Metsavaymi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Metsavaymi, birlikda metsavaym (estoncha: metsavaim, мetsahaldjas) ― eston mifologiyasidagi oʻrmon jinlari[1].

Metsavaym mohiyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Animistik qarashlarga koʻra, himoyachi jinlar hamma joyda — oʻrmonda, suvda, turarjoylarda va hokazolarda yashaydi[2].

Estoniyaliklarning eʼtiqodlariga koʻra, qadimgi davrlarda oʻrmonlarni himoya qilish uchun ruhlar yuborilgan (estonchada metsahaldjaddan — „oʻrmon qoʻriqchilari“). Har bir oʻrmonning oʻz katta metsavaymi — Metsavana bor. Metsavaymlar antropomorf (ular quyonlarni boqayotgan bolakay shaklida namoyon boʻladi) yoki yarim antropomorf (oldidan ular odamsimon, orqadan chirigan tana, dum va boshqalar kabi koʻrinishi mumkin) yoki boʻri, ayiq, ilon shaklini olishi mumkin. Ular qushlarga, yarador va kasal hayvonlarga homiylik qiladi, daraxtlarning oʻsishiga yordam beradi. Ular odamlar uchun xavfli emas, lekin ular taqiqlarni buzganlarni (yakshanba kuni oʻrmonda ishlaganlarni) jazolashi, yoʻldan adashtirishi, yarador hayvonni tashlab ketgan ovchini omaddan mahrum qilishi mumkin.

Metsavaym oilasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Metsavaym oilasi bilan ichi kavak daraxtda yashaydi. Uning bolalari — oʻgʻillari va qizlari borligi maʼlum. Metsavaym va erkakning nikohidan tugʻilgan bolalar boshqa odamlarni kuch va aql bilan magʻlub qiladi va ularni yetti mil uzoqlikdan eshitsa boʻladi. Metsavaymlar jamoalarda yashaydilar, ular ilohiy mavjudotlardir va shuning uchun odamlardan koʻra chiroyli va donoroqdir[3].

Uchinchi dostonning „Kalevipoeg“ qoʻshigʻida „Xaldiyaning qizi“ (qoʻriqchi ruh) tilga olinadi. Kalevipoeg ikki akasi bilan ovga chiqqanda, u eman oʻrmoniga kiradi, „tarvaqaylagan karomatgoʻy eman“ tagiga oʻtiradi va baland ovozda qoʻshiq aytadi. Uning qoʻshigʻiga turli qushlar javob berishadi, „dengiz kengligi“ qaynaydi, qoyalar guvillaydi[2]:

Oʻrmonning chakalakzori toʻlqinlandi,
Olis osmon tingladi,
Togʻ yonbagʻirlari chayqaldi
Bulutlar yorilib ketdi.
Yagona Xaldiyaning qizi,
Yengil oʻrmon qizlari,
Oltin sochli suv parilari,
Ular qoʻshiqni xoʻrsinib tinglashdi:
"Agar biz bilan qoʻshiqchi boʻlsa edi!
Qaniydi u biz bilan oʻssa edi! "

Metsavana[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Xaldiya" nomi asosan Shimoliy Estoniyada maʼlum. Estoniya janubida „oʻrmon otasi“ (metsavana, metsaiza, estoncha: metsavana, metsaisa) va „oʻrmon onasi“ (metsaema, estoncha: metsaema) degan burungi nomlar saqlanib qolgan[2][4].

Oʻrmonning otasi metsavana, koʻpincha, baland boʻyli, donishmand nigohli, barvasta chol sifatida tasvirlangan. Uning bosh kiyimi baland qayin shlyapa, yuzi oq moxli soqol bilan qoplangan, egniga tashqi tomondan archa poʻstlogʻiga oʻxshagan koʻylak-ishton kiygan. Yoshi katta boʻlishiga qaramay, u juda harakatchan va xushchaqchaq. Oʻrmonda adashib qolganlar bilan hazillashib, baʼzan oʻyin oʻynaydi[5].

Vanahalblar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻrmonning yovuz jinlari ham maʼlum — vanahalblar (estoncha: vanahalb — „keksa iblis“, estoncha: vanasõge — „qari shayton“), slavyan alvastisiga oʻxshash. Vanahalb sayohatchilarning yoʻlini chalkashtirib yuboradi, ularning ovozi aks-sadodir, moʻysafid qiyofasidagilari yovvoyi hayvonlarni boqadi. Vanahalb bilan kelishgan ovchi koʻp oʻlja oladi.

Vanahalblar Seto ertaklarida tilga olinadi. Jumladan, „Zolushka“ ("Tuhkatriinu") ertagida vanahalb qizning onasini qoʻyga aylantirib, soʻyib yuboradi[6]. Boshqa bir ertakda u oʻgʻli bilan bir qizning oldiga keladi va uni oʻziga kelin qilmoqchi boʻladi[7].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. "Mifi narodov mira" Sovetskaya Ensiklopediya, vtoroe izdanie. — 1992. — Ctr. 149.
  2. 2,0 2,1 2,2 Калевипоэг: эстонский народный эпос. Таллин: Ээсти раамат, 1979 — 36–37, 238 bet. 
  3. Matthias Johann Eisen. Eesti mütoloogia. Tallinn: Eestimaa Kooliõpetajate Vastastiku Abiandmise Seltsi raamatukauplus, 1919 — 49-51 bet. 
  4. Советская Эстония. Энциклопедический справочник. Таллин: Валгус, 1979 — 229 bet. 
  5. Eesti muinasjuttude kuldraamat. Tallinn: TEA Kirjastus, 2009. ISBN 9789985718346. 
  6. „Muinasjutu-emad: kes nad on?“ (et). Eesti Folkloorinõukogu.
  7. „Kosilased sauna juures“ (et). Arkaadia. Tartu Oskar Lutsu nimeline Linnaraamatukogu.