Katta Orol dengizi
| Katta Orol dengizi | |
|---|---|
 | |
| Koordinatalari | 45°00′N 58°30′E / 45°N 58.5°E |
| Okean tipi | tabiiy koʻl |
| Havzaga aloqador oʻlkalar | Qozogʻiston/Oʻzbekiston |
| Yuzasi | 3,500 km2 (1,350 kv mi) (2005) (Sharqiy dengizning oʻzgaruvchan maydoni) 42,100 km2 (16,250 kv mi) (1989) |
| Oʻrtacha chuqurligi | 14–15 m (46–49 ft) (2005) |
| Eng katta chuqurligi | 37–40 m (121–131 ft) (2005) |
| Suv hajmi | 3500—3800 |
Katta Orol dengizi (Katta Orol, Janubiy Orol dengizi deb ham ataladi) – ikkiga boʻlingan Orol dengizi havzasidagi giperhalin koʻllar tizimi boʻlib, 1989-yilda ikkinchi koʻlning sathining pasayishi natijasida hosil boʻlgan. Shimoliy Orol dengizini Janubiy Orol dengizi bilan bogʻlash uchun sunʼiy kanal qurilgan boʻlsa-da, 1999-yilda suvning tobora keskin kamayib borishi sababli aloqa uzilgan.
2001-yilda Katta Orol dengizi dengiz sathidan 34 m balandlikda joylashgan edi. Suv oqimining boshlangʻich yoʻnalishi – sharqdan gʻarbga – Amudaryo suvlarining koʻlga quyilishi toʻxtatilgandan soʻng, teskari tomonga oʻzgardi. Katta Orol qadimgi Vozrojdeniye orolini oʻrab turgan ikkita asosiy havzadan tashkil topgan. Gʻarbiy havza eng chuqur boʻlib, yiliga 2 km3 tezlikda yer osti suvlari bilan oziqlanadi.
Katta Orol dengizining gʻarbiy qismining maydoni 3500-3800 km², oʻrtacha chuqurligi 14-15 m, maksimali 37-40 m. Dengizning gʻarbiy qismi yer osti suvlari bilan biroz toʻldiriladi, bu uning qurishini sezilarli darajada sekinlashtiradi. Yer osti suvlari yiliga oʻrtacha 2 km³ suv oqimini taʼminlaydi. Nisbatan nam yillarda Sharqiy dengiz qisman tiklanadi, ammo daryoning toshqinlari tugagandan soʻng, gʻarbiy qismga suv oqimi va sayoz shoʻr botqoqning katta maydonida suvning bugʻlanishi tufayli tezda yoʻqoladi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1960-yillarda Sovet Ittifoqi Qozogʻiston va Oʻzbekistondagi paxta va oziq-ovqat ekinlarini sugʻorish uchun uni toʻyintiruvchi ikki daryo – Amudaryo va Sirdaryo suvini yoʻnaltirish toʻgʻrisida qaror qabul qilganidan soʻng, Orol dengizi qisqara boshladi. 1987-yilda suvning tez kamayishi tufayli Orol dengizi shimoliy va janubiy qismlarga boʻlindi.
Shoʻrlanish
[tahrir | manbasini tahrirlash]2007-yilda Katta Orol dengizining gʻarbiy qismida shoʻrlanish darajasi 70 g/l, sharqiy qismida – 100 g/l ni tashkil etdi[1]. 2009-yilda qiymatlar mos ravishda 100‰ va 200‰ ga yetdi. Amaldagi Katta Orolni asrash loyihasiga koʻra, Amudaryo kanalini Gʻarbiy Katta Orolga burish uning suvining shoʻrlanishini kamaytirishi va baliqchilikni tiklashi[2] mumkin.
Suv omborining dinamikasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1992-yilda Kichik Orol dengizi Katta Koʻkaral toʻgʻoni bilan oʻrab qoʻyildi. Bu esa Kichik Orol dengizining saqlanib qolishiga olib keldi, lekin Katta Orolning qurib ketishiga sabab boʻldi. 2005-yilda Shimoliy Orol dengizida toʻgʻon qurilib, u yerda baliqchilik xoʻjaligining qulashiga yoʻl qoʻymaslik uchun janubiy koʻllarga oqib keluvchi yagona suv oqimi toʻxtatildi. 2009-yil may oyida Sharqiy Orol dengizi butunlay qurib qoldi[3][4]. Shimoliy va Gʻarbiy dengizlar oʻrtasida faqat kichik doimiy Borsakelmas koʻli qoldi va Orolqum choʻlining maydoni ortdi[5][6]. 2009-yilning kuziga kelib kanal qurib qoldi va Gʻarbiy Katta Oroldan Sharqiy Orolga suv oqimi toʻxtadi. 2010-yilda koʻl yana Amudaryoning erigan suvlari bilan toʻldi[7]. Biroq toʻrt yildan soʻng yana qurib qoldi[4] . 2015-yil bahorida suv ombori vaqtincha toshib ketdi (butun Orol dengizining 2014-yildagi 7300 km² maydonidan 10780 km² gacha), 2015-yil kuziga kelib yana qisqardi va Sharqiy Orol yana quriy boshladi (butun suvning 8303 km² gacha). dengiz)[8]. Sharqiy dengiz issiq yozda toʻliq quriydi va daryo toshqinlari paytida qisman toʻldiriladi. Gʻarbiy dengiz esa yildan-yilga qurishda davom etmoqda[9].
Hozirgi holati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hozirgi vaqtda saqlanib qolgan Gʻarbiy Orol dengizi 2700–3500 km² maydonga ega, oʻrtacha chuqurligi 14–15 metr. Maksimal chuqurligi 37–40 metrga yetadi. Yer osti suvlari yiliga 2 km3 (0,5 kub mil) miqdorida oqadi[10]. Orol dengizining sharqiy qismi 2009-yilning yozida toʻliq qurib ketgan. Sharqiy qismida Borsakelmas koʻli (Shimoliy va Gʻarbiy dengizlar oʻrtasida), 2010-yilning bahorida qorlar erishi natijasida bir oz suvga toʻldi.
-
2002-yil iyul - Dengizning tubi ochroq rangli hududlar sifatida ko'rinishi. -
2003-yil noyabr — Sharqiy dengizdagi suvning katta qismi bug'lanib ketdi. Sayoz suvda cho'kindilarni ko'rsatuvchi yashil aylanmalar. -
2009-yil avgust — Sharqiy dengiz yana qurib ketdi, faqat g'arbiy dengizga quyiladigan suvning eng zaif ko'rinishi. Shimoliy va Gʻarbiy dengizlar orasidagi Borsakelmas koʻli. -
2010-yil iyul - Qayta to'lgan Sharqiy dengizdan G'arbiy dengizga olib boradigan kanalning yaqindan ko'rinishi. Oq joylar yangi Orolqum cho'lining sho'rlagan tuproqlari. -
2010-yil avgust – Sharqiy dengizning bir qismiga qorlarning ko'p miqdorda erishi natijasida Amudaryo tomonidan ko'proq suv kelib to'lishi. -
2011-yil sentyabr — Shimoliy dengiz va Sharqiy dengizda suvning kamayishi. -
2014-yil avgust — Orol dengizi Sharqiy qismini butunlay yo'qotdi.
2015-yilda Gʻarbiy dengiz ikkiga boʻlinishni boshladi, chunki dengizning markaziy qismi va kichik Shimoliy sharqiy qismini bogʻlaydigan kanal tobora toraya boshladi. (Buni 2014-yilgi rasmda koʻrish mumkin.) 2018-yilda boʻlinish tugallandi[11][12].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Peter O. Zavialov, 2005, Physical oceanography of the dying Aral Sea, S. 112
- ↑ „Реабилитация экосистем и биопродуктивности Аральского моря в условиях дефицита воды“ (en). 2012-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 25-aprel.
- ↑ „Aralsee: Ostbecken ist jetzt Wüste“ (de). Scinexx. 2012-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 25-aprel.
- ↑ 4,0 4,1 „World of Change: Shrinking Aral Sea : Feature Articles“. earthobservatory.nasa.gov. 2009-yil 21-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 13-dekabr.
- ↑ Harald Frater. „scinexx | Aralsee: Ostbecken ist jetzt Wüste: Satellitenaufnahmen dokumentieren dramatische Austrocknung der letzen Jahre – Wüsten, Aralsee, Desertifikation, Wasser, Bewässerung, Landschaft, Landwirtschaft, Flüsse“. Scinexx.de (2009-yil 10-avgust). Qaraldi: 2013-yil 1-sentyabr.
- ↑ „Freshwater Ecoregions of the World“. Feow.org (2013-yil 26-fevral). 2012-yil 19-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 1-sentyabr.
- ↑ „Аральское море восстанавливается“ (en). Earth Observatory. 2011-yil 16-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 25-aprel.
- ↑ „Карта динамики Аральского моря с 1960 по 2015 годы“ (ru). www.ntsomz.ru. 2016-yil 9-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 13-dekabr.
- ↑ „Снимки NASA на конкретную дату“. lance.modaps.eosdis.nasa.gov. 2020-yil 3-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 13-dekabr.
- ↑ Peter O. Zavialov, 2005, Physical oceanography of the dying Aral Sea, p 112
- ↑ https://www.weforum.org/agenda/2020/02/aral-sea-lake-water-nature-human-impact/ Satellite image of 2018
- ↑ https://eurasianet.org/northern-arals-promise-stunted-by-dam-height-international-disputes Satellite image of 2020
