Mixail Lomonosov

Lomonosov Mixail Vasilyevich

Mixail Vasilyevich Lomonosov (1711.8(19)11, Arxangelsk – 1765. 4(15)4, Peterburg) – rus tabiatshunos olimi, rus adabiy tilining asoschisi, shoir, rassom, tarixchi. Moskvada, Kiyevda (1734), soʻngra Peterburg akademiya untida oʻqigan (1735). 1736-yildan Germaniyaning Merburg va Frayburg universitetlarida kimyo va metallurgiya fanlaridan taʼlim olgan. Peterburg Fanlar akademiyasi ning birinchi akademik (1745). 1748-yilda Rossiya Fanlar akademiyasi qoshida 1-kimyoviy lab.ga asos solgan. 1755-yilda L. ningtashabbusi bilan Moskva universiteti tashkil etilgan (keyinchalik unga L. nomi berilgan). Moddalarning atom-molekulyar tuzilishi haqidagi tushunchalarni rivojlantirgan, kimyoviy reaksiyalarda massaning saqlanish qonunins topgan (1756), korpuskulyar (atom-molekulyar) taʼlimoti asoslarini taklif etgan (1741 – 50). Venera sayyorasida atmosfera mavjudligini aniklagan (1761). Falsafiy va grajdanlik ruhidagi rus odasining ijodkori. Dostonlar, sheʼriy nomalar, tragediyalar va hajviy asarlar, fundamental filologik tadqiqotlar hamda rus tilining ilmiy grammatikasi muallifi. Ranglar haqidagi nazariyani olgʻa surgan. Bir qancha optik asboblar yasagan. Mozaika sanʼatini rivojlantirgan, smaltalar ishlab chiqarishga katta hissa qoʻshgan, shogirdlari bilan birga koshinkor naqshlarning yangi turlarini taklif etgan. Shvetsiya Fanlar akademiyasi (1760), Bolonya Fanlar akademiyasi (1764) faxriy aʼzosi.

Taʼlim

1730-yilda 19 yoshli Lomonosov „fanlarni oʻrganish“ga qaror qilib, Moskvaga qadar piyoda yurdi. Kelganidan koʻp oʻtmay, u oʻzini xolmogʻoriy zodagonning oʻgʻliman deb yolgʻon daʼvo qilib, Slavyan Grek Lotin akademiyasiga oʻqishga qabul qilindi. 1734-yilda oʻsha dastlabki yolgʻon, shuningdek, uning ruhoniyning oʻgʻli ekanligi haqidagi yana bir yolgʻon uni akademiyadan haydab yuborishiga sal qoldi, ammo tergov ogʻir oqibatlarsiz tugadi.

Lomonosov kuniga uch tiyin evaziga kun kechirar, faqat qora non va kvas isteʼmol qilar edi, lekin u ilmiy jihatdan tez rivojlandi. Taxminlarga koʻra, 1735-yilda uch yil Moskvada oʻqiganidan soʻng u Kievga qisqa muddatga Kiev-Mogila akademiyasiga oʻqishga yuborilgan. U yerda olayotgan taʼlimdan tezda norozi boʻlib, Moskvaga qaytib keldi. Besh yil ichida Lomonosov oʻn ikki yillik oʻquv kursini tamomladi va 1736-yilda 12 ta eng yaxshi bitiruvchilar orasida Sankt-Peterburg akademiyasida stipendiya bilan taqdirlandi. U oʻqishga kirdi va chet elda Germaniyada, avvaliga Marburg universitetida, keyin esa Fraybergda oʻqish uchun toʻrt yillik grant bilan taqdirlandi.

Chetda Taʼlim

18-asr oʻrtalarida nemis maʼrifatining koʻzga koʻringan arbobi boʻlgan faylasuf Kristian Volf boʻlgani sababli Marburg universiteti Yevropaning eng muhim universitetlaridan biri boʻlgan. Lomonosov 1736-yilning noyabridan 1739-yilning iyuligacha Marburgda boʻlganida Volfning shogirdlaridan biri boʻldi. Falsafiy jihatdan ham, fan maʼmuri sifatida ham bu aloqa Lomonosov hayotidagi eng taʼsirli boʻlar edi. 1739–1740-yillarda Gettingen universitetida mineralogiya va falsafani oʻrgangan; u yerda nemis adabiyotini oʻrganishni kuchaytirdi.

Lomonosov nemis tilini tezda oʻzlashtirdi va falsafadan tashqari kimyoni ham jiddiy oʻrgandi, 17-asr irland dinshunosi va tabiat faylasufi Robert Boylning asarlarini kashf etdi, hatto sheʼr yozishni ham boshladi. U nemis adabiyotiga ham qiziqish uygʻotdi. Aytishlaricha, u Gyunterni ayniqsa qadrlagan. Uning 1739-yilda yozilgan „Xotinning turklardan olinishi haqida“ dostoni Sankt-Peterburgda katta qiziqish uygʻotdi. Volfga boʻlgan sajdasidan farqli oʻlaroq, Lomonosov Xenkel bilan Fraybergda ikki vatandoshi oʻqiyotgan kurslari, shuningdek, Xenkelga koʻp qarzlardan keyin ruslarga koʻrsatishni buyurgan juda cheklangan moliyaviy yordam haqida qattiq bahslashdi. ular Marburgda toʻplangan edi. Natijada Lomonosov Fraybergni ruxsatsiz tark etdi va Germaniya va Gollandiya boʻylab ancha vaqt kezib yurdi va Rossiya elchilaridan Sankt-Peterburg akademiyasiga qaytish uchun ruxsat olishga urinib koʻrdi.

Rossiya qaytish

Lomonosov 4 iyul 8 oy chet elda boʻlganidan keyin 1741-yil iyun oyida Rossiyaga qaytib keldi. Bir yil oʻtgach, u Rossiya Fanlar akademiyasining fizika boʻlimiga ad’yunkt etib tayinlandi. 1743-yil may oyida Lomonosov akademiyaga aloqador turli odamlarni haqorat qilgani uchun ayblanib, hibsga olindi va sakkiz oy davomida uy qamogʻida saqlangan. U 1744-yilning yanvarida barcha ishtirokchilardan kechirim soʻraganidan soʻng ozod qilindi va avf etildi.

Lomonosov 1745-yilda akademiyaning haqiqiy aʼzosi etib, kimyo professori unvonini oldi. U akademiyaning birinchi kimyo laboratoriyasini tashkil qildi. Rossiyaning taʼlim tizimini yaxshilashga intilgan Lomonosov 1755-yilda oʻzining homiysi graf Ivan Shuvalovga qoʻshilib, Moskva universitetini tashkil qiladi.

1760-yilda u Shvetsiya Qirollik Fanlar akademiyasining xorijiy aʼzosi etib saylandi. 1764 yilda Boloniya instituti Fanlar akademiyasining xorijiy aʼzosi etib saylandi. 1764-yilda Lomonosov Rossiya imperiyasining martabalar jadvalida V darajali davlat maslahatchisi lavozimiga tayinlandi. U 1765-yil 4 aprelda Sankt-Peterburgda vafot etdi. U keng va munosib ravishda „Rossiya fanining otasi“ deb eʼtirof etilgan, garchi uning koʻplab ilmiy yutuqlari vafotidan keyin uzoq vaqt davomida Rossiyadan tashqarida nisbatan nomaʼlum boʻlgan va faqat 19-asr oxiri va ayniqsa, 20-asrlarda munosib baholangan.

Fan va ixtirolar

Fizika

1756-yilda Lomonosov Robert Boylning 1673-yildagi tajribasini takrorlashga harakat qildi. U umumiy qabul qilingan flogiston nazariyasi notoʻgʻri degan xulosaga keldi. Antuan Lavuazyening kashfiyotlarini kutar ekan, u oʻz kundaligida shunday deb yozgan edi: "Bugun men sof issiqlik taʼsirida metallarning massasi ortib borishini aniqlash uchun germetik shisha idishlarda tajriba oʻtkazdim. Tajribalar – buning rekordini men qoʻshaman. 13 sahifa – mashhur Robert Boylning aldanganligini koʻrsatdi, chunki tashqaridan havo kirmasa, kuygan metall massasi bir xil boʻlib qoladi.

Bu kimyoviy reaktsiyada massa saqlanish qonuni boʻlib, bugungi kunda „kimyoviy reaktsiyada reaktivlarning massasi mahsulotlarning massasiga teng“ deb nomlanadi. Lomonosov Lavuazye bilan birgalikda massa saqlanish qonunini kashf etgan shaxs sifatida qaraladi.

Uning taʼkidlashicha, barcha materiya korpuskulalar – elementlarning „toʻplami“ boʻlgan molekulalar – atomlardan iborat. Olim oʻzining „Matematik kimyo elementlari“ (1741, tugallanmagan) dissertatsiyasida quyidagi taʼrifni beradi: „Element jismning boshqa kichikroq va har xil jismlardan iborat boʻlmagan qismidir… korpuskula – bu jismlarning yigʻindisidir. bir kichik massa hosil qiluvchi elementlar.“ Keyingi tadqiqotida (1748) u „element“ oʻrniga „atom“ atamasini, „korpuskula“ oʻrniga „zarracha“ (zarracha) yoki „molekula“ atamasini ishlatadi.

U issiqlikni harakatning bir shakli deb hisobladi, yorugʻlikning toʻlqin nazariyasini taklif qildi, gazlarning kinetik nazariyasini shakllantirishga hissa qoʻshdi va materiyaning saqlanish gʻoyasini quyidagi soʻzlar bilan taʼkidladi: „Tabiatdagi barcha oʻzgarishlar shundayki, shuning uchun u Bir ob’ektdan olingan narsa boshqasiga qoʻshilib ketadi. Demak, agar bir joyda materiya miqdori kamaysa, boshqa joyda koʻpayadi. Bu universal tabiat qonuni harakat qonunlarini ham oʻz ichiga oladi, chunki oʻz kuchi bilan boshqalarni harakatga keltiruvchi jism, aslida boshqa ob’ektga kuchini yoʻqotadi“ (birinchi marta 1748-yil 5 iyulda Leonhard Eylerga yoʻllagan maktubida ifodalangan, Lomonosovning „Jismlarning qattiqligi va suyuqligi toʻgʻrisida mulohaza yuritish“ dissertatsiyasida oʻzgartirilgan va nashr etilgan, 1760).

Astronomiya

Lomonosov 1761-yilda Sankt-Peterburgdagi uyi yonidagi kichik rasadxonada Venera tranzitini kuzatish chogʻida birinchi boʻlib Venera atmosferasini kashf etgan va baholagan.

2012-yil 5 va 6 iyun kunlari bir guruh astronomlar Lomonosov tomonidan Venera atmosferasini antiqa refrakterlar yordamida Venera tranziti vaqtida kashf etgan eksperimental rekonstruksiyani amalga oshirdilar. Ular Lomonosov teleskopi, agar Lomonosov 1761-yilgi maqolasida taʼriflaganidek, tegishli eksperimental usullardan foydalanilgan boʻlsa, Quyosh diskidan kirish yoki chiqish vaqtida Venera atrofidagi yorugʻlik yoyini aniqlash vazifasiga toʻliq mos keladi, degan xulosaga kelishdi.

1762-yilda Lomonosov Rossiya Fanlar akademiyasi forumiga aks ettiruvchi teleskopning takomillashtirilgan dizaynini taqdim etdi. Uning teleskopining asosiy oynasi teleskop oʻqiga toʻrt graduslik burchak ostida sozlangan. Bu tasvirni teleskop trubasining yon tomoniga qaratdi, bu yerda kuzatuvchi tasvirni blokirovka qilmasdan koʻzoynak bilan koʻrishi mumkin edi. Biroq, bu ixtiro 1827-yilgacha nashr etilmagan, shuning uchun bu turdagi teleskop Uilyam Gerschel tomonidan yaratilgan shunga oʻxshash Herscheli teleskopi bilan bogʻlangan.

Kimyo va Geologiya

1759-yilda Lomonosov oʻzining hamkori akademik Jozef Adam Braun bilan simobning muzlashini qayd etgan va u bilan dastlabki tajribalarni oʻtkazgan birinchi odam boʻldi. Tabiat muntazam va uzluksiz evolyutsiyaga duchor boʻlishiga ishonib, u tuproq, torf, koʻmir, neft va amberning organik kelib chiqishini koʻrsatdi. 1745-yilda u 3000 dan ortiq minerallar katalogini nashr etdi va 1760-yilda aysberglarning shakllanishini tushuntirdi.

1763-yilda u „Yer qatlamlari haqida“ – oʻzining eng muhim geologik asarini nashr etdi. Bu ish uni anʼanaviy ravishda zamonaviy geologiya asoschisi sifatida qabul qilingan Jeyms Xattondan oldinroq qoʻyadi. Lomonosov oʻz tushunchalarini Yerdagi jarayonlarning vaqt boʻyicha birligi va sayyoraning oʻtmishini hozirgi paytdan boshlab tushuntirish zarurligiga asosladi.

Geografiya

Lomonosovning aysberg shakllanishini kuzatishi uning geografiyadagi kashshof ishiga olib keldi. Lomonosov qitʼalarning siljishi nazariyasiga yaqinlashdi, Antarktidaning mavjudligini nazariy jihatdan bashorat qildi (u Janubiy okeanning aysberglari faqat muz bilan qoplangan quruqlikda paydo boʻlishi mumkinligini taʼkidladi) va dengiz asboblarini ixtiro qildi. yoʻnalishlar va masofalarni yozish va hisoblash osonroq. 1764-yilda u (admiral Vasiliy Chichagov boshchiligida) Sibirning shimoliy qirgʻoqlari boʻylab suzib oʻtib, Atlantika va Tinch okeanlari orasidagi Shimoli-sharqiy yoʻlni topish uchun ekspeditsiya tashkil qildi.

Muhandislik

Koaksiyal rotor gʻoyasi Mixail Lomonosovdan kelib chiqqan. 1754-yil iyul oyida u koaksiyal rotorli kichik vertolyot modelini ishlab chiqdi va uni Rossiya Fanlar akademiyasiga namoyish etdi.

Mozaika

Lomonosov qadimiy mozaika sanʼatini qayta tiklashdan gʻururlanardi. 1754-yilda Leonhard Eylerga yozgan maktubida u minerallar kimyosining ularning rangiga taʼsiri boʻyicha uch yillik tajribalari uning mozaika sanʼati bilan chuqur shugʻullanishiga olib kelganligini yozgan. 1763-yilda u Italiyadan tashqarida birinchi vitray mozaikalarini ishlab chiqaradigan shisha zavodini qurdi. Lomonosovga tegishli qirqta mozaika mavjud boʻlib, ulardan faqat yigirma toʻrttasi hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Eng yaxshilari orasida Buyuk Pyotr portreti va Poltava jangi 4,8x6,4 metr (16 fut × 21 fut)

Grammatik, shoir, tarixchi

1755-yilda Lomonosov eski cherkov slavyan tilini xalq tili bilan birlashtirib, rus adabiy tilini isloh qilgan grammatika yozdi. Oʻzining adabiy nazariyalarini rivojlantirish uchun u 20 dan ortiq tantanali marosimlarni, xususan, „Xudoning ulugʻvorligi haqida kechki meditatsiya“ ni yozdi. U oʻzining keyingi sheʼrlarida oʻziga xos nazariyani qoʻllagan – nozik mavzular E, I, Y va U oldingi unli tovushlarini oʻz ichiga olgan soʻzlarga muhtoj edi, qoʻrquvni keltirib chiqaradigan narsalar esa („gʻazab“, „hasad“, „ogʻriq“ va „qaygʻu“ kabi)) orqa unli tovushlari O, U va Y boʻlgan soʻzlar kerak edi. Bu hozir tovush ramziyligi deb ataladigan narsaning bir versiyasi edi.

1760-yilda Lomonosov „Rossiya tarixi“ni nashr etdi. Qolaversa, u Buyuk Pyotr haqida Aeneiddan ilhomlangan buyuk doston yozishga harakat qilgan, biroq uni oxiriga yetkazmay vafot etgan.