Ijtimoiy davlat
Ijtimoiy davlat – bu davlat (yoki yaxshi tashkil etilgan ijtimoiy institutlar tarmogʻi) oʻz fuqarolarining iqtisodiy va ijtimoiy farovonligini himoya qiladigan va rivojlantiradigan boshqaruv shakli. U teng imkoniyatlar, boylikning adolatli taqsimlanishi va fuqarolarga minimal hayot sharoitlariga ega boʻlmaganlar uchun davlatning javobgarligi tamoyillariga asoslanadi[1].
Turli mamlakatlar va mintaqalarda ijtimoiy davlat shakli va rivojlanish yoʻnalishida katta farqlar mavjud[2]. Barcha ijtimoiy davlatlar kamida qisman boʻlsa ham ijtimoiy dasturlarni xususiy tashkilotlar orqali boshqaradi va davlat-xususiy sherikchiligi orqali ijtimoiy xizmatlarni taqdim etadi[3]. Ijtimoiy davlatning xizmatlari ham turli hududiy darajalarda taqdim etiladi[3].
Ijtimoiy davlatning davlat pensiyalari va ijtimoiy sugʻurta kabi dastlabki xususiyatlari 1880-yillardan boshlab industriallashayotgan Gʻarb mamlakatlarida paydo boʻla boshladi[4][2][5]. Birinchi jahon urushi, Buyuk Depressiya va Ikkinchi jahon urushi ijtimoiy davlatning kengayishiga sabab boʻlgan muhim voqealar sifatida tavsiflanadi[4][6]. Ijtimoiy davlatning toʻliq shakllari Ikkinchi jahon urushidan keyin rivojlangan[2].
Etimologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Nemischa „sozialstaat“ (ijtimoiy davlat) atamasi 1870 yildan boshlab nemis ijtimoiy siyosatchilari (sozialpolitiker) tomonidan ishlab chiqilgan. Atama Otto fon Bismarkning konservativ islohotlari doirasida joriy etilgan davlatni qoʻllab-quvvatlash dasturlarini tavsiflash uchun ishlatila boshlangan[7].
Bugungi kunda bu atama faqat XIX asrda industrializatsiya, milliy davlatlarning shakllanishi va demokratizatsiya tufayli yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy oʻzgarishlar davrida paydo boʻlgan „zamonaviy“ ijtimoiy davlat uchun qoʻllanadi. Inglizcha „welfare state“ (farovonlik davlati) atamasi betaraf tasvirlovchi atama boʻlsa, nemis tilidagi „Wohlfahrtsstaat“ atamasi koʻpincha salbiy maʼnoda ishlatiladigan atama sifatida qoʻllanadi.
Ingliz tilidagi soʻzma-soʻz tarjimasi „ijtimoiy davlat“ anglofon davlatlarda ommalashmadi[8]. Biroq, Ikkinchi jahon urushi davrida anglikan arxiyepiskopi William Temple, oʻzining „Xristianlik va ijtimoiy tartib“ (1942) kitobida „farovonlik davlati“ atamasini ommalashtirdi[9]. Templening „farovonlik davlati“ atamasini qoʻllashi Benjamin Disraelining 1845-yilda yozgan „Sybil: yoki Ikki Millat“ (yaʼni boylar va kambagʻallar) romaniga ishora qilgan. U yerda „hokimiyatning yagona burchi – xalqning ijtimoiy farovonligini taʼminlash“ deb yozadi[10]. Disraeli (keyinchalik bosh vazir boʻlgan) „Sybil“ni yozganida, „Young England“ (Yosh Angliya) deb nomlangan yosh torylardan iborat konservativ guruh aʼzosi edi. Bu guruh viglarning kambagʻallarning sharoitlarini hal qilish siyosatidan norozi edi. Young England aʼzolari imtiyozli sinflar orasida kam taʼminlanganlarga yordam berish va ularning mehnatiga hurmat bilan munosabatda boʻlish zarurligini targʻib qilgan. Ular bu xususiyatlarni Oʻrta asr Angliyasida mavjud deb tasavvur qilgan[11].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qadimgi davr
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hindiston
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hindiston imperatori Ashoka miloddan avvalgi III asrda ijtimoiy davlat gʻoyasini ilgari surgan. U oʻzining „dharma“sini (din yoki yoʻl) faqat balandparvoz soʻzlar toʻplami sifatida emas, balki davlat siyosati masalasi sifatida qabul qilinishiga harakat qilgan. U „barcha odamlar mening farzandlarimdir“[12] va „mening harakatlarim faqatgina barcha tirik mavjudotlar oldidagi qarzimni ado etish uchundir“ deb eʼlon qilgan. Bu podshohlikning butunlay yangi ideali edi[13]. Ashoka urush va zoʻravonlik bilan bosib olishdan voz kechgan. Shuningdek, u koʻplab hayvonlarni oʻldirishni taʼqiqlagan[14].
U dunyoni sevgi va eʼtiqod orqali zabt etishni istaganligi sababli, Dharma targʻiboti uchun koʻplab missiyalar yuboradi. Bunday missiyalar Misr, Yunoniston va Shri-Lankaga yuborilgan. Dharma targʻiboti koʻplab ijtimoiy chora-tadbirlarini oʻz ichiga olgan. Imperiya ichida va tashqarisida odamlar va hayvonlarni davolash markazlari tashkil etilgan. Soyali bogʻlar, quduqlar, mevali bogʻlar va dam olish uylari barpo etilgan[15]. Ashoka shuningdek, keraksiz qurbonliklar va behuda isrofgarchilik, intizomsizlik va xurofotga olib keladigan ayrim yigʻilishlarni taqiqlagan[14]. Ushbu siyosatlarni amalga oshirish uchun u Dharmamahamattalar deb atalgan yangi mansabdorlar guruhini yollaydi. Ushbu guruhning vazifalaridan biri turli sekta odamlariga adolatli munosabatda boʻlinishini taʼminlash edi. Ular, ayniqsa, mahbuslarning farovonligini taʼminlashga alohida eʼtibor qaratishlari kerak edi[16][17].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ "Welfare state". Britannica Online Encyclopedia. 18 November 2023. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/639266/welfare-state.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Béland, Daniel; Morgan, Kimberly J.; Obinger, Herbert; Pierson, Christopher (2021), Béland, Daniel; Leibfried, Stephan; Morgan, Kimberly J.; Obinger, Herbert (muh.), „Introduction“, The Oxford Handbook of the Welfare State (inglizcha), Oxford University Press, xxx–20-bet, doi:10.1093/oxfordhb/9780198828389.013.1, ISBN 978-0-19-882838-9
- ↑ 3,0 3,1 Béland, Daniel; Morgan, Kimberly J. (2021), Béland, Daniel; Leibfried, Stephan; Morgan, Kimberly J.; Obinger, Herbert (muh.), „Governance“, The Oxford Handbook of the Welfare State (inglizcha), Oxford University Press, 172–187-bet, doi:10.1093/oxfordhb/9780198828389.013.10, ISBN 978-0-19-882838-9
- ↑ 4,0 4,1 Skocpol, Theda. Protecting Soldiers and Mothers (en). Harvard University Press, 1992. ISBN 9780674717664. Qaraldi: 2020-yil 21-mart.
- ↑ Koehler-Derrick, Gabriel; Lee, Melissa M. (2023). "War and Welfare in Colonial Algeria" (en). International Organization 77 (2): 263–293. doi:10.1017/S0020818322000376. ISSN 0020-8183. https://www.cambridge.org/core/journals/international-organization/article/abs/war-and-welfare-in-colonial-algeria/BE75D263B93E8ABE9E9B388438D41A57.
- ↑ O'Hara, Phillip Anthony, ed (1999). "Welfare state". Encyclopedia of Political Economy. Routledge. p. 1247. ISBN 978-0-415-24187-8. "The welfare state emerged in the twentieth century as one institutional form of this socially protective response. In the 1930s, the responses of emerging welfare states to the Great Depression were to the immediate circumstances of massive unemployment, lost output, and collapse of the financial and trading systems. Planning was not a key element in the response to the crisis of capitalism. Instead the character of welfare state intervention can best be described as an 'interventionist drift', reflecting the spontaneous, uncoordinated reactions of the protective response...By the late 1970s, the welfare state and the capitalist economic structure in which it was placed were in a general state of crisis. There had never been a well articulated vision or ideological foundation of the welfare state."
- ↑ Fay, S. B. (January 1950). "Bismarck's Welfare State". Current History XVIII (101): 1–7. doi:10.1525/curh.1950.18.101.1.
- ↑ Smith, Munroe (December 1901). "Four German Jurists. IV". Political Science Quarterly 16 (4): 641–679. doi:10.2307/2140421. ISSN 0032-3195. https://archive.org/details/sim_political-science-quarterly_1901-12_16_4/page/n87.
- ↑ Gough, I. (1989), „The Welfare State“, The New Palgrave Social Economics, New York: W.W. Norton, 276–281-bet
- ↑ Disraeli, Benjamin „Chapter 14“, . Sybil.
- ↑ Alexander. Medievalism — xxiv–xxv, 62, 93, and passim-bet.
- ↑ The Edicts of King Asoka, Colostate.
- ↑ Thapar, Romila. The Penguin History of Early India: From the Origins to AD 1300. Penguin, 2003 — 592-bet. ISBN 9780-1-4193742-7. Qaraldi: 2013-yil 30-avgust.
- ↑ 14,0 14,1 Thakur, Upendra. Studies in Indian History, Chaukhambha oriental research studies. Chaukhamba Orientalia, 1989. Qaraldi: 2013-yil 30-avgust.
- ↑ Indian History, Tata McGraw-Hill Education, 1960, A-185-bet, ISBN 978-0-07132923-1, qaraldi: 30 August 2013
- ↑ Indian History. Tata McGraw-Hill Education, 1960 — A–184–85-bet. ISBN 9780071329231.
- ↑ Kher, N. N.; Aggarwal, Jaideep. A Text Book of Social Sciences. Pitambar Publishing — 45–46-bet. ISBN 978-812091466-7.