Oʻzbekistonda pravoslavlik
Oʻzbekistonda pravoslavlik 1991-yilgacha SSSR va avvallari Rossiya imperiyasi tarkibida boʻlgan mamlakat aholisining sezilarli ozchilik qismi (2015-yilda taxminan 4%, ruslar va boshqa slavyanlar emigratsiyasi tufayli pasayish tendentsiyasi kuzatilgan[1]) dinidir, koʻpchilik aholi asosan musulmonlardan iboratdir. Dunyoviy davlat Konstitutsiyasiga binoan, respublika hududida Toshkent va Oʻzbekiston yeparxiyasiga ega boʻlgan rus pravoslav cherkovining (Moskva patriarxati) cherkov yurisdiksiyasi Oʻzbekiston hududidagi pravoslav xristianlarga (nasroniylarga) tegishli. Oxirgisi 2011-yildan beri rus pravoslav cherkovining Markaziy Osiyo metropoliteni tarkibiga kiradi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afsonaga koʻra, Oʻrta Osiyoda nasroniylikning paydo boʻlishi ushbu hududda va’z qilgan deb hisoblangan havoriylar Tomas va birinchi chaqirilgan Endryu ismlari bilan bogʻliq. Bu haqda ma’lumot ushbu havoriylarning hayotida mavjud, shuningdek bilvosita buni Hindistondagi xristian jamoalarining yaqin vaqtgacha „Havoriy Tomas nasroniylari“ deb nomlanganligi tasdiqlashi mumkin.
Shuningdek, afsonada Bobil asirligi davridan buyon butun yahudiy jamoasi tomonidan Ayub Bardoshli Patriarxi Urganch shahrida joylashgan qabrini ulugʻlashi haqidagi ma’lumotlar saqlanib qolgan. Hozirgi davrlarga qadar Oʻzbekiston hududida xristianlar va musulmonlar tomonidan hurmatga sazovor boʻlgan „Ayub buloqlari“ mavjud boʻlib, ularning eng mashhuri Buxoroda joylashgan. Solih Bardoshli Ayubning yashash joyi aynan Xorazm boʻlganligi haqidagi afsonani olimlarning qadimgi Xorazmning Mesopotamiya tsivilizatsiyasi Ur (Shumer va Akkad) bilan birligi haqidagi taxminlari bilvosita tasdiqlaydi.
Xristianlik Rim imperatorlari tomonidan qabul qilinib, rasmiy davlat diniga aylanganidan soʻng, Forsda nasroniylarni ta’qib qilish boshlangan, bu esa ularni Markaziy Osiyo mintaqasiga koʻchib oʻtishga olib kelgan. 334-yildan boshlab Marvdagi xristian yepiskopi tilga olingan.
5-asrdan boshlab, koʻpchilik fors nasroniylari nestorianlikni qabul qilib, Konstantinopol bilan aloqalarini uzganlaridan soʻng, nestorianliklar Oʻrta Osiyoda xristianlikning asosiy yoyuvchilariga aylanganlar. Antioxiya Patriarxiyasi tarkibiga kirgan Xorazm (Xvalis) arxiyepiskopi pravoslavligicha qolgan.
Oʻrta Osiyo mintaqasi arablar tomonidan bosib olingandan soʻng, 8-asrdan boshlab, islom mintaqada eng keng tarqalgan. Nestorianlik katolikosu xalifaning saroy a’zosi boʻlishga va Bagʻdodda oʻz qarorgohini oʻrnatishga muvaffaq boʻlgan. Hokimiyatning yordami bilan nestorianliklar yakobitlar bilan birlashishga va mintaqada katta cherkov jamoasini tashkil etishga muvaffaq boʻlishgan.
14-asrda islom va buddizmning yanada keng tarqalishi va mintaqada nasroniylarni taʼqib qilishning boshlanishi ham Nestorianlik, ham boshqa xristian jamoalari faoliyatini bosqichma-bosqich toʻxtatishga olib kelgan.
Xristian jamoalarining qayta paydo boʻlishi faqat 19-asrda boshlangan. 1840-yillarning oxiriga kelib, birinchi rus koʻchmanchilari mintaqada, asosan, Sibir kazaklaridan paydo boʻla boshlaganlar. Ular qishloqlar qurishni va birinchi doimiy ibodatxonalarni yaratishni boshlaganlar. Birinchi bunday ma’bad 1850-yilda Kopalskaya qishlogʻida (hozirgi Kopal shahri) qurilgan. Oʻlka Rossiyaga qoʻshib olingandan keyin (1867) amalga oshirilgan, boʻsh yerlarni oʻzlashtirish uchun rus dehqon oilalarini Rossiyaning markaziy qismidan Turkistonga koʻchirishni taʼminlagan koʻchirish dasturi 1897-yilga kelib Rossiyada rus aholisining koʻpayishiga olib kelgan, ular mintaqaning deyarli 10% ni tashkil etgan.
Ruslar tomonidan qurilgan istehkomlarda Rossiyaning mahalliy shaharlari, kazak qishloqlari, pravoslav cherkovlari ochilgan: 1860-yillarda Toshkent, Jizzax, Samarqand, Chimkent shahar cherkovlari, shuningdek, bir qancha kichik qishloq va stantsiyalarda joylashgan. 1871-yilda Toshkent kasalxonasida cherkov va ibodatxona tashkil etilgan. 1950-yillarda Arxiyepiskop Ermogen (Golubev) bu kamtarona cherkovni kengaytirgan va uni zamonaviy Uspenskiy sobori sifatida qayta qurgan.
Rossiyaning Oʻrta Osiyodagi mustaqil yeparxiyasi (Rossiya Turkiston general-gubernatorligi hududida) 1871-yil 4-mayda imperator farmoni bilan Toshkent va Turkiston yeparxiyasini ochish toʻgʻrisidagi qaror tasdiqlanganda paydo boʻlgan. Turkiston general-gubernatori Kaufmanning talabi bilan 1916-yilgacha yepiskop kafedrasi Toshkentda emas, Verniy shahrida joylashgan edi.[2]
Toshkent va Oʻzbekiston yeparxiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻzbekiston hududi Rus pravoslav cherkovining (MP) Markaziy Osiyo mitropolit okrugi Toshkent va Oʻzbekiston yeparxiyasi tarkibiga kiradi. 2011-yilgacha markazi Toshkentda (Toshkent va Markaziy Osiyo) joylashgan yeparxiya tarkibiga Tojikiston va Qirgʻiziston ham kirgan, ularda hozir alohida yeparxiyalar mavjud: Dushanbe va Tojikiston yeparxiyasi, Bishkek va Qirgʻiziston yeparxiyasi; va 2007-yilgacha Turkmanistonni ham oʻz ichiga olgan. 2007-yildan Turkmanistondagi pravoslavlar Turkmanistondagi Rus pravoslav cherkovi ibodatxonalarining Patriarxal dekanligiga birlashgan.
2011-yil iyul oyidan boshlab Toshkent Yeparxiyasining hukmron yepiskopi-Mitropolit Vikentiy (Morar) boʻlgan. Yeparxiya Oʻzbekiston Respublikasining butun hududini qamrab olgan 5 ta dekanat va 35 ta cherkovdan iborat boʻlib, 50 dan ortiq ibodatxonalar va ibodat uylarini oʻz ichiga oladi. Toshkentdagi kafedral Sobor – Uspenskiy sobori hisoblanadi.
Yeparxiya hududida „Sharq yuqoridan“ pravoslav jurnali, „Hayot soʻzi“ gazetasi nashr etiladi.
Yeparxiya hududida: erkaklarning Muqaddas-Uchlik-Georg monastiri (Chirchiq) va ayollarning Muqaddas-Uchlik-Nikol monastiri (Toshkent) joylashgan.
1996-yildan buyon Toshkentda rus pravoslav cherkovining ruhoniylarni tayyorlaydigan oliy diniy ta’lim muassasasi – Toshkent diniy seminariyasi faoliyat koʻrsatmoqda. Pastoral-teologiya va katexizis (ayollar) boʻlimlari mavjud.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Uzbekistan. // International Religious Freedom Report for 2015.
- ↑ История христианства в Средней Азии (Wayback Machine saytida 2011-10-08 sanasida arxivlangan)