Iroda (psixologiya)

Iroda — insonning fikrlash jarayoni asosida qaror qabul qilish va qabul qilingan qarorga muvofiq oʻz fikrlari va harakatlarini boshqarish qobiliyati.

Qaror qabul qilishning faol jarayoni sifatida Iroda atrofdagi ogohlantirishlarga passiv, noaniq javob bilan taqqoslanadi.

Iroda-bu shaxsning oʻz xatti-harakati va faoliyatini ongli ravishda va maqsadli ravishda tartibga solish va nazorat qilish qobiliyati, bu maqsadga erishish yoʻlidagi qiyinchiliklar va toʻsiqlarni engish uchun aqliy va jismoniy imkoniyatlarni safarbar qilish qobiliyatida namoyon boʻladi. [manba koʻrsatilmagan 1370 kun]

Ixtiyoriy xatti – harakatlarning eng muhim xususiyati bu oʻz taqdirini oʻzi belgilashdir. Biror kishi oʻzboshimchalik bilan harakat qiladi, tashqi sabablarga boʻysunmaydi. Oʻzboshimchalik va suprasitivlik ixtiyoriy xatti – harakatlarning asosiy tamoyillari hisoblanadi.

Ixtiyoriy harakat-bu faoliyat jarayonida toʻsiqlarni engib oʻtishga qaratilgan insonning barcha aqliy va jismoniy imkoniyatlarini safarbar etishga qaratilgan namoyon boʻlish harakati.

Psixologiyada iroda tushunchasi

Iroda tushunchasi falsafada tugʻilgan, bu yerda Iroda ongning oʻz taqdirini oʻzi belgilash qobiliyati, shu jumladan axloqiy va oʻziga xos sabablarni keltirib chiqarish qobiliyati sifatida belgilanadi. Psixologiya va nevrologiyaga oʻtib, irodaning taʼrifi axloqiy jihatni yoʻqotdi va faqat aqliy funktsiya sifatida talqin etila boshlandi. Irodani yuqori aqliy funktsiyalarga anʼanaviy ravishda bogʻlash, uni hayvon emas, balki insonning mulki sifatida taqdim etish haqida gapiradi, garchi baʼzi hayvonlarni oʻrganish bu tushunchani shubha ostiga qoʻyadi.

Eng umumiy maʼnoda, Iroda psixologiyada insonning ongli ravishda oʻzini oʻzi boshqarish qobiliyati sifatida qaraladi. Iroda harakatni amalga oshirish uchun ham, undan voz kechish uchun ham zarurdir. Irodaning asosiy elementi ongli ravishda qaror qabul qilishdir. Iroda ekzistensial psixologiyada erkinlik tushunchasiga yaqin, chunki bunday ongli qaror qabul qilgan kishi bir lahzalik vaziyatdan chiqib ketishi yoki oʻziga, qadriyatlariga boʻlgan munosabatiga murojaat qilishi yoki tasavvur, mantiqqa murojaat qilishi va taxmin qilingan harakatning oqibatlarini modellashtirishi kerak.

S. L. Rubinshteyn irodani falsafiy va psixologik maʼnoda tasvirlaydi:"ongli maqsad va unga turtki sifatida munosabat bilan tartibga solinadigan harakatlar irodaviy harakatlardir". Bunday taʼrif Iroda tushunchasini istak tushunchasidan, motivatsiya tushunchasidan aniq ajratishga imkon beradi. Ushbu taʼrifda maqsadga munosabat, uni anglash shaklida bir lahzali vaziyatdan uzilish mavjud. Maqsad va maqsadning nisbati ham muhimdir. Maqsad va motiv hech boʻlmaganda subyektning ongida bir – biriga toʻgʻri keladigan boʻlsa, subyekt oʻz faoliyatini toʻliq boshqaradi, u oʻz-oʻzidan paydo boʻlmaydi-faoliyatda Iroda mavjud. [manba koʻrsatilmagan 424 kun]

Baʼzi psixologlar Iroda tushunchasini aqliy funktsiya sifatida insonning maqsadga erishishga intilish qobiliyati bilan aralashtiradilar, natijada quyidagi taʼriflarni topish mumkin: „Iroda – bu maqsadga erishishda qiyinchiliklarni engib oʻtishni taʼminlaydigan oʻz faoliyati va xulq-atvori subyekti tomonidan ongli ravishda tartibga solish…“.

Sotsiologiyada Iroda tushunchasi ham mavjud. Masalan, sotsiolog F. N. Ilyasov irodani „subyektning ierarxik qadriyatlar tizimini yaratish va past darajadagi qadriyatlarni eʼtiborsiz qoldirib, yuqori darajadagi qadriyatlarga erishish uchun harakat qilish qobiliyati“deb taʼriflaydi.

Iroda aktining tuzilishi

Ixtiyoriy harakatlar oddiy va murakkab boʻlinadi. Oddiylarga odam ikkilanmasdan moʻljallangan maqsadga boradigan joylar kiradi. Murakkab harakatda, bu harakatni murakkablashtiradigan juda murakkab jarayon turtki va harakatning oʻzi oʻrtasida birlashadi.

Murakkab ixtiyoriy harakatda olimlar toʻrt bosqichni ajratib koʻrsatishadi:

Motivatsiyaning paydo boʻlishi va maqsadni dastlabki belgilash.
Motivlarning muhokamasi va kurashi.
Qarorlar qabul qilish.
Yechimning bajarilishi.

Ixtiyoriy harakat oqimining oʻziga xos xususiyati shundaki, uni amalga oshirish shakli har qanday bosqichdagi ixtiyoriy harakatlardir. Ixtiyoriy harakatning bajarilishi neyro-ruhiy stress hissi bilan bogʻliq.

Yana qarang

Manbalar

Adabiyotlar

Volya / Stolyarov A. A., Leontev D. A. // Velikiy knyaz – Vosxodyaщiy uzel orbiti. – M. : Bolshaya rossiyskaya ensiklopediya, 2006. – S. 697–698. – (Bolshaya rossiyskaya ensiklopediya : [v 35 t.] / gl. red. Yu. S. Osipov ; 2004—2017, t. 5). – ISBN 5-85270-334-6.
Ivannikov, V. A. Psixologicheskie mexanizmi volevoy regulyatsii. – SPb. : Piter, 2006. – 208 s.
Makgonigal, K. Sila voli : kak razvit i ukrepit = The Willpower Instinct : [per. s ]. – M. : Mann, Ivanov i Ferber, 2012 . – 312 s. – BBK 28.70 . – UDK 612.3(G). – ISBN 978-5-91657-382-4.