Francesco Petrarca

Francesco Petrarca
Tavalludi	20-iyul 1304
Vafoti	19-iyul 1374
Otasi	Petracco
Onasi	Eietta Canigiani

PETRARKA (Petrarca) Franchesko (italyancha: Francesco Petrarca; 1304.20.7, Aretsso — 1374.19.7, Arkua, Paduya shahri yaqinida) — italyan shoiri, italyan adabiy tilining asoschilaridan biri, faylasuf. Monpelye (1316), Bolonya (1320) universitetlarida huquqshunoslikdan taʼlim olgan. 1326-yil Avinonga koʻchib borib, liniy rutbani qabul qilgan va oliy martabali ruhoniylar bilan yaqinlashgan.

Petrarka 1304-yil 20-iyulda Toskananing Aretszo shahrida tugʻilgan. U Ser Petrakko (Pietroning kichik laqabi) va uning rafiqasi Eletta Kanigianining oʻgʻli edi. Petrarkaning tugʻilgan ismi Francesco di Petracco boʻlib, uni lotincha Frensis Petrarkaga aylantirgan. Uning ukasi Gerardo (Jerard Petrarka) 1307-yilda Val d’Arnodagi Incisa shahrida tugʻilgan. Dante Aligyeri Petrarka otasining doʻsti edi.

Petrarka bolaligini Florensiya yaqinidagi Incisa qishlogʻida oʻtkazdi. U oʻzining ilk hayotining koʻp qismini Avignon va uning yaqinidagi Karpentrasda oʻtkazdi, u yerda uning oilasi Avignon papaligini boshlash uchun 1309-yilda u erga koʻchib kelgan Papa Klement V ga ergashish uchun koʻchib oʻtdi. Petrarka Monpelye (1316-20) va Boloniya (1320-23) universitetlarida bir umrlik doʻsti va sinfdoshi, boʻlajak Genuya arxiyepiskopi Gvido Sette bilan huquqni oʻrgangan. Otasi advokat (notarius) boʻlganligi sababli u Petrarka va ukasi ham huquqshunoslik boʻyicha oʻqishlarini talab qildi. Petrarka esa birinchi navbatda yozuv va lotin adabiyotiga qiziqqan va bu yetti yilni behuda deb hisoblagan. Petrarka koʻpincha oʻzining qonuniy boʻlmagan manfaatlaridan juda chalgʻigan, chunki otasi bir vaqtlar kitoblarini olovga tashlagan va keyinchalik u afsus qilgan. Bundan tashqari, u qonuniy manipulyatsiya orqali uning vasiylari Florensiyadagi kichik mulkiy merosini oʻgʻirlab ketishganini eʼlon qildi, bu esa uning huquq tizimini yoqtirmasligini kuchaytirdi. U norozilik bildirdi: „Men oʻz fikrimga koʻra, men oʻz fikrim bilan savdo qila olmadim“, chunki u huquq tizimini adolatni sotish sanʼati deb bildi.

Petrarka sermahsul maktub yozuvchi boʻlgan va Bokkachchoni oʻzining mashhur doʻstlari qatoriga kiritgan va u tez-tez xat yozgan. Ota-onalari vafotidan keyin Petrarka va uning ukasi Gerardo 1326-yilda Avignonga qaytib ketishdi va u yerda koʻplab ruhoniy idoralarda ishladilar. Bu ish unga oʻz yozuviga bagʻishlash uchun koʻp vaqt berdi. Petrarka oʻzining birinchi yirik asari „Afrika“ nomli lotin tilida buyuk Rim sarkardasi Scipio Africanus haqidagi doston bilan Yevropa mashhuri sifatida maydonga chiqdi. 1341-yil 8-aprelda u klassik antik davrdan beri ikkinchi shoir laureati boʻldi va Rim Kapitoliysining muqaddas maydonlarida Rim senatori Giordano Orsini va Orso dell’Anguillara tomonidan toj kiydirdi.

Petrarka sonetlari Uygʻonish davrida butun Yevropada hayratga tushgan va taqlid qilingan va lirik sheʼriyat namunasi boʻlgan. U, shuningdek, „qorongʻu asrlar“ („Dark ages“) kontseptsiyasini birinchi boʻlib ishlab chiqqanligi bilan mashhur.

U Yevropada keng sayohat qilgan, elchi boʻlib xizmat qilgan va zavqlanish uchun sayohat qilgani uchun „birinchi sayyoh“ deb atalgan. Sayohatlari davomida u vayron boʻlgan lotin qoʻlyozmalarini yigʻdi va Rim va Gretsiya yozuvchilaridan bilimlarni qayta tiklashda asosiy harakat qildi. U Leontiy Pilatusning Gomer tarjimasini Bokkachcho tomonidan sotib olingan qoʻlyozmadan tarjima qilishni ragʻbatlantirdi va maslahat berdi. Petrarka oʻzi haqida shunday degan edi: „Homer unga soqov edi, u esa Homerga kar edi“. 1345-yilda u Verona sobori boʻlim kutubxonasida (Biblioteca Capitolare) Sitseronning ilgari mavjud boʻlmagan maktublar toʻplamini, Epistulae ad Atticum toʻplamini shaxsan topdi.

Petrarka oʻrta asr aqidalaridan mutlaqo holi boʻlmagan esada, Uygʻonish davrining gumanizm gʻoyalari bilan yoʻgʻrilgan madaniyatiga tamal toshini qoʻygan. Petrarka lotin tilidagi „Dunyoga nafrat toʻgʻrisida“ (1342—43) falsafiy risola, „Uzlatdagi hayot toʻgʻrisida“ va „Rohiblar farogʻati toʻgʻrisida“ (1346—66) risolalari muallifi. Petrarka sheʼriyatni oʻrta asr maddoxlari hujumidan himoya qilar ekan, uning katta tarbiyaviy va estetik qimmatga ega ekanligini alohida taʼkidlaydi. Petrarka „Oʻzimning va boshqa koʻplab kishilarning johilligi toʻgʻrisida“ (1367—70) asarida Aristotel „Etika“sida bayon qilingan mavhum fiqolarni rad etadi hamda amaldagi axloq meʼyorlarini va insonni yaxlit holda oʻrganish gʻoyasini avzal, deb hisoblaydi. Petrarkaning „Avlodlarga maktub“ (1374) nomli muxtasar avtobiografiyasi ham muayyan ahamiyatga molik.

Petrarka antik dunyoni ideallashtirgan Yevropa shoirlaridan biri sifatida lotin shoirlarining qoʻlyozmalarini toʻplab, ularga sharhlar yozdi, ayni paytda oʻz asarlari bilan klassik lotin tilini tiklashga urindi. Agar uning lotin tilidagi „Afrika“ (1339—42, tugallanmagan) dostoni Vergiliyning „Eneida“si uslubida yozilgan boʻlsa, majoziy mazmundagi „Bukolikalar“ (1346—57) asari choʻponlar eklog (qoʻshiq)lariga tatabbu tarzida maydonga kelgan. Petrarka italyan tilida ham ijod qilgan. Uning italyan tilidagi lirik asarlarida ishqiy va siyosiy mavzular ustuvorlik qiladi. Petrarkaning „Mening Italiyam“ asarida vatan jarohatlangan goʻzal ayol qiyofasida gavdalanadi.

Petrarka ijodida Lauraga bagʻishlangan lirik sheʼrlar turkumi, ayniqsa, katta badiiy qimmatga ega. Shoirning eʼtirof etishicha, u Laurani 1327-yil Avinon shahridagi ibodatxonalarning birida uchratib, uni bir umrga sevib qolgan. Petrarkaning Lauraga bagʻishlangan sheʼriy turkumi „Kansonyere“ deb atalgan („Madonna Laura hayotiga“ va „Madonna Laura oʻlimiga“, 2 qism). 317 sonet, 29 kansona, 9 sekstina (toʻqqizlik), 7 ballada va 4 madrigaldan tashkil toptan „Kansonyere“ oʻziga xos sheʼriy kundalikdir. Petrarka, salaflaridan farqdi oʻlaroq, sevimli ayol ob-razini aniq-tayin va hayotiy belgilar bilan boyitgan. Shu sababdan ham uning lirikasi nafaqat italyan, balki Yevropa lirikasi taraqqiyotida yangi davrni tashkil etadi. Petrarka, lirik sheʼrlaridan tashqari, tersina (uchlik) bilan yozilgan „Tantanalar“ (1354) majoziy dostonini ham Lauraga ba-gʻishlagan. Petrarka lirikasi, ayniqsa, sonetlari Yevropa shoirlari ijodiga katta taʼsir koʻrsatgan. Uzbek sheʼriyatida Usmon Nosir, Rauf Parfi va boshqa Boyqobilov singari shoirlar ijodida sonet janrining paydo boʻlishi va taraqqiyoti ham Petrarka ijodining taʼsiri samarasidir. Petrarkaning bir qancha sonetlari uzbek tiliga tarjima qilingan.