Kriptid
Kriptid ( grekcha: κρύπτω - yashirin) - zamonaviy mifologik personaj, mavjudligi kriptozoologiya va kriptobotanika kabi psevdofanlar tarafdorlari tomonidan mumkin deb hisoblangan, ammo ilmiy hamjamiyat tomonidan tan olinmagan hayvon yoki o'simlik.
Kriptidni yo'q bo'lib ketgan deb hisoblangan yoki afsonalarda tasvirlangan jonzot deb hisoblash mumkin, ammo uning mavjudligi haqida guvohlarning ma'lumotlari mavjud. Odatda kriptidlar hayvonlar deb tushuniladi, chunki isbotlanmagan o'simliklar mavjudligini tasdiqlash yoki rad etish osonroq.
Kriptidlar klassifikatsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kriptozoologiya va ufologiya bo'yicha kitoblar muallifi Jorj M. Eberxart ularni aniqlash uchun o'nta xususiyat va olti istisno [1] yordamida kriptidlarni tasniflash usulini tasvirlab berdi.
Kriptidlar quyidagilar bo'lishi mumkin:
- Ular uchun o'ziga xos bo'lmagan yoki hali ham ta'riflanmagan yashash joyiga ega taniqli hayvonlar (Angliyadan Surrey pumasi).
- Hali tavsiflanmagan turlar va kichik turlar, g'ayrioddiy xususiyatlarga ega ma'lum hayvonlar (Amazoniyaning ulkan anakondalari yoki Sharqiy Afrikaning dog'li sherlari).
- Rasmiy ravishda yaqinda yoʻq boʻlib ketgan deb hisoblangan turlarning omon qolgan aʼzolari (masalan, 1960-yillarda yoʻqolgan deb hisoblangan oq tumshuqli qizilishton yoki 1770-yillarda yoʻqolib ketgan dengiz sigirlari ).
- Hozirgi zamonda qoldiqlaridan ma'lum bo'lgan turlarning vakillari (masalan, markaziy Afrikadan Mokele-mbembe, u ba'zan tirik dinozavr sifatida tasvirlangan).
- Qazilma qoldiqlaridan ma'lum bo'lgan turlarning vakillari, odatda taxmin qilinganidan ancha kechroq tarixiy davrlarda paydo bo'lgan (masalan, mamontlar, taxminan miloddan avvalgi 12000 yillarda yo'q bo'lib ketgan, ba'zan keyingi davrlarda ham uchragan).
- Qazilma qoldiqlaridan ma'lum bo'lmagan, ammo ma'lum turlar bilan bog'liq hayvonlar (masalan, And bo'risi yoki Uilyam Bib tomonidan 1930 yilda xabar qilingan Bib skati).
- Qazilma qoldiqlaridan noma'lum va ma'lum turlarga tegishli bo'lmagan hayvonlar (masalan, bigfut yoki Shimoliy Amerika dengiz ilonlari).
- Zoologik asosga ega afsonaviy hayvonlar (masalan, qisman Markaziy Osiyo dinozavrlari qoldiqlaridan ilhomlangan grifonlar )
- Hayvonlarga xos belgilarga ega bo'lgan paranormol yoki g'ayritabiiy mavjudotlar (kuya-odam, bargestlar yoki folklordagi ba'zi parilar).
- Mashxur mistifikatsiyalar (masalan, shoxli quyon bilan bog'liq mashhur yolg'on. Bu yolg'on muallifi Shope papillomavirusi bilan kasallangan quyonlardan ilhomlangan bo'lishi mumkin, bu ularda shoxga o'xshash o'smalarni keltirib chiqaradi.)
Kriptidlar quyidagilar bo'lishi mumkin emas:
- Odamlar uchun ahamiyatsiz mavjudotlar. Kriptidlar g'alati, havfli yoki odamlar uchun qandaydir ahamiyatga ega mavjudotlardir.
- Tor doiradagi odamlarga ma'lum jonzot. Kimdir sirli, uning fikricha, hayvonni kuzatadi va kimdir olingan ma'lumotlarni tanqidiy baholashi kerak. Kriptozoologiya guvohlar va nufuzli tadqiqotchilar o'rtasidagi o'ziga xos ko'prikdir. Borliq voqeligi to‘g‘risida shunchaki taxmin qilish uni sirli qilib qo‘ymaydi.
- Inson faoliyatining natijalari. Masalan, biotoplardagi alligatorlar, oddiy bo'g'ma ilonlar yoki kangurular ular uchun atipik bo'lsa, bu shubhasiz inson faoliyati natijasidir. Ammo kimdir faqat kanalizatsiyada yashovchi alligatorning yangi turini topsa (mashhur Amerika shahar afsonasi), u kriptid bo'ladi.
- G'ayrioddiy odamlar ( vampirlar va zombilar kabi).
- Farishtalar yoki jinlar. Paranormal yoki g'ayritabiiy kriptidlar faqat hayvonlar shaklida bo'lsa (masalan, bo'riitus, haqiqiy it yoki bo'ri yoki noma'lum it vakili bo'lishi mumkin) ruxsat etiladi.
- O'zga sayyoraliklar . Ular bilan kriptozoologiya emas, ufologiya shug'ullanadi, agar biz yerdan tashqaridagi aqlsiz hayot haqida gapirmasak.
Zoolog va kriptozoologiyani yaratuvchilardan biri Bernar Eyvelmans Sibir, Uzoq Sharq va boshqa mintaqalar xalqlarining mifologik mamont haqidagi hikoyalariga asoslanib, haqiqiy mamont hozirgi kungacha saqlanib qolgan deb taxmin qiladi [2] .
Kriptidlarning nomlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kriptozoologiya fani shug'ullanadigan noma'lum mavjudotlar mahalliy (eng keng tarqalgan) va lotincha nomlarga ega. Misol uchun, Nessi maxluqi tadqiqotda Nessiteras rhombopteryx sifatida tasvirlangan. Bitta mavjudodt turli joydabigfut va saskvach kabi turli nomlar bilan ma'lum bo'lishi ham mumkin (bular qor odam uchun mahalliy nomlar hisoblanadi).
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Eberxart, Jorj M. (2002). Sirli mavjudotlar: Kriptozoologiya bo'yicha qo'llanma. jild 2. Santa Barbara, Kaliforniya: ABC-CLIO. ISBN 1-57607-283-5
- Eberxart, Jorj M. "Sirli mavjudotlar: Kriptozoologik entsiklopediya yaratish." 2005 yil. Ilmiy tadqiqot jurnali. jild. 19, No.1
Eslatmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Eberhart, George M. «Mysterious Creatures: Creating A Cryptozoological Encyclopedia.» 2005. Journal of Scientific Exploration. Vol. 19, No. 1, ст. 103—113.
- ↑ Они… существуют? [сокращённый текст главы из книги Бернара Эйвельманса ] // Вокруг света. № 12 (2627). Декабрь 1992. Рубрика «Теории невероятности?».