Kasiri sultonligi

Kasiri sultonligi yoki Katiri sultonligi (arabcha: السلطنة الكثيرية; inglizcha: Kathiri Sultanate)^[1] — Arabiston yarim orolining janubidagi Hazramavt hududidagi sobiq sultonlik. Bugungi kunda u Yamanning bir qismi va Ummondagi Dofar viloyatida (mintaqasida) joylashgan.

Tarixi

Kasiri sultonligi 1379-yilda tashkil topgan.

Sokotra orolini XV asr oʻrtalarida Ash-Shihrdan (Hazramavt hududidagi shahar) al-Kasiriy sultonlari boshqargan. XV asrning oxirida Vasko da Gamaning boʻlajak Lotsmani, Ras al-Xaymalik Ahmad ibn Majiddan “dengiz sheri” oʻzining “Dengiz fanining asoslari va qoidalaridan foydalanish kitobi” da shunday yozadi: “Oʻninchi eng muhim orol boʻlgan Sokotrada nasroniylar - yunonlarning avlodlari yashaydi. Orol aholisi 20 ming kishini tashkil qiladi. Orol Banu Afror qabilasidan Maxra shayxlariga tegishli. Orolda mahalliy nasroniylar orasida sud ishlarini boshqaradigan nufuzli ayol bor”.

1482-yilda Tohiriylar Kasiridan Sokotrani bosib oldilar^[2].

1488-yilda Badr Abu Tuvayrak boshchiligidagi Kasiri qabilasi togʻli Yamandan Hazramavtga bostirib kirib, avval Tarimni, soʻngra Sayvunni egalladi. Kasiri qoʻshinlarida koʻplab yollanma askarlar, asosan Adan shimoli-sharqida joylashgan togʻliklar jang qilishgan. Bosqindan taxminan yuz yil oʻtgach, yollanma askarlarning avlodlari gʻarbiy Hazramavtni egallab olishdi va poytaxti al-Qatn (inglizcha: Qutn) shahrida boʻlgan mustaqil sultonlik tuzdilar^[3].

1803-yilda Kasiriy sultonlarning uchinchi sulolasini tuzildi, ularning asosiy raqiblari muhim al-Qatn shahrini egallagan yofiylar edi^[4]. Fathdan keyin Kasiriylar sulolasi deyarli butun Hazramavt hududiga hukmronlik qildi.

19-asr boshlarida vahhobiylar Hazramavt hududiga bostirib kirdilar. Vahhobiylarning hokimiyati uzoq davom etmasa-da, Hazramavt iqtisodiga katta zarar yetdi. Aholi boshqa mamlakatlarga yaxshiroq hayot izlab Hazramavtni tark etdi. Ko‘pchilik Haydarobodga (Hindiston) hijrat qilgan. Bu yerda vahhobiylarga qarshi kurashish uchun arablardan iborat qo‘shin tuzildi. Bu yerda Umar Quayti (inglizcha: Umar bin Awadh al Qu’aiti) ismli yamanlik askar boylik toʻplashga muvaffaq boʻldi. Umarning taʼsiri unga XIX asr oxirida Quayti sulolasini yaratishga imkon berdi^[3].

Hazramavtdagi Kasiriylar sulolasining kuchi XIX asrda ularning raqiblari Quayti tomonidan cheklandi. Oxir oqibat, Kasiriylar poytaxti Sayvun shahrida joylashgan Hazramavt shahridagi Adan koʻrfaziga chiqish joyidan uzoqda joylashgan kichik bir hududda cheklangandi. Umar bin Avad al-Quaytining o‘g‘illari Quaytilar birinchi bo‘lib 1858-yilda o‘z raqiblari, Kasiri sultonligi hukmdorlari hukm yuritgan Shibam shahrini tortib oldilar. Keyinchalik Quaytilar 1866-yilda Ash-Shihrni va 1881-yilda al-Mukallani zabt etib, Adan koʻrfazidagi Hazramavt qirgʻoqlarining aksariyat qismini Kasiriy sulolasidan deyarli butunlay tortib oldi.

Janubiy Arabiston protektorati xaritasi.

Quayti sultonligi XIX asr oxirida Buyuk Britaniya bilan Adan protektorligiga qoʻshilish masalasida shartnomaviy munosabatlarga kirishdi. Umar Quayti 1888-yilda Seyyun va Tarim atrofidagi hududlardan tashqari barcha qimmatli yerlarni sotib olib, inglizlar bilan shartnoma imzoladi. Shunday qilib, 1888-yilda Buyuk Britaniya Hazramavt mintaqasining eng katta hududi boʻlgan Quayti hududida protektorat oʻrnatishga muvaffaq boʻldi. 1902-yilda Umar Quayti Adan protektorati tarkibiga kiruvchi birlashgan Quayti sultonligini tuzdi. Quayti Buyuk Britaniyaning Adan protektorati tarkibiga kiruvchi yagona sultonlikka aylandi^[3]^[3].

Natijada Hazramavtda feodal-patriarxal tipdagi bir qancha mayda davlatlar tashkil topdi, ularning asosiylari Quayti va Kasiri edi^[3].

1918-yilda Buyuk Britaniya Kasiri sultonligi ustidan protektorat oʻrnatdi.

1937-yil fevral oyida Quayti va Kasiri sultonliklari oʻrtasida “Ingrams tinchligi” deb ataluvchi shartnoma imzolandi, bu mintaqaga nisbatan tinchlik keltirdi. Ushbu hujjat ikki kishining saʼy-harakatlari natijasidir: Said Abu Bakr al-Kaf va Hazramavtdagi ingliz maslahatchisi Garold Ingrams. Said Abu Bakr shaxsiy boyliklarini bu tinchlik shartnomasiga moliyalash uchun ishlatgan^[3].

1930-yillarning oxirida, “Ingrams tinchligi” shartnomasi muddati tugagandan soʻng, Hazramavt Adan protektoratida Buyuk Britaniyaning Sharqiy protektorati tarkibiga kirdi^[3].

Kasiri sultonligi Janubiy Arabiston Federatsiyasiga (Adan ostida) kirishni rad etdi, lekin Buyuk Britaniya protektorati ostida qoldi va Janubiy Arabiston protektoratiga qoʻshildi.

1949-yildan beri Kosiri sultonligi sultoni Al-Husayn ibn Ali 1967-yil oktabrda ag‘darildi va noyabrda saltanat yangi mustaqil Janubiy Yaman davlati tarkibiga kirdi. 1990-yilda Janubiy Yaman va Shimoliy Yaman Yaman Respublikasini tashkil qilish uchun birlashdi, ammo hududning taxminan 65%, shu jumladan Hazramavt mintaqasi hukumat tomonidan nazorat qilinmaydi va mahalliy shayxlar tomonidan boshqariladi.

Sultonlar

Badr as-Sahab ibn al-Habrali Abu Tuvayrik (1395—1430)
Muhammad ibn Ali (taxminan 1430-yildan – taxminan 1450-yilgacha)
Jafar ibn Abdulloh (farqlar bor, taxminan 1493-yilda)
Badr III Bu Tuvayrik (1516—1568)
Husayn ibn Muxsin (turli talqinlar bor, XIX asrning birinchi yarmi). U chet elga sayohat qildi va Indoneziyada yashadi.

Britaniya protektorati ostidagi Kasiri sultonligi (1848-1967)

Gʻolib ibn Muxsin (1848—1893)
Mansur ibn Gʻolib (1894—1929)
Ali ibn al-Mansur (1929—1938)
Jafar ibn al-Mansur (1938—1949)
al-Husayn ibn Ali (1949—1967)

Sultonlar portretlarini tegishli yillar markalarida uchratish mumkin.

Mashhur shaxslar – Kasiriylar sultonligining tub aholisi

Sharqiy Timor davlati tarixidagi birinchi bosh vazir Mari Alkatiri, Kasiri muhojirlari avlodlarining uchinchi avlodidan. XIX-XX asrlarda Hazramavtdan Janubi-Sharqiy Osiyoga sezilarli migratsiyaning bir qismi edi. Bu uning “Alkatiri” nomida aks ettirilgan.

Manbalar

↑ Sultonlik Britaniya Adan protektorati tarkibiga kirganligi sababli ingliz nomi arabcha bilan birga rasmiy boʻlgan.
↑ „Журнал Пи >> Главы >> Страницы истории >> Отрывок из монографии доктора исторических наук В. В. Наумкина «Острова архипелага Сокотра (экспедиции 1974—2010 гг.)»“. 2020-yil 19-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 11-iyun.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 Асмаков В. „География. Путеводитель по Йемену — «Караванное царство». Часть II“. // GEOGRAFIA. 2013-yil 22-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 26-may.
↑ С. Серебров. К природе хадрамаутского социо-культурного феномена. (Wayback Machine saytida 2023-08-19 sanasida arxivlangan)

[1] Sultonlik Britaniya Adan protektorati tarkibiga kirganligi sababli ingliz nomi arabcha bilan birga rasmiy boʻlgan.

[ПИ-2] „Журнал Пи >> Главы >> Страницы истории >> Отрывок из монографии доктора исторических наук В. В. Наумкина «Острова архипелага Сокотра (экспедиции 1974—2010 гг.)»“. 2020-yil 19-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 11-iyun.

[GEOGR-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 Асмаков В. „География. Путеводитель по Йемену — «Караванное царство». Часть II“. // GEOGRAFIA. 2013-yil 22-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 26-may.

[YH-4] С. Серебров. К природе хадрамаутского социо-культурного феномена. (Wayback Machine saytida 2023-08-19 sanasida arxivlangan)

[1]

[2]

[3]

[4]