Hayvon ongi

Hayvon ongi, xuddi inson ongi kabi, holat : his qilingan holat — unda mavjudlik hissi boʻlgan holat. U hayvondagi oʻz-oʻzini anglash sifati yoki holatini oʻz ichiga oladi: tashqi ob’ektni yoki oʻz ichidagi narsalarni anglash^[2]^[3]. Bu hayvonlar huquqlarini muhokama qilishda asosiy masala. Odamlarda ong sezgirlik orqali aniqlanadigan onglilik, sub’ektivlik, sifat, tajriba yoki his qilish qobiliyati, hushyorlik, oʻzini oʻzi qadrlash va ongni ijro etuvchi boshqaruv tizimi^[4]. Uni taʼriflash qiyin boʻlishiga qaramay, koʻpchilik faylasuflarning fikricha, ong nima ekanligi haqida keng tarqalgan umumiy tushuncha mavjud^[5].

Hayvonlarning ongi mavzusi bir qator murakkabliklarga duch keladi. Bu boshqa ong muammolarini keltirib chiqaradi. Ayniqsa ogʻir shaklda, chunki inson tilidan foydalanish qobiliyatidan mahrum boʻlgan hayvonlar bizga oʻzlarining tajribasi haqida gapira olmaydilar^[6]. Qolaversa, bu mavzuda xolis fikr yuritish qiyin, chunki hayvonning ongiga ega ekanligini inkor etish koʻpincha uning his qilmasligini, uning hayotining qadri yoʻqligini va uni xafa qilish axloqiy jihatdan notoʻgʻri emasligini anglatadi. Masalan, 17-asrdagi fransuz faylasufi Rene Dekart baʼzan hayvonlarga nisbatan shafqatsizlikda ayblangan, chunki u faqat odamlar ongga ega ekanligini taʼkidlagan.

Subyektiv tajribani ongning mohiyati deb hisoblagan faylasuflar, odatda, ongning hayvonlarda bor yoki mavjudligini va uning tabiati nima ekanligini bilish mumkin emas, deb hisoblaydilar. Amerikalik faylasuf Tomas Nagel koʻrshapalak boʻlish qanday? „ essesida bu fikrni oʻrtaga tashlaydi. Uning soʻzlariga koʻra, organizm ongga ega „agar va faqat bu organizm boʻlish qanday?“ degan savolga javob beradigan biror narsa boʻlsa. Bu organizmga oʻxshagan narsa“^[7] va u hayvonning miyasi va xatti-harakati haqida qanchalik koʻp maʼlumotga ega boʻlishimizdan qatʼiy nazar, biz hech qachon hayvonning ongiga shoʻngʻiy olmaymiz va uning dunyosini u kabi his qila olmaymiz, deb taʼkidladi^[8]. Boshqa mutafakkirlar, masalan, kognitiv olim Duglas Xofstadter, bu dalilga qoʻshilmaydilar, uni mos kelmaydigan deb hisoblaydilar^[8] .

Hayvonlarning ongi yuz yildan koʻproq vaqt davomida faol oʻrganilgan. 1927-yilda amerikalik funksional psixolog Xarvi Karr hayvonlarda xabardorlikni (tushunishni) oʻlchash yoki tushunishga qaratilgan har qanday urinish „odamdagi uning asosiy shartlarini toʻgʻri va toʻliq bilishga“ bogʻliqligini taʼkidladi. 1985-yilda oʻtkazilgan soʻnggi tahlil shuni koʻrsatdiki, „eng yaxshi yondashuv — bu oddiy inson embrionlarida, chaqaloqlarda oʻz-oʻzini anglash, idrok etish, aloqa qilish, niyat, eʼtiqod va aks ettirishning tong va ontogenezini kuzatish uchun eksperiment (ayniqsa psixofizika) va kuzatishdan foydalanish“. 2012-yilda bir guruh nevrologlar Kembrij deklaratsiyasini imzoladilar, unda „odamlar ongni yaratadigan nevrologik substratlarga ega boʻlish noyob emas“ degan". Odam boʻlmagan hayvonlar, shu jumladan barcha sutemizuvchilar va qushlar va boshqa koʻplab mavjudotlar, shu jumladan sakkizoyoqlar ham ushbu nerv substratlariga ega^[8].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ The Cambridge Declaration on Consciousness (Archive) 7 July 2012. Written by Philip Low and edited by Jaak Panksepp, Diana Reiss, David Edelman, Bruno Van Swinderen, Philip Low and Christof Koch. University of Cambridge.
↑ „consciousness“. Merriam-Webster. 24-dekabr 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-aprel 2014-yil.
↑ Robert van Gulick. „Consciousness“. Stanford Encyclopedia of Philosophy. 27-dekabr 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-fevral 2020-yil.
↑ Farthing G.. The Psychology of Consciousness. Prentice Hall, 1992. ISBN 978-0-13-728668-3.
↑ Andoza:Нп3 „Consciousness“,. The Oxford companion to philosophy. Oxford University Press, 2005. ISBN 978-0-19-926479-7.
↑ Colin Allen. {{{editor}}}: „Animal consciousness“. Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2011 Edition). 31-iyul 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-fevral 2020-yil.
↑ angl. „if and only if there is something that it is like to be that organism—something it is like for the organism“
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 Andoza:Нп3 „Reflections on What Is It Like to Be a Bat?“,. The Mind's I. Basic Books, 1981 — 403—414 bet. ISBN 978-0-7108-0352-8.

[CDC-1] The Cambridge Declaration on Consciousness (Archive) 7 July 2012. Written by Philip Low and edited by Jaak Panksepp, Diana Reiss, David Edelman, Bruno Van Swinderen, Philip Low and Christof Koch. University of Cambridge.

[2] „consciousness“. Merriam-Webster. 24-dekabr 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-aprel 2014-yil.

[van_Gulick2004-3] Robert van Gulick. „Consciousness“. Stanford Encyclopedia of Philosophy. 27-dekabr 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-fevral 2020-yil.

[Farthing1992Psychology2-4] Farthing G.. The Psychology of Consciousness. Prentice Hall, 1992. ISBN 978-0-13-728668-3.

[John_Searle_20052-5] Andoza:Нп3 „Consciousness“,. The Oxford companion to philosophy. Oxford University Press, 2005. ISBN 978-0-19-926479-7.

[Allen-6] Colin Allen. {{{editor}}}: „Animal consciousness“. Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2011 Edition). 31-iyul 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-fevral 2020-yil.

[7] . „if and only if there is something that it is like to be that organism—something it is like for the organism“

[автоссылка1-8] 8,0 ^8,1 ^8,2 Andoza:Нп3 „Reflections on What Is It Like to Be a Bat?“,. The Mind's I. Basic Books, 1981 — 403—414 bet. ISBN 978-0-7108-0352-8.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]