Kuchli parlament tizimi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
6 muxolifat partiyasi Kuchli parlament tizimi o'zaro anglashuv memorandumini imzoladi.

Kuchli parlament tizimi[1] yoki takomillashtirilgan va mustahkamlangan parlament tizimi[2] Turkiyadagi muxolif partiyalar (CHP, IYI Partiya, DEVA, Kelajak partiyasi, SAADET va DP) tomonidan ishlab chiqilgan parlament tizimiga asoslangan hukumat tizimidir. Prezidentlik boshqaruv tizimi[3]. Tizimning tafsiloti yakuniga yetmagan, ammo hokimiyatlar boʻlinishini oʻrnatish, parlament vakolatini oshirish va xolis prezident maqsadlari ilgari surilgan[1][2]. Vakolatli ifoda TGNKning davlat boshqaruvining markazi bo'lishini va konstruktiv ishonchsizlik votumi bilan ijrodagi barqarorlikni anglatadi[4].

Davr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kuchaytirilgan parlament tizimi tushunchasi ilk bor 2011-yilgi Respublika Xalq partiyasi saylovoldi dasturida qoʻllanilgan[5]. 2017-yilgi referendum bilan qabul qilingan Prezidentlik Hukumat Tizimini Turkiyadagi iqtisodiy va siyosiy inqirozlarning sababchisi deb bilgan muxolif partiyalar parlament tizimiga qaytish talabini bildira boshladi[6]. Boshqa tomondan, eski tuzum ham yetarli emas degan qarash taklif etilayotgan yangi siyosiy tartibni mustahkamlangan parlament tizimi deb atashga olib keldi[6]. 2018-yilgi saylovlardan soʻng muxolifat partiyalari mustahkamlangan parlament tizimiga oʻtish istagini jamoatchilik bilan boʻlishdi. 2020-yil noyabr oyida Kelajak partiyasi, 2021-yil may oyida IYI partiyasi[7], DEVA partiyasi 2021-yil oktabrda[8] mustaqil ravishda parlament tizimining mustahkamlangan maqsadlarini eʼlon qildi. Bu jarayonda mustahkamlangan parlament tizimi haqida siyosiy partiyalardan mustaqil ilmiy nashrlar ham chiqarildi[6].

CHP, IYI Partiya, DEVA, Kelajak partiyasi, SAADET va DP 2021-yil oktabr oyidan boshlab Turkiya Buyuk Millat Majlisida birlashdi va qo'shma matn ustida ish boshladi[9]. 6 partiya prezident oʻrinbosarlaridan iborat qoʻshma komissiya 5 nomli matn loyihasini tuzdi[10]. Yaratilgan qoralama matn 2021-yil dekabrida yakunlandi[11]. 2022-yil 28-fevralda boʻlib oʻtgan imzolash marosimi bilan partiya yetakchilari ushbu matnni maʼqullab, jamoatchilikka taqdim etishdi[12].

umumiy matn[tahrir | manbasini tahrirlash]

Umumiy matn 5 ta asosiy sarlavha ostida yaratilgan: Kirish, Qonun chiqaruvchi, Ijroiya, Sud hokimiyati, Demokratik tizim asoslari[10]. Matn mazmuniga 6 tomon kelishilgan tamoyillar kiritilgan. Eski parlament tizimidan farqli o'laroq, hukumatni shakllantirish oson, qulash qiyin bo'lishi maqsad qilingan edi[1][10]. Shu sababdan hukumatni ag'dargan Turkiya Buyuk Millat Majlisi a'zolari ham yangi hukumatni belgilashga majbur bo'ldilar. Prezidentlik tizimidan farqli ravishda parlament tomonidan hukumatni tashkil etish va Prezidentning o'z partiyasidan iste'foga chiqishi tamoyillari qo'shildi. Bulardan tashqari, sud-huquq tizimidagi o'zgarishlar, matbuot erkinligi va davlat lavozimlariga tayinlanishlarni nazarda tutuvchi tamoyillar ham bor edi[10][13].

Parlament tizimi mustahkamlandi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Prezidentlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Prezidentlik idorasi davlat va millat yaxlitligini ramziy va xolis tarzda ifoda etadigan tarzda, ijroiya organiga aralashmasdan tashkil etiladi. Prezident koʻpi bilan bir muddatga saylanadi, uning vakolat muddati 7 yil boʻladi, vakolat muddati tugagach faol siyosatga qayta olmaydi. U veto huquqiga ega emas va qonunni faqat ogohlantirish maqsadida parlamentga qaytarib yuborishi mumkin. Prezidentning alohida sifatda amalga oshirishi mumkin bo'lgan ishlar konstitutsiyada batafsil tartibga solinadi. Prezidentning ijro etuvchi hokimiyati yo'qligiga ko'ra, uning o'z burchiga nisbatan siyosiy mas'uliyatsizligi asos qilib olinadi.

Qonunchilik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Saylov chegarasi 3 foizga tushiriladi, 1 foizdan ortiq ovoz olgan partiya gʻaznadan yordam olish huquqiga ega boʻladi. Ichki partiyaviy demokratiyani ta’minlash choralari koʻriladi. Partiyalar saylov davrida olgan yordamlarini oshkora tarzda jamoatchilik bilan baham koʻrishlari shart boʻladi. Qonunchilikdagi mas'uliyatsizlik doirasi kengaytiriladi, noaniqliklarga daxlsizlik holatlarini tartibga solish bilan chek qo'yiladi. Qonun ijodkorligi jarayonlarida professional tashkilotlarning salmogʻi oshiriladi. Og'zaki savol mexanizmi javob berish majburiyati bilan mustahkamlanadi; Yozma savollarga javob berilmasa, tegishli vazirlik jazolanadi. Parlament o'z nazoratini samarali amalga oshirishi uchun parlament tekshiruvi uchun zarur bo'lgan kvorum qisqartiriladi.

Parlamentlarning tarixiy yutugʻi boʻlgan budjet huquqining ajralmasligi tamoyili oʻrnatiladi. Fuqarolardan undiriladigan soliqlar qanday sarflanishini samarali nazorat qilish maqsadida Assambleyaning ajralmas vakolati va nazorat vositasi sifatida Assambleyaning budjet huquqi tartibga solinadi. Parlament qoshida Yakuniy hisob qo'mitasi tuziladi. Komissiya raisi asosiy muxolifat partiyasidan bo'ladi. TCAning barcha hisobotlari Yakuniy Hisob Qo'mitasiga taqdim etilishi ta'minlanadi.

Ijrochi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bosh vazir Turkiya Oliy Millat Majlisi a’zolari orasidan parlament tizimi an’analari va tamoyillariga ko’ra belgilanadi. Bosh vazirni aniqlashda Prezident hukumatni shakllantirish vazifasini parlamentda eng koʻp deputatga ega boʻlgan siyosiy partiyaga beradi. Hukumat Konstitutsiyada belgilangan muddatda tuzilmasa, bu vazifa boshqa siyosiy partiyalarga deputatlar soniga mutanosib ravishda yuklanadi. Vazirlar Bosh vazir tomonidan Turkiya Oliy Millat Majlisi a'zolari yoki kerak bo'lganda deputatlikka saylanish huquqiga ega bo'lganlar orasidan tayinlanadi. Vazirlar kengashi Bosh vazir raisligida yig'iladi.

Hukumatning tuzilishiga koʻmaklashish maqsadida hukumatni tashkil etishda oddiy koʻpchilik, Turkiya Oliy Millat Majlisi a’zolari umumiy sonining mutlaq koʻpchilik ovozi esa uni olib tashlash uchun asos qilib olinadi.. Konstruktiv ishonchsizlik votumi mustahkamlangan parlament tizimida hukumatni barqarorlashtirish uchun ishonchsizlik votumi bilan birlashtiriladi. hukumatni ag'darish; yangi hukumat Turkiya Oliy Millat Majlisi umumiy sonining mutlaq koʻpchilik ovozi bilan saylanadi.

Hukumatga Bosh vazir va vazirlarga ishonch bildirmaslik vakolati beriladi. Shu munosabat bilan hukumat va Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik masalalarini konstruktiv/tasisviy ishonchsizlik votumi sharti bilan qoʻyish orqali ijro hokimiyatining barqarorligi taʼminlanadi. Shunday qilib, bir tomondan, hukumatni ag'darish qiyinlashtirilsa, ikkinchi tomondan, mumkin bo'lgan hukumat inqirozlarining oldi olinadi. Kuchaytirilgan parlament tizimida amaldagi hukumatni yangi hukumat tashkil etilishini ta’minlamasdan turib agʻdarib boʻlmaydi.

Hukm[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sud-huquq tizimi hamda sudya va prokurorning kasbi to'g'risida; Bu sud kafolatini kuchaytiradi va sudyalarga geografik kafolatlar beradi. To'liq mustaqillik uchun sudya va prokuror kasblari ajratiladi. Sudyalar oʻz ma’muriy vazifalari boʻyicha Adliya vazirligiga boʻysunadi, degan konstitutsiyaviy qoida bekor qilinadi. Sudya va prokurorlarni kasbga qabul qilish va oshirishda obyektiv mezonlar asos qilib olinadi.

Sudyalar va prokurorlar kengashi tarkibiga oʻzgartirishlar kiritish bilan: Sudyalik kasbi prokurorlik kasbidan ajratiladi. Sudyalar va prokurorlar kengashi tugatilib, ikki xil hay’at, ya’ni Sudyalar kengashi va Prokurorlar kengashi tashkil etiladi.

Konstitutsiyaviy tuzum, asosiy huquq va erkinliklarning kafolati boʻlgan Konstitutsiyaviy sudning vazifa va vakolatlari kengaytirilib, sud faoliyatini kuchli va samarali nazorat qilish uchun qayta tuziladi. Asosiy huquq va erkinliklarni yanada kuchliroq himoya qilish maqsadida individual qoʻllash doirasi qoʻllanilishi mumkin boʻlgan mavzu va huquqlar boʻyicha kengaytiriladi. Konstitutsiyaviy sudga bekor qilish toʻgʻrisida ariza berishi mumkin boʻlgan shaxslar doirasi ham kengaytiriladi. Konstitutsiyaviy sud aʼzolarining kamida toʻrtdan uch qismi advokat boʻlishi talab qilinadi.

Hisobot beruvchi va shaffof boshqaruv yondashuvi bilan TCA auditi koʻlami barcha davlat muassasalari va tashkilotlarini qamrab olish uchun kengaytiriladi. Shunday qilib, kuchli, mustaqil va xolis sud hokimiyatining shakllanishi ta’minlanadi[14][15][16].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Millatlar ittifoqi

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 „Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem Nedir?“ (Türkçe). Deutsche Welle (24 kasım 2020). 31 mayıs 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4 ocak 2022.
  2. ↑ 2,0 2,1 „'Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem' çalışmasında neler var?“. euronews (10 ekim 2021). 7 haziran 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4 ocak 2022.
  3. ↑ „6 muhalefet partisinden parlamenter sistem açıklaması“. Cumhuriyet (23 eylül 2021). 23 eylül 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4 ocak 2022.
  4. ↑ „'Yok böyle bir sistem' diyenlere 11 maddede ʻGüçlendirilmiş Parlamenter Sistem'“ (Türkçe). www.cumhuriyet.com.tr. 24 eylül 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-mart.
  5. ↑ „2011 CHP Seçim Bildirgesi“.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 „“Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem” 101“ (Türkçe). serbestiyet.com (18 ekim 2021). 18 ekim 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12 ocak 2022.
  7. ↑ „İYİ Parti Genel Başkanı Akşener nasıl bir parlamenter sistem önerdi?“ (Türkçe). BBC News Türkçe. 29 kasım 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12 ocak 2022.
  8. ↑ „DEVA Partisi Genel Başkanı Ali Babacan'dan güçlendirilmiş parlamenter sistem önerisi“ (tr-TR). Evrensel.net. Evrensel Gazetesi. 6 ekim 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12 ocak 2022.
  9. ↑ „Altı muhalefet partisinin anlaştığı Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem çalışması“ (Türkçe). www.cumhuriyet.com.tr. 12 ocak 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12 ocak 2022.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 „6 muhalefet partisinin Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem çalışması hangi düzenlemeleri öngörüyor?“ (Türkçe). BBC News Türkçe. 3 aralık 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12 ocak 2022.
  11. ↑ „Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem’de Gelecek çatlağı“ (tr-TR). DW.COM. Deutsche Welle (10 ocak 2022). 11 ocak 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12 ocak 2022.
  12. ↑ „'Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem' için imzalar atıldı“ (tr-TR). dunya.com (28 şubat 2022). 8-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-mart.
  13. ↑ „6 parti Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem için ortak metni bu hafta tamamlıyor: Cumhurbaşkanı 7 yıllığına seçilecek, aktif siyasete dönemeyecek“ (Türkçe). T24. 14 ocak 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 ocak 2022.
  14. ↑ „SON DAKİKA | 6 muhalefet partisi liderleri imzayı attı! 23 maddelik 'Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem' mutabakatı“ (Türkçe). Mynet Haber. 28 şubat 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-mart.
  15. ↑ „Altı parti anlaştı: Beş maddede 'güçlendirilmiş parlamenter sistem'“ (en-GB). Diken (1 aralık 2021). 1 aralık 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-mart.
  16. ↑ „Güçlendirilmiş parlamenter sistemi nedir,? Güçlendirilmiş parlamenter sistemi hangi partiler imzaladı?“ (Türkçe). Mardin Life. 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-mart. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kuchli_parlament_tizimi&oldid=4209519" dan olindi