Ispaniya Sharqiy-Hindistoni

Ispaniya Sharqiy Hindistoni (ispancha: Indias Orientales Españolas) — Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi ispan mustamlakalariga nisbatan ishlatiladigan atama. 1565-yildan 1821-yilgacha ular Yangi Ispaniya vitse-qirolligi tarkibiga kirgan va Mexiko shahridan boshqarilgan; Meksika mustaqillikka erishgach, ular bevosita Madriddan boshqarilgan. 1898-yilgi Ispaniya-Amerika urushi natijasida Tinch okeanidagi ispanlarga tegishli orollarning aksariyati Qoʻshma Shtatlar nazoratiga oʻtdi, qolganlari esa 1899-yilda Germaniyaga sotildi.

XIX asrdagi Ispaniya Sharqiy Hindistoni

Ispaniya qiroli anʼanaviy tarzda oʻzini “Sharq va Gʻarbiy Hindiston qiroli” (ispancha: Rey de las Indias orientales y occidentales) deb atagan.

Tarixi

Kashfiyotlar va aholi punktlari (1521—1643)

Orolliklarning Ispaniya bilan aloqalari 1521-yil 6-martda, dunyoni birinchi aylanib chiqish paytida sayohatchi Ferdinand Magellan Mariana orollariga yetib kelganida boshlangan. Guam orolida mahalliy aholi uning “Trinidad” galleonidan baʼzi narsalarni oʻgʻirlaganligi sababli, u bu yerni “O'g'rilar oroli” (ispancha: Isla de los Ladrones) deb atagan. Tez orada Magellan ekspeditsiyasi orolni tark etib, 1521-yil 16-martda Filippin orollariga yetib keldi.

Tinch okeanidagi ispan mulklari maʼmuriy jihatdan poytaxti Mexiko shahrida boʻlgan Yangi Ispaniya vitse-qirolligiga boʻysungan. Sharqiy Hindiston va Amerika oʻrtasidagi savdoni rivojlantirish uchun Vitse-qirol Antonio de Mendosa 1542—1543-yillarda Filippinni oʻrganish uchun Rui Lopes de Vilʼyalobosa ekspeditsiyasini yubordi. Mexiko shahridan yuborilgan Migel Lopes de Legaspi 1565-yilda Filippinda birinchi doimiy ispan shaharchasi, San-Migel shahriga asos soldi. Andres de Urdaneta Filippindan Meksikaga yelkanli kemalar uchun eng yaxshi yoʻlni topishga muvaffaq boʻldi. 1570-yilda qurilgan Manila shahri bosib olingandan soʻng, bu yoʻldan foydalanadigan kemalar “Manila galeonlari” nomini oldi.

1606—1663-yillarda ispanlar molukkaliklar bilan savdo aloqalarini davom ettirdilar. 1611-yilda Sebastyan Viskaino Yaponiyaga elchi sifatida yuborildi va 1630-yilda Yaponiya savdo postini yopgunga qadar u yerda qoldi. 1626-yilda ispanlar Tayvanning shimoli-sharqiy sohilida Santo-Domingo qalʼasini qurdilar.

1545-yilda Inyigo Ortis de Retes Yangi Gvineya oroliga tashrif buyurdi, 1568-yilda Pedro Sarmyiento de Gamboa Solomon orollariga yetib keldi va 1595-yilda Alvaro Mendanya de Neyra Markiz orollarini kashf etdi. Biroq ular hech qanday savdo-sotiqni yoʻlga qoʻyishga yoki mustamlakalar oʻrnatishga harakat qilmadilar.

Oxirgi ispan gabsburglari (1643—1700)

1668-yilda Diyego Luis de San-Vitores Marianada birinchi nasroniy missiyasiga asos soldi.

Burbonlar (1700—1898)

Filippindagi Ispaniya hukmronligi 1762-yilda Britaniya qoʻshinlari Manilani Yetti yillik urush paytida bosib olganida qisqa muddatga toʻxtadi. Biroq, inglizlar Filippinning qolgan qismini nazorat qila olmadilar va leytenant gubernator Simon de Anda-i-Salazarning faoliyati tufayli u yerda Ispaniya hukmronligi saqlanib qolindi. Inglizlar tomonidan vaʼda qilingan yordam Diyego Silangning qoʻzgʻoloniga olib keldi, ammo ingliz qoʻshinlarini hech qachon orolga kelmadi. 1764-yilda urush oxirida Manila ispanlarga qaytarildi.

Yetti yillik urush Karl III ni yirik islohot dasturini, shu jumladan chet eldagi mulkni boshqarish sohasida islohotlariga undadi. 1784-yilda Manilada moliyani boshqarish va iqtisodiyotni rivojlantirish niyati paydo boʻldi va general-gubernator Xose Basko-i-Vargas “Davlat doʻstlarining iqtisodiy uyushmasi” ni tuzdi.

1821-yilda Meksika mustaqillikka erishgach, Ispaniyaning Osiyo va Tinch okeanidagi mulklari bevosita Madriddan nazorat qilina boshlandi. 1898-yilgi Ispaniya-Amerika urushi natijasida Tinch okeanidagi ispanlarga tegishli orollarning aksariyati Qoʻshma Shtatlar nazoratiga oʻtdi, qolganlari esa 1899-yilda Germaniyaga sotildi.

Mustamlakalar boshqaruvi

1583-yil 5-maydagi qirollik farmoni bilan Manilada Ispaniya Sharqiy Hindistonini boshqarish uchun Audiyensiya tashkil etildi (ispancha: Audiencia y Chancillería Real de Manila en las Filipinas) va Filippin general-gubernatori lavozimi joriy etildi. Maʼmuriy jihatdan u Yangi Ispaniya vitse-qirolligi tarkibiga kirdi va shuning uchun ularning Madrid bilan barcha yozishmalari Mexiko orqali boʻlgan.

Ispaniyaning Sharqiy Hindistoniga quyidagi hududlar kiradi:

• Filippin orollari (jumladan, Tayvan, Sulavesi va Molukkadagi ispan orollari)
• Korolina orollari
• Mariana orollari
• Palau arxipelagi