Olabugʻa tatarlari
Olabugʻa tatarlari, Oʻtar-Olabugʻa tatarlari (shuningdek, Noʻgʻay-Olabugʻalar, Oʻtarlar, tatarcha: алабугат татарлары[1][2]noʻgʻaycha. utar nogaylar, qalmiqcha, kalm. Mangad) — Astraxan tatarlari tarkibidagi etnik guruh[3][4]. Ular ham aksariyat Astraxan tatarlari singari, oʻzlarini alohida etnik jamoa sifatida ajratmaydi va umumiy tarzda tatarlar deb tasniflaydi. 2010-yilgi aholini roʻyxatga olish paytida yetti kishi Olabugʻa tatarlariga tegishli ekanligini koʻrsatgan. Ular tarqoq yashashi va madaniy va til jihatdan Qozon tatarlariga yaqinligi bilan ajralib turadi[5][6].
Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻtar etnonimi oʻt-ar soʻziga qaytadi, bu yerda t — oʻt (oʻsimlik) yoki olov soʻzidir. Shunday qilib, Oʻtar soʻzi timsoli "oʻt" (oʻsimlik) yoki olov boʻlgan odamlarni anglatadi[3]. Olabugʻaliklar etnonimi esa Olabugʻa (Alabuga) bekati — koʻchish joyi nomidan kelib chiqqan.
Etnogenezi[tahrir | manbasini tahrirlash]
XVIII asr oxirida koʻchmanchi yurt tatarlarining (Jamboylik va Beshoʻgʻil urugʻlari) 100 chodirdan iborat guruhi, qalmiqlashgan qozoq-tomutlarining bir qismi, turkmanlar va zenzelin tatarlarining (ular oʻz navbatida yurt noʻgʻaylarining Qozon tatarlari va misharlar bilan aralashuvi natijasida paydo boʻlgan[5]) maʼmuriy jihatdan birlashishi natijasida tashkil topgan. Natijada ularga „Buxoro saroy tatarlari“ning 25 koʻchmanchi oilasi[7] qoʻshiladi. Ushbu mayda etnogenezda noʻgʻaylar asosiy oʻrin tutadi[8].
XIX asrning ikkinchi yarmida ular Kaspiy dengizi sohilidagi Olabugʻa va Talagʻay-Ternov pochta bekatlari oraligi hududida koʻchib yurgan. XX asrga kelib ular oʻtroqlashib ikkita qishloqni tashkil etgani. 1930-yildan 1962-yilgacha maktab taʼlimi tatar tilida olib borilgani munosabati bilan tatarlarning etnik-madaniy taʼsiriga tushgan va qisman tatar tiliga oʻtgan. L.Sh.Arslonov 1980-yilda Olabugʻa tatarlarining etnik rivojlanishida tatar millati bilan yaqinlashish (birlashish tendensiyasi) kuzatilmasligini taʼkidlagan. Bu guruh oʻz tili, etnografik va maishiy xususiyatlarini, etnik oʻziga xosligi va oʻz nomini saqlab qolmoqda. Bu esa uni oʻz tiliga ega boʻlgan mustaqil etnik guruh deb hisoblash imkonini beradi[8]. Shu kungacha olabugʻaliklar soni kamligi bois, maktablarda noʻgʻay tilini oʻqitish masalasi koʻtarilmagan, bolalar rus maktablarida oʻqib, qalmoq tilini oʻrganmoqda. Shu bilan birga, oʻtarlarning oʻ-oʻzini anglashda „noʻgʻay“ soʻzini qoʻllashi saqlanib qolgan[9]. Biroq, 2002-yilgi Butunrossiya aholini roʻyxatga olish amaliyotini tayyorlash paytida, oʻtarlarni Astraxan tatarlari tarkibiga kiritish toʻgʻrisida qaror qabul qilingan.
Qayta joylashtirilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ular Qalmoq Respublikasining Lagan shahri, Ulan-Xol va Severnoye qishloqlarida, Astraxan viloyatining Zenzeli va Yango-Asker qishloqlarida yashaydi. Olabugʻa-tatar tilida gaplashadi. 1979-yilgi hisob-kitoblarga koʻra 383 kishi, 1989-yilda — 422 kishi, 2002-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, atigi 5 kishi oʻzlarini Olabugʻa tatarlari deb atagan. 2010-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, 1144 kishi Olabugʻa tatarlari tilida gaplashishini koʻrsatgan.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Коряков Ю. Б. „База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России»“.
- ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года, 2021-10-06da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2022-05-23
- ↑ 3,0 3,1 Jakiev M. J. Proisxojdenie tyurkov i tatar. — M.:Insan, 2003 — S. 60.
- ↑ Managing Ethnic Diversity in Russia / Ed. Oleh Protsyk, Benedikt Harzl — Oxon, 2013 — P. 180
- ↑ 5,0 5,1 Kulkatov J. B. Astraxanskie tatari — „nogai“: k probleme proisxojdeniya etnonima, osobennostey etnogeneza i traditsionnoy kulturi., 2021-04-17da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2022-05-23
{{citation}}: no-break space character in|title=at position 35 (yordam) - ↑ Татар теленең этимологик сүзлеге: Ике томда. II том (М—Я). — Казан: Мәгариф — Вакыт, 2015. — 567 б.
- ↑ Sizranov A. V. Islam v Astraxanskom krae. — Astraxan, 2007—180 s. — S. 34
- ↑ 8,0 8,1 Arslanov L. Sh. Formirovanie i razvitie ostrovnix yazikov i dialektov. (Na materiale tyurkskix yazikov i dialektov Volgogradskoy, Astraxanskoy oblastey, Stavropolskogo kraya i Kalmiskoy ASSR) // Dissertatsiya na soiskanie uchyonoy stepeni doktora filologicheskix nauk. — Yelabuga, 1980.
- ↑ Arslanov L. Sh. Rol etnicheskogo samosoznaniya pri opredelenii etnicheskoy gruppi i eyo yazika. (Wayback Machine saytida 2014-02-02 sanasida arxivlangan)// VI Kongress etnografov i antropologov Rossii. — SPb, 2005 — S. 457
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Arslanov L. Sh. Alabugat tatarlarining etnik guruhlarining shakllanishi // Rossiya etnograflari va antropologlarining VII Kongressi:
- Arslanov L. Sh. Kaspiy mintaqasidagi Alabugat tatarlari tilida qalmoqcha qarzlar haqida Kalm. ASSR // Sovet turkologiyasi. — Boku, 1979-yil, 6-son
- Evstigneev Yu. LEKIN. Rossiya: mahalliy xalqlar va xorijiy diasporalar (qisqacha etnik-tarixiy maʼlumotnoma) — Sankt-Peterburg: Litres, 2008-yil