Ong neyropsixologiyasi
Ong neyropsixologiyasi — neyropsixologiyaning bir boʻlimi boʻlib, ong hodisasini uning miya tashkil etilishi nuqtai nazaridan koʻrib chiqish bilan shugʻullanadi[1]. Neyropsixologik yondashuvning oʻziga xos xususiyati miya substratining organik zararlanishlariga asoslangan ong va miya oʻrtasidagi munosabatlarni oʻrganishdir. Neyropsixologik tadqiqotlarda miyaning asosiy hududlari aniqlanadi, ularning zararlanishi ongning buzilishiga olib keladi. A. R. Luriya ongning buzilishidagi neyropsikologik sindromlarni tavsiflab berdi va ong sohasiga yuqori aqliy funksiyalarni dinamik lokalizatsiya qilish qoidalarini kengaytirdi.
Neyropsixologiyada ong tushunchasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Neyropsixologiyada ong — bu "shaxs tomonidan tashqi, ob’ektiv va ichki, sub’ektiv dunyoni ramzlar va tasvirlar shaklida aks ettirishning eng yuqori shakli, integratsiyalashgan umumlashtirilgan „dunyo qiyofasi“ va "oʻzini menining tasviri „, miya faoliyati mahsulidir“[1]. U turli xil miya funksiyalari ishida rol oʻynaydi, masalan, hushyorlik va faollikni saqlash, xotira, diqqat, nutq va boshqalar, ulardan ongning tarkibiy qismlari: faollik darajasi (uygʻonish) va ongning mazmuni. Turli komponentlar maxsus miya tuzilmalari tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi: faollashuv darajasi uchun bu gipofiz-gipotalamus tizimi va retikulyar shakllanish mazmuni uchun esa ular kortikal, kortikal-subkortikal markazlar va limbik tizimdir[2].
Ongli faoliyat bilan bogʻliq psixik jarayonlar va ong buzilishlarining tasnifi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ongli faoliyat ikki turdagi aqliy jarayonlarni oʻz ichiga oladi:
- Miya poyasi va oʻrta miyaning retikulyar shakllanishi tuzilmalarining ishlashi bilan bogʻliq jarayonlar. Ularning ishining natijasi hushyorlikni saqlab qolishdir.
- Ongli faoliyatni taʼminlaydigan yuqori aqliy funksiyalarni birlashtirishni taʼminlaydigan jarayonlar. Ular limbik tizim va miya yarim korteksini oʻz ichiga oladi[3].
Ongli faoliyat uchun ham hushyorlik holati, ham HMFning integral ishi zarur. Agar bemor tashqi ogohlantirishlarga etarli darajada javob bersa va uning atrofidagi dunyoda, vaqt va oʻzini oʻzi boshqarishga qodir boʻlsa, ong aniq (xavfsiz) hisoblanadi. Ongning buzilishining quyidagi turlari ajratiladi:
- Ongni ezish / oʻchirish sindromlari (ongning miqdoriy buzilishlari) — uning tarkibidagi barcha elementlarning yoʻqolishi bilan ongni faollashtirish darajasining pasayishi. Bu, masalan, koma boʻlishi mumkin.
- Chalkashlik va ahmoqlik sindromlari (ongning sifat buzilishi) — ong mazmunining sezilarli darajada buzilishi bilan uygʻonish darajasining oʻzgarishi. Chalkashlik sindromlari, masalan, amnestik chalkashliklarni oʻz ichiga oladi va chalkashlik sindromlari — oneiroid[4].
Vegetativ holatdan chiqqandan keyin ongni reintegratsiya qilish sindromlari.[tahrir | manbasini tahrirlash]
Miya shikastlanishi natijasida kelib chiqqan komadan keyin aqliy faoliyat bir necha ketma-ket bosqichlardan oʻtish orqali tiklanadi:
- Vegetativ holat (reaktiv uygʻonish sindromi),
- Minimal ong holati (minus va ortiqcha belgisi bilan),
- Akinetik mutizm,
- Hissiy reaksiyalar bilan akinetik mutizm
- Nutqni tushunish bilan mutizm,
- Nutqning parchalanishi yoki reintegratsiyasi,
- amnestik chalkashlik,
- Intellektual-mnestik etishmovchilik,
- psixopatik sindrom
- Nevrozga oʻxshash sindrom[5].
Haqiqiy pasaytirilgan ong holatini „psevdo-koma“ dan farqlash kerak: Bu psixogen javobsizlik holati boʻlishi mumkin, bunda bemor tashqi taʼsirlarga javob bermaydi, lekin uygʻoq yoki qulflangan sindrom. Bu holat falaj tufayli ongning hech qanday namoyon boʻlmasligi bilan tavsiflanadi (faqat vertikal koʻz harakati va miltillash saqlanib qoladi), lekin ayni paytda ravshan ong saqlanib qoladi[4].
Ong ishida ishtirok etuvchi miya tuzilmalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turli xil miya tuzilmalari lezyonlarining klinik materiallari asosida ongli faoliyatni qoʻllab-quvvatlovchi asosiy markazlar aniqlangan. Ushbu markazlarning buzilishi insonning turli patologik sharoitlariga olib keladi.
- Limbik tizim : oʻz-oʻzini, makon va vaqtni yoʻqotish bilan birga keladigan chalkash ong holati;
- Miya yarim sharlarining prefrontal korteksi : ongning chalkash holati, aqliy avtomatizmlar, disorientatsiya;
- Chap yarim sharning kortikal-subkortikal tuzilmalari: afazi, disorientatsiya;
- Oʻng yarim sharning frontal va oldingi temporal tuzilmalari: depersonalizatsiya, anosognoziya;
- Oʻng yarim sharning parietal, oksipital va posterior temporal tuzilmalari: beparvolik, hemianopsiya, anosognoziya;
- Frontal va temporal loblarning medial joylari: ongni ezish / oʻchirish sindromlari;
- Premotor zonalar: epileptik tutilishlar.
Aqliy funksiyalarni dinamik lokalizatsiya qilish printsipiga muvofiq, ongni tashkil etishning neyropsixologik modeli ongning asosi butun miya boʻlib, ongni saqlashda uning turli tuzilmalari turli darajada va oʻziga xos tarzda ishtirok etadi.[1].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Хомская Е. Д.. .
- ↑ 1. Plum, F., and Posner, J. B. The Diagnosis of Stupor and Coma, 2nd Edn. Philadelphia, PA: Davis, 1980.
- ↑ RECOVERY OF CONSCIOUSNESS: OPPORTUNITIES FOR NEUROPSYCHOLOGICAL ASSESSMENT AND REHABILITATION.Этот шаблон использует устаревший параметр «название». Пожалуйста, отредактируйте эту статью, заменив «название» на «заглавие».
- ↑ 4,0 4,1 „Нейропсихологическая диагностика и реабилитация пациентов с нарушениями сознания после повреждения головного мозга. Методические рекомендации“. 16-mart 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-iyul 2022-yil.
- ↑ „Доброхотова Т.А. Нейропсихиатрия“. www.studmed.ru. 1-noyabr 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-noyabr 2021-yil.