Kivi (dollar)

Ishorat qoʻshish
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Kivi dollari
Yangi Zellandiya dollari
ISO 4217: NZD 554
Davlat nomi: Yangi Zellandiya
Simvol: $, NZ$, kiwi

Yangi Zelandiya dollari (maori: tāra o Aotearoa; belgisi: $, NZ$; kod: NZD) — Yangi Zelandiya, Kuk orollari, Niue, Ross yerlari, Tokela va Britaniya hududi, Pitcairn orollarining rasmiy pul birligi va qonuniy toʻlov vositasi[1]. Yangi Zelandiyada u deyarli har doim dollar belgisi ($) bilan qisqartiriladi, ba'zida "NZ$" belgisi uni boshqa dollar bilan ifodalangan valyutalardan ajratish uchun ishlatiladi. 1967-yilda kiritilgan dollar 100 sentga teng boʻlgan. Bu volyutada jami beshta tanga va beshta banknot mavjud boʻlib, eng kichigi 10 sentlik tanga;  inflyatsiya va ishlab chiqarish xarajatlari tufayli kichikroq nominallar toʻxtatildi. Valyuta savdosi kontekstida Yangi Zelandiya dollari ba'zan norasmiy ravishda "Kivi" yoki "Kivi dollari" deb ataladi,[2] chunki uning bir dollarlik tangasida uchmaydigan qush kivi tasvirlangan. Bu valyuta (Yangi Zellandiya dollari) 2019-yilda jahon valyuta bozorining kunlik aylanmasidan 2,1% ni tashkil etuvchi dunyodagi eng koʻp sotiladigan oʻninchi valyutadir[3].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1967-yilda Yangi Zelandiya dollari muomalaga kiritilishidan oldin, 1933-yildan beri Yangi Zelandiya funti Yangi Zelandiyaning pul birligi edi[4]. Funt funt sterling tizimidan foydalangan, unda funt 20 shillingga va bir shilling 12 pensga boʻlingan, bu tizim 1950-yillarga kelib murakkab deb hisoblangan. Oʻnlik pul birligiga oʻtish Yangi Zelandiyada 1930-yillardan beri taklif qilingan edi, ammo bu faqat 1950-yillarda amalga oshdi[5]. 1957-yilda hukumat tomonidan oʻnlik pul birligini tekshirish uchun qoʻmita tuzildi. Bu gʻoyani amalda qoʻllash uchun harakatlar boshlandi va 1963-yilda hukumat Yangi Zelandiya pul birligini oʻnlik toifaga kiritishga qaror qildi[6]. 1964-yilda oʻnlik pul birligi toʻgʻrisidagi qonun qabul qilingan boʻlib, unga oʻtish sanasi 1967-yil 10-iyulga belgilangan[7].  "Paporotnik", "kivi" va "gʻayrat" kabi soʻzlar oʻsha paytda koʻpchilik AQSh dollari bilan bogʻlangan "dollar" soʻzi bilan chalkashmaslik uchun taklif qilingan[8] [9]. Oxir-oqibat, baribir "dollar" soʻzi tanlandi va "Mr.Dollar" deb nomlangan antropomorfik dollar qogʻozli multfilm qahramoni katta reklama kampaniyasida oʻtish davrining ramzi boʻldi[10]. 1967-yil 10-iyul dushanba kuni (“Oʻnlik valyuta kuni”) funt oʻrniga ikki dollar bir funt kursi boʻyicha Yangi Zelandiya dollari kiritildi (bir dollardan oʻn shillingga, oʻn sentdan bir shillingga, 5⁄6 sent bir tiyin)[11]. Ayirboshlash uchun 27 millionga yaqin yangi banknotlar chop etildi va 165 million yangi tanga zarb qilindi[8].

Valyuta kursi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yangi Zelandiya dollari dastlab funt sterlingga ham, AQSh dollariga ham NZ$1 = Buyuk Britaniya funt sterlingi 1⁄2 = 1,40 AQSH dollariga bogʻlangan edi. 1967-yil 21-noyabrda sterling 1 funt sterling = 2,80 AQSh dollaridan 2,40 AQSh dollarigacha devalvatsiya qilindi (Bretton-Vuds tizimiga qarang), ammo Yangi Zelandiya dollari avstraliya qiymatiga mos kelish uchun 1 NZ$ = 1,40 AQSh dollaridan 1,12 AQSh dollarigacha devalvatsiya qilindi.[12] 1971-yilda AQSH dollarini oltinga nisbatan devalvatsiya qildi, buning natijasida Yangi Zelandiya 23-dekabrda oʻz dollarini 1.216 AQSH dollariga, 4.5% tebranish oraligʻida bir xil oltin qiymatini saqlab qoldi. 1973-yil 9-iyuldan 1985-yilning 4-martigacha dollarning qiymati savdo vaznli valyutalar savatidan aniqlandi. 1985-yil 4-martda NZ dollari 0,4444 AQSh dollari miqdoridagi boshlangʻich kurs boʻyicha muomalaga chiqarildi. Oʻshandan beri dollarning qiymati moliya bozorlari tomonidan belgilanadi va taxminan 0,39 dan 0,88 AQSh dollari oraligʻida boʻldi. Dollarning floatdan keyingi eng past koʻrsatkichi 2000-yil 22-noyabrda 0,3922 AQSh dollarini tashkil etgan boʻlsa, 2014-yil 9-iyulda 0,8821 AQSh dollarini tashkil etgan. Valyuta kursidagi oʻrta muddatli oʻzgarishlarning aksariyati foiz stavkalaridagi farqlar bilan bogʻliq. Yangi Zelandiya dollari 10 ta eng koʻp sotiladigan valyutalar qatoriga kiradi.[3] 2007-yil 11-iyunda Zaxira banki qiymatini pasaytirish maqsadida noma'lum qiymatdagi Yangi Zelandiya dollarini toʻqqiz milliard dollarga sotdi. Bu bankning 1985-yildagi floatdan keyin bozorlarga birinchi aralashuvidir. Ikkita shubhali intervensiya amalga oshirildi, ammo ular birinchisi kabi muvaffaqiyatli boʻlmadi: birinchisi dastlab samarali boʻlib koʻrindi, dollar taxminan 0,7620 AQSh dollaridan taxminan 0,7490 AQSh dollariga tushdi. Biroq, bir oydan sal koʻproq vaqt oʻtib, u 2007-yil 23-iyulda 0,8103 AQSH dollariga yetib, floatdan keyingi yangi eng yuqori darajaga koʻtarildi. 2008-yil boshida oʻzining floatdan keyingi rekord darajasiga erishgandan soʻng, NZ dollarining qiymati 2008-yilning ikkinchi yarmida va 2009-yilning birinchi choragida global iqtisodiy tanazzulga va investorlarning "xavfliroq" dan uzoqlashishiga javob sifatida keskin tushib ketdi.  NZ$ kabi valyutalar.  NZ$ 2009-yil 6-martda taxminan 0,50 AQSH dollariga tushdi. Biroq, yil davomida u kuchli tiklandi va 2009-yilning noyabrida 0,75 AQSh dollari oralig'iga yetdi.[13] 2012-yil oxiriga kelib, dollar kursi 80 AQSH sentidan oshib, vaqti-vaqti bilan 85¢ ga yetib bordi va bu Yashillar partiyasidan miqdorni yumshatishga chaqirdi.[14][15] Kasaba uyushmalari, shuningdek, Hukumat va Zaxira bankini chora ko'rishga chaqirishdi, biroq 2013-yil fevralidan boshlab ikkalasi ham rad etdi.[16] 2017-yil iyun oyi boshida NZD taxminan 0,71 AQSH dollari darajasida sotilayotgan edi, 2019-yil noyabr oyi boshida esa u 0,63 AQSh dollari = NZ$1 sifatida baholandi.[17]

Tangalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tangalardagi Elizabeta II surati

Dollar muomalaga kiritilganda tangalar 1c, 2c, 5c, 10c, 20c va 50c nominallarida paydo boʻldi. 1c va 2c dagi tangalar bronza, qolganlari kupronikel edi. Oʻtishni yengillashtirish uchun 5c, 10c va 20c mos ravishda almashtirilgan olti pens, shilling va florin bilan bir xil oʻlchamda edi va 1970-yilgacha oʻn sentlik tangada "Bir Shilling" qoʻshimcha mavjud edi. Barcha tangalarning old tomonida Arnold Machinning qirolicha Yelizaveta II portreti, ELIZABETA II YANGI ZELLANDIYA afsonasi aks etgan. 1967-yilda chiqarilgan tangalarning teskari tomonlari dastlab ular uchun moʻljallangan dizaynga mos kelmadi. Ushbu zamonaviy san'at va haykaltaroshlik mavzusidagi dizaynlar gazetaga sizdirildi va jamoatchilik tomonidan juda salbiy munosabatda boʻldi. Yakuniy nashrlarga jamoatchilik kutganiga mos ravishda koʻproq konservativ dizaynlar berildi. 1986-yilda Yangi Zelandiya Rafael Maklufning qirolichaning yangi portretini qabul qildi. 1c va 2c tangalari oxirgi marta muomalaga 1987-yilda zarb qilingan, kollektor tangalar 1988-yil uchun qilingan. Tangalar 1990-yil 30-aprelda demonetizatsiya qilingan. 1c va 2c tangalarning yo'qligi naqd pul operatsiyalari odatda eng yaqin 5c (2006-yildan 10c) ga yaxlitlanishini anglatardi, bu jarayon Shvetsiya yaxlitlash deb nomlanadi. 1991-yil 11-fevralda mavjud 1 va 2 dollarlik banknotlar oʻrniga alyuminiy-bronza 1 va 2 dollarlik tangalar muomalaga kiritildi. 1999-yilda Rank-Broadleyning Qirolicha portreti taqdim etildi va afsona YANGI ZELLANDIYA ELIZABETA II oʻzgartirildi. 2004-yil 11-noyabrda Zaxira banki 5c tangalarni muomaladan chiqarish va 50c, 20c va 10c tangalarni kichikroq qilish va ularni engilroq qilish uchun qoplangan poʻlatdan foydalanishni taklif qilganini e'lon qildi. 2005-yil 4-fevralda yakunlangan uch oylik ommaviy taqdim etish muddatidan soʻng, zaxira banki 31-mart kuni taklif qilingan oʻzgarishlarni davom ettirishini eʼlon qildi. Oʻzgartirish davri 2006-yil 31-iyulda boshlandi, eski tangalar 2006-yil 31-oktabrgacha foydalanish mumkin.  Eski 50c, 20c, 10c va 5c boʻlaklari endi qonuniy toʻlov vositasi emas, lekin ular hali ham Zaxira bankida sotib olinishi mumkin. Oʻzgartirishdan oldin, bu tangalar, afsona va teskari san'at asarlarini hisobga olmaganda, xuddi Britaniyadan olingan bir xil oʻlchamdagi xalqaro (asosan, hamdoʻstlik) tangalariga oʻxshash edi, bu esa boshqa valyutalardan, xususan, eski tangalarning savdo orqali qabul qilinishiga olib keldi. 2015-yil 23-martda Yangi Zelandiya rezerv banki Gallipoliga qoʻnganining 100 yilligi munosabati bilan oʻzining birinchi esdalik tangasini muomalaga chiqardi. Tanga, shuningdek, Yangi Zelandiyaning birinchi rangli muomaladagi tangasi edi. 50c nominalli bir million tanga zarb qilingan. 2018-yil 1-oktabrda Yangi Zelandiya zaxira banki sulh kunining 100 yilligi munosabati bilan muomaladagi ikkinchi esdalik tangalarini chiqardi. Tanga, shuningdek, Yangi Zelandiyaning muomaladagi ikkinchi rangli tangasi edi. 50c nominalli ikki million tanga zarb qilingan.

Banknotalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

1967-yilda banknotalar 1, 2, 5, 10, 20 va 100 dollarlik kupyuralarda muomalaga kiritildi, 5 dollardan tashqari hammasi oʻz funt sterlinglarini almashtirdi. Dollar kupyuralarining asl seriyasining old tomonida qirolicha Aleksandraning Kokoshnik tiarasi, qirol Jorjning VI gulli marjoni va qirolicha Maryamning guldor sirgʻalari taqilgan qirolicha Yelizaveta II portreti, orqa tomonida esa mahalliy qushlar va oʻsimliklar tasvirlangan. 1981-yilda printerning oʻzgarishi (De La Rudan Bredberi, Uilkinson va Ko.ga) tufayli biroz oʻzgartirildi - eng sezilarli farq qirolicha Yelizaveta II Grand kiygan Piter Grugeonning fotosurati asosidagi portretdir. Gersoginya Vladimirning tiarasi va qirolicha Viktoriyaning oltin yubiley marjonlari oʻz holatida saqlanib qolindi. 50 dollarlik kupyura 1983-yilda 20 va 100 dollarlik kupyuralar orasidagi uzun boʻshliqni toʻldirish uchun qoʻshilgan. 1 va 2 dollarlik kupyuralar 1991-yilda tangalar bilan almashtirilgandan soʻng toʻxtatilgan. 5-seriya deb nomlanuvchi notalarning yangi seriyasi 1992-yilda taqdim etilgan. Har bir notaning old tomonida taniqli Yangi Zelandiyalik, orqa tomonida esa Yangi Zelandiya qushi va Yangi Zelandiya manzarasi tasvirlangan. 1999-yilda 6-seriya polimer banknotlari qogʻozlar oʻrnini egalladi.  Dizaynlar deyarli bir xil boʻlib qoldi, lekin yangi xavfsizlik funktsiyalarini qondirish uchun biroz oʻzgartirildi, eng aniq oʻzgarishlar ikkita shaffof oyna boʻldi. 2015–16-yillarda yangi 7-seriya notalari chiqarildi, dizayni yangilandi va xavfsizlik funksiyalari yaxshilandi. 2021-yildan boshlab 6 va 7-seriya banknotlari hozirda qonuniy toʻlov vositasi hisoblanadi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ "New Zealand Dollar (NZD) Profile | Foreign Exchange Conversion - Money Calculator". currency7.com. Retrieved 6 February 2017.
  2. ↑ Jazial Crossley (12 March 2012). "Currency | Kiwi Follows Aussie Dollar Down". Stuff.co.nz. Retrieved 23 May 2012.
  3. ↑ 3,0 3,1 "Foreign exchange turnover in April 2019". 16 September 2019.
  4. ↑ Pollock, Kerryn (20 June 2012). "Coins and banknotes - A national currency, 1930s to 1960s". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. Retrieved 10 May 2020.
  5. ↑ Pollock, Kerryn (20 June 2012). "Coins and banknotes - Decimal currency, 1960s to 2000s". Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. Retrieved 10 May 2020.
  6. ↑ "Explaining New Zealand's currency" (PDF). Reserve Bank of New Zealand. Archived from the original (PDF) on 12 July 2013. Retrieved 17 August 2010.
  7. ↑ "Decimal Currency Act 1964 No 27 (as at 01 February 1990), Public Act Contents – New Zealand Legislation". www.legislation.govt.nz. Retrieved 6 February 2017.
  8. ↑ 8,0 8,1 "New Zealand adopts decimal currency". nzhistory.govt.nz. Ministry for Culture and Heritage. 10 January 2017. Retrieved 6 February 2017.
  9. ↑ "New Zealand dollar". Global Exchange. Retrieved 6 February 2017.
  10. ↑ The Film Archive. "Decimal Currency, Mr. Dollar". Archived from the original on 3 August 2012. Retrieved 8 March 2012.
  11. ↑ New Zealand official yearbook. Vol. 72. New Zealand Department of Statistics. 1967. p. 1126.
  12. ↑ Global Financial Data. "New Zealand Dollar (USD per NZD)". Archived from the original on 29 September 2007. Retrieved 21 May 2007.
  13. ↑ 23, 8 May:00PM GMT. "New Zealand Dollar: CURRENCY:NZD quotes & news - Google Finance". Retrieved 23 May 2012.
  14. ↑ "Greens call for quantitative easing". 3 News NZ. 7 October 2012.
  15. ↑ "Labour sees merit in Green call to print cash". The New Zealand Herald. 8 October 2012.
  16. ↑ "Govt rejects call to print money". 3 News NZ. 27 October 2012.
  17. ↑ "Historical Rates Tables - NZD | Xe". 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kivi_(dollar)&oldid=2678922" dan olindi