Mayiz

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Mayiz — oftobda, soyada yoki maxsus quritgich mashinalarda quritilgan uzum gʻujumi. Mayizbop uzum navlaridan tayyorlanadi[1].

Turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Quritish usuliga ko‘ra, quyidagi turlari bor:

1) avlon (turli nav uzumlari oftobda quritiladi);

2) bedona;

3) garmiyon;

4) sabza;

5) soyaki va boshqa turlari bor.

Umuman olganda, mayizni danakli uzum navlaridan ham, danaksizlaridan ham tayyorlash mumkin. Hozir uni asosan danaksiz kishmish uzumi navidan tayyorlashadi. Bunda qora kishmishdan tayyorlanadigan ,,qora mayiz" eng ommalashgan nav hisoblanib, u nordon bo‘lmaydi va shirin taʼmga ega. Jigarrang tusga ega sariq mayiz ,,Oq kishmish"dan tayyorlanadi va u nordon-shirin taʼmga ega. Bu mayizning bozori qora mayiz bilan taqqoslaganda ancha kichik. U to‘y oshi, meva-yong‘oqli aralashmalar (masalan, myusli) tayyorlashda va qandolatchilikda ishlatiladi.

Danakli uzum navlaridan tayyorlanadigan mayizni so‘nggi bir necha o‘n yilliklar ichida asta-sekin isteʼmolchilar ratsionidan  chiqib ketdi. Ayni paytda unga talab juda past, shu bois sotuvda bunday mayiz kam uchraydi[2].

Tayyorlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mayiz solishning oddiy usulida uzum bo‘yra, bordon yoki suvalgan maydonga yoyilib quritiladi. Bu usulda uzum 20-30 kunda quriydi. Ishqor eritmasiga botirib olingan uzum 7-10 kunda qurib, 24-30%, maxsus qurilgan soyakixonada esa 4-8 haftada qurib, 23-25% mayiz tushadi. O‘zbekiston FA ,,Asbobsoz" birlashmasida mayiz quritishda qo‘llaniladigan maxsus mashinalar (mayiz quritgichlar) yaratilgan. Bu mashinalar mayizni oftobda quritishda chang bilan ifloslanishning oldini oladi. Mayiz tarkibida quruq moddasiga nisbatan 79,5-87,5% gacha qand, 0,5-3% organik kislotalar, 2,1-2,9% azotli moddalar, 1% kletchatka, 2-2,9% kul va boshqalar bor. Mayiz namligi 18%dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Quritilgan uzum chang, turli aralashmalardan tozalanadi, standart qutilarga, qoplarga joylanadi. Aʼlo navli mayizlar O‘zbekiston, Tojikiston, Eron, Afg‘oniston, Italiya, Avstraliya va boshqa mamlakatlarda tayyorlanadi[1].

Anʼanaviy texnologiyalarga muvofiq, uzumni quritish tabiiy sharoitda ochiq havoda, maxsus kameralar va uskunalardan foydalanmagan holda bajariladi. Bunday tabiiy sharoitlarda sifatli mayiz hosil bo‘lishi uchun issiq, shabadali va quruq ob-havo bo‘lishi kerak. Mayiz tayyorlash mavsumi avgustda boshlanishini hisobga olsak, uzum hosilini u ideal darajada yetilishini kutib qanchalik kech yig‘ib olinsa, havo haroratining keskin o‘zgarishlari va yog‘ingarchiliklar xavfi shunchalik yuqori bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida, quritish sharoitiga salbiy taʼsir ko‘rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, qancha ko‘p kutilsa, kuzning syurprizlarga boy ob-havosi shuncha yaqinlashaveradi. Shu sababdan, ob-havo sharoiti bilan bog‘liq tavakkalchiliklarni kamaytirish maqsadida mayiz tayyorlashga ishlatiladigan uzum hosilini yig‘ishtirib olish ,,Kish-mish" navi glyukoza tarkibi bo‘yicha minimal darajaga yetgan kundan boshlanadi.

Mayiz tayyorlash uchun uzum hosilining yig‘im-terimi bir necha haftaga cho‘zilishi bois, har bir terimda glyukoza tarkibi asta-sekin ortib boradi va ushbu davrning oxiriga borib birlamchi xomashyo tarkibidagi glyukoza miqdori ideal darajaga yetadi. Shu tariqa, olinadigan so‘nggi mahsulotning o‘rtacha miqdori har 4 kg uzumga 1 kg mayizga yetadi.

Uzumni quritishda O‘zbekistonda ikki xil usul qo‘llaniladi: birinchisi — ayvon ostida yoki yaxshi shamollatiladigan mayizxonada va ikkinchisi — ochiq osmon ostida. Birinchi usulda biz ,,soyaki mayiz", yaʼni ,,soyada tayyorlangan mayiz"ga ega bo‘lamiz. Bunda uzumni quritish paytida unga quyosh nurlari to‘g‘ridan to‘g‘ri tushmaydi. Ushbu usulda aynan issiq va quruq shamolning mavjud bo‘lishi muhim rol o‘ynaydi. Hosil yig‘ib-terib olingandan so‘ng ko‘pi bilan bir kun o‘tgach, uzum boshlari ayvon ostida yoki mayizxonada gorizontal yog‘ochlarga ilib chiqiladi. Mayizxonada quritilganda uni har tomondan shamollatish imkoni bo‘lishi lozim. Mazkur usulda quritish 30-40 kun davom etadi. Bunday usul yordamida tayyorlangan mayiz ikkinchi usulda tayyorlanadigan mayizdan o‘zining yumshoqligi va boshqa xususiyatlari bilan ajralib turadi.

Ikkinchi usul — ochiq osmon ostida to‘g‘ridan to‘g‘ri quyosh nurlarida quritishdir. Uzum hosili yig‘ishtirib olingach, har bir bosh uzum maxsus ajratilgan maydonchalarga bir qator qilib, bir-biriga tekkizmay va orasidan shamol o‘tadigan oraliqda terib chiqiladi. Bunday uslubda quritishda jarayon havo haroratiga qarab 15 kundan 25 kungacha vaqt oladi.

Har ikki tayyorlash usulida ham uzum boshlari donachalar soni nuqtai nazaridan o‘ta zich bo‘lmasligi lozim. Aks holda, bunday uzumlarni yaxshi shamollatish qiyin bo‘ladi va bu mayiz sifatiga salbiy taʼsir qiladi.

Mayiz tayyorlashda birlamchi xomashyoning — uzumning sifati juda muhimdir. Yaʼni olingan uzum hosilida yirik mevalar katta va uzum boshlarining zichligi maqbul darajada bo‘lishi kerak. Buning uchun esa butun uzum yetishtirish davrida ancha mehnat, xarajatlar qilish va barcha zarur agrotexnik tadbirlarni bajarish talab etiladi[2].

Shifobaxsh xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

100 gramm mayizda 860 mg kaliy bor. Shuningdek, organizm uchun g‘oyat foydali bo‘lgan fosfor, natriy, kalsiy, magniy hamda temir moddasi, B1, B2, B5 va PP vitaminlari ham mo‘l-ko‘l.

Mayiz immunitetni oshirishda foydali. Mayizdagi antioksidantlar yordamida organizmdagi hujayralar erkin radikallar taʼsiridan himoyalanadi.

Vitamin va mikroelementlar, shuningdek magniy hisobiga asablarni tinchlantirish xususiyatiga ega. Qolaversa, yurakka ham quvvat bo‘ladi.

Osteoxondroz yoki osteoporozda muolaja davomida taomnomaga mayizni kiritish lozim.

Kamqonlik aniqlangan bo‘lsa, mayizni yeyish bilan barobar uning suvini ichish ham tavsiya etiladi. Buning uchun 10 dona mayizni piyolaga solib, ustidan yarim stakan qaynatib ilitilgan suv quyiladi. Piyola ustini yopib, ertalabgacha qoldiriladi. Och qoringa mayiz suvini ichib turilsa, gemoglobin miqdori normallashadi.

Xastalikdan keyin quvvatni tiklash uchun mayiz, yong‘oq va asal aralashmasi tavsiya etiladi. Teng miqdorda yong‘oq va asalni go‘shtqiymalagichdan o‘tkazib, taʼbga ko‘ra asal bilan aralashtirib olinadi. Nonushta vaqti 1-2 choy qoshiqdan isteʼmol qilish yaxshi foyda beradi.

Buyrak kasalliklarida kunora mayiz isteʼmol qilish maqsadga muvofiqdir. Mayiz tarkibidagi foydali elementlar peshob ajralashini faollashtiradi.

Muntazam mayiz isteʼmol qilish og‘iz bo‘shlig‘i kasalliklarida ham asqatishi mumkin. Mayiz suvi esa milk shamollashi, stomatit yaralari hamda yo‘talga foydali.

Mayizli muolaja semizlik, yurak yetishmovchiligi, oshqozon va 12 barmoqli ichak yarasi hamda qandli diabetda tavsiya etilmaydi[3].

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Abdullayev R. M. va boshqalar, „Uzum yetishtirish va mayiz quritishning zamonaviy texnologiyasi“, Toshkent, „Sharq“, 2013.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. 1,0 1,1 OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
  2. 2,0 2,1 „Ideal sifatdagi mayiz qanday tayyorlanadi? Ekspert – mayiz tayyorlashning nozik jihatlari haqida“. Qaraldi: 2023-yil 25-aprel.
  3. „Mayiz yeng, xastalanmaysiz“ (2017-yil 9-oktyabr). Qaraldi: 2023-yil 29-may.