayjon Respublikasi Prezidentining taqdimnomasiga koʻra Ozarbayjon Respublikasi Milliy Parlamenti tomonidan, Markaziy bank raisi va uning oʻrinbosarlari esa Prezident tomonidan tayinlanadi. Boshqaruv aʼzolari orasidan Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti ham bor.

Markaziy bank Boshqaruvi Raisi bank ijroiya tuzilmasini boshqaradi va Boshqaruvga raislik qiladi, Markaziy bankni vakil qiladi, yuqori boshqaruv xodimlari oʻrtasida majburiyat va mas’uliyatlarni taqsimlaydi hamda Ozarbayjon Respublikasining „Ozarbayjon Respublikasining Markaziy banki toʻgʻrisida“gi qonuniga muvofiq Boshqaruv vakolatiga kirmaydigan masalalarni hal qiladi.

Markaziy bank oʻz vazifalarini butun mamlakat boʻylab hududiy boʻlimlari orqali amalga oshiradi. Respublika boʻyicha Markaziy bankning oltita hududiy filiali faoliyat koʻrsatmoqda: Markaziy bankning Naxchivon muxtor respublikasi boshqarmasi; Ganja, Bilasuvar va Guba viloyat boshqarmalari; Yevlax va Sumgait qoʻriqxonalari.

Ism	Ish boshlagan sanasi	Lavozimni yakunlagan sanasi	Izohlar
Javanshir Abdullayev	1992-yil	1993-yil	^[4]
Qalib Ogʻayev	1993-yil	1994-yil	^[5]^[6]
Elman Rustamov	1995-yil yanvar	2022-yil aprel	^[7]^[8]
Toleh Kazimov	2022-yil aprel	Hozirga qadar	^[8]

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ozarbayjon manati

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ „Central Bank of the Republic of Azerbaijan – History“. www.cbar.az.
↑ Weidner, Jan „The Organisation and Structure of Central Banks“ (PDF). Katalog der Deutschen Nationalbibliothek (2017).
↑ „Rəsmi valyuta ehtiyatları (mln. USD)“ (az). Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı. Qaraldi: 2020-yil 29-iyul.
↑ „Cavanşir Abdullayev – Azərbaycan Bank Tədris Mərkəzi“.
↑ „Milli Bankın sədri vəfat etdi“. Femida.Az.
↑ Pastor. „The IMF and the Ruble Area, 1991-93“. International Monetary Fund (22-aprel 2001-yil).
↑ „Managing the Flows“. The Business Year. ^{[sayt ishlamaydi]}
↑ ^8,0 ^8,1 „Taleh Kazimov appointed new Central Bank head replacing Elman Rustamov after 27 years in office“. English Jamnews (12-aprel 2022-yil).

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ozarbayjon Markaziy banki (ozarbayjoncha va inglizcha)

[1] „Central Bank of the Republic of Azerbaijan – History“. www.cbar.az.

[dnbinfo-2] Weidner, Jan „The Organisation and Structure of Central Banks“ (PDF). Katalog der Deutschen Nationalbibliothek (2017).

[3] „Rəsmi valyuta ehtiyatları (mln. USD)“ (az). Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı. Qaraldi: 2020-yil 29-iyul.

[4] „Cavanşir Abdullayev – Azərbaycan Bank Tədris Mərkəzi“.

[5] „Milli Bankın sədri vəfat etdi“. Femida.Az.

[cisgovernors-6] Pastor. „The IMF and the Ruble Area, 1991-93“. International Monetary Fund (22-aprel 2001-yil).

[7] „Managing the Flows“. The Business Year. ^{[sayt ishlamaydi]}

[KazimovRustamov-8] 8,0 ^8,1 „Taleh Kazimov appointed new Central Bank head replacing Elman Rustamov after 27 years in office“. English Jamnews (12-aprel 2022-yil).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]