Gul formulasi

Gul formulasi – bu gullarning alohida turlarining tuzilishini ifodalash uchun belgi. Bunday belgilar muhim maʼlumotlarni kichik shaklda yetkazish uchun raqamlar, harflar va turli xil belgilardan foydalanilgan. Ular maʼlum bir turning gul shaklini ifodalashi mumkin yoki yuqori taksonlarni xarakterlash uchun umumlashtirilishi mumkin, odatda organlar sonining diapazonini beradi. Gul formulalari 19-asrda ishlab chiqilgan, gul tuzilishini tavsiflashning ikkita usullaridan biri, ikkinchisi gul diagrammasi. Gul formulalari maʼlum mualliflar va davrlarning didiga qarab farqlanadi, lekin ular bir xil maʼlumotni yetkazadi^[1].Gul formulasi koʻpincha gul diagrammasi bilan birga ishlatiladi.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gul formulalari 19-asrning boshlarida ishlab chiqilgan. Ulardan foydalangan birinchi mualliflar Kassel (1820) boʻlib, u birinchi boʻlib nomli aylanmalardagi qismlar sonini belgilash uchun butun sonlar roʻyxatini ishlab chiqdi. Grisebach (1854) oʻz darsligida gulli turkumlarning xususiyatlarini tasvirlash, vergul bilan ajratilgan turli aʼzolar sonini koʻrsatib, sintezni ajratib koʻrsatish uchun oʻz darsligida gul qismining 4 boʻlagini ifodalash uchun 4-butun sonli qatordan foydalangan. Sachs (1873) gularni gulli diagrammalar bilan birgalikda ishlatgan, u ularning "oddiy shrift „ dan iborat boʻlish afzalliklarini qayd etgan^[2].

Eyxler oʻzining Blüthediagrammeʼida gulli diagrammalardan keng foydalangan boʻlsa-da, u gul formulalarini asosan oddiy gullarga ega boʻlgan oilalar uchun kam ishlatgan. Sattlerning Gullar organogenezi“ (1973) 50ta oʻsimlik turining ontogenezini tasvirlash uchun gul formulalari va diagrammalaridan foydalanadi. Formulalarni oʻz ichiga olgan yangi kitoblar Judd va boshqalar tomonidan oʻsimliklar sistematikasini oʻz ichiga oladi. Simpson (2010) va Prenner(2002) va boshqalar formulaning tavsiflash imkoniyatini kengaytirish uchun mavjud modelning kengaytmasini ishlab chiqdi va formulalar rasmiy taksonomik tavsiflarga kiritilishi kerakligini taʼkidladi. Ronse De Craene (2010) oʻzining "Fulli diagrammalar" kitobida formulalarni yozishda qisman foydalangan^[3].

Oʻz ichiga olgan maʼlumotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Organ raqamlari va termoyadroviy[tahrir | manbasini tahrirlash]

Formula turli xil gul organlarining sonini ifodalaydi^{[note 1]};bulardan oldin odatda organ turiga koʻra harflar yoki qisqartmalar qoʻyiladi. Ular gul qismlarini tashqi tomondan ichkariga joylashtirishga mos ravishda buyuriladi^[4]:

Braktlar	Brakteolalar	Tepals (perigon yoki perianth) yoki sepals (kosa) va gulbarglari (corolla)		Stamens (androtsium)	Karpellar (ginoetsium)	Tuxumdonlar
B	Bt	P yoki CaCo		A	G	V yoki O
B	Bt	K yoki Ca	C yoki Co	A	G	V yoki O

Qorongʻu fonli teglar kamroqntarqalgan. Prenner va boshqalar tomonidan ishlatilgan „V“ gynoeciumnboshiga tuxumdonlar soni uchun plasenta turini tavfsivlovchi kichik harf bilan taʼqib qilinadi. Epicalyx / calyculus uchun „k“ harfi ishlatiladi.

Raqamlar yorliqlardan keyin kiritiladi, ular pastki yoki ustun sifatida formatlanishi mumkin. Agar biror organ boʻlmasa, uning raqami „0“ deb yoziladi yoki tashlab qoʻyiladi, agar „koʻp“ (odatda 10–12 dan ortiq) holatlar boʻlsa, „∞“ sifatida yozilishi mumkin. Xuddi shu organning burmalari „+“ bilan ajratiladi. Butun ichidagi aʼzolar sonini „:“ belgisi bilan ajratish mumkin, masalan, buyumning bir qismi morfologik jihatdan boshqacha boʻlsa. Raqam oʻzgaruvchan boʻlsa, masalan, formula taksonni jamlaganda diapazon berilishi mumkin^[5].

K ₃₊₃ – ikkita alohida aylana shaklida joylashgan oltita erkin sepalli kosacha
A∞ – koʻp stamens
P3-12 – periant uchdan oʻn ikki barggacha

Organlar guruhlarini guruhdagi misollar sonini ustun belgisi sifatida yozish orqali ifodalash mumkin.

A5² – 2 ta stamensdan iborat 5 guruh

Formula shuningdek, organlarning sintezini ham ifodalashi mumkin. Bitta organ turining birlashishi raqamni aylana ichiga olish orqali koʻrsatilishi mumkin, turli organlarning birlashishi rishtalar bilan ifodalanishi mumkin, masalan,Judd va Prenner va boshqalar ushbu usulga standart matn terish orqali erishish qiyinligini aytganlar. Agar bir organning misollari birlashtirilgan boʻlsa,qavslar yordamida organlarning birlashishi osonroq yozilishi mumkin. Turli organlar oʻrtasidagi birlashishga kvadrat „[…]“, oxir-oqibat „{…}“ jingalak qavslar orqali erishish mumkin^[6].

A (5) – beshta birlashtirilgan stamens
[C(5) A5] – gul toji 5 gulbargdan birlashgan, stamens bilan birlashgan

Prenner va boshqalar yoʻqolgan organ uchun yuqori chiziq nolni va qisqartirilgani uchun „r“ ustunini taklif qiling. Ronse De Craene staminod (bepusht stamen) yoki pistillode (bepusht karpel) ni belgilash uchun daraja belgisidan foydalandi.

A3:2 ^r +5 ⁰ – (Prenner va boshq.) androtsium ikki boʻlakda, birinchi boʻlib 3 ta stamens va 2 staminoddan iborat boʻlib, ikkinchi boʻlak yoʻqolgan.
A1+2° – (Ronse de Craene) androtsium ikki boʻlakchali, birinchi boʻgʻinda stamen, ikkinchi boʻlakda ikkita stamen mavjud tuxumdon holatida.

Tuxumdon holati „G“ belgisini almashtirish orqali koʻrsatiladi. Simpson tuxumdon holatini soʻzlar bilan ifodalash orqali murakkab formatlashni chetlab oʻtadi^[7].

	yuqori tuxumdon	pastki tuxumdon	yarim pastki tuxumdon
Prenner va boshqalar., ^:243Ronse de Kren ^:39	G	Ĝ, Ğ	-G-
Sattler ^:xviii	G	G	G
Simpson	G…, ustun	G…, pastroq	G…, yarim past

Simmetriya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Simmetriya yoki tartib butun gul uchun tasvirlangan boʻlishi mumkin;bunday holatda mos keladigan belgi odatda formulaning boshiga qoʻyiladi. Shuningdek, u turli organlar uchun alohida koʻrsatilgan boʻlishi mumkin, uni etiketkalari yoki raqamlaridan keyin qoʻyish yoki formulaga umuman kiritilmasligi mumkin. U quyidagi belgilar bilan tavsiflanadi:

	polisimmetriya </br> (aktinomorf)	dissimetriya	monosimmetriya </br> (zigomorf)	assimetriya	spiral tartibga solish
Prenner va boshqalar. ^:242	*	┼	↓, → yoki Ø, simmetriya tekisligining yoʻnalishiga qarab	∂	tilga olinmagan
Ronse de Kren ^:39	✶	↔	↓, simmetriya tekisligi yoʻnalishiga qarab oʻq yoʻnalishi	↯	↺
Sattler ^:xviii	✳	+	∙\|∙	↯	tilga olinmagan
Judd va boshqalar. ^:66	*	tilga olinmagan	X	$
Subrahmanyam	⊕	tilga olinmagan	median tekislikda %, lateral tekislikda ÷	tilga olinmagan
Rosypal	✳	⤧	↓	↯	</img>

Jinsiylik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gulning jinsiyligini ☿ yoki bilan taʼkidlash mumkingermafrodit uchun (biseksual),♂ erkak (staminat) va ♀ urgʻochi (pistillate) gul uchun. Belgilar odatda formulaning boshida, simmetriya belgisidan keyin yoki oldin joylashtiriladi. Prenner va boshqalar tegishli belgilarni (♀ va ♂) faqat alohida jinsiy aloqa gullari uchun ishlatishni tavsiya eting. Ronse De Kren belgilar oʻrniga „pistillate“ yoki „staminate“ soʻzlarini ishlatadi^[8].

Gul formulasi meva turini ham oʻz ichiga olishi mumkin,Judd va boshqalar uni eng oxiriga qoʻygan.

Misollar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↯ K3 [C3 A1°–3°+½:2°] Ğ(3)^:39– Canna indica formulasi; assimetrik gul; uchta erkin sepallarning kosasi;androtsium bilan birlashtirilgan uchta erkin gulbarglardan iborat gul toji;androtsium ikki boʻlakcha boʻlib, tashqi boʻlakda 1-3 ta staminod, ichki qismida ½ staminod va 2 staminod mavjud;gynoecium 3 karpeldan birlashtirilgan, pastki tuxumdon.

B Bt ^C K3:(2) ^C ↓ C3:2 ^r ↓ A(3):2 ^r ↓+4 ^r :1 ⁰ G 1↓ Vm8–10 [ ^:246- Tamarindus indica formulasi;brakt va petaloid brakteolalar; uchta va ikkita petaloid sepalsning monosimmetrik kosasi;uchta va ikkita qisqartirilgan gulbarglarning monosimmetrik toji;ikkita aylana stamens, tashqi monosimmetrik uchta birlashtirilgan va ikkita qisqargan stamens, ichki 4 qisqargan va 1 yoʻqolgan stamens;yuqori tuxumdonli 1 karpelning monosimmetrik ginoetsiumi;har bir gineksiyda 8-10 tuxumdon boʻlgan marginal plasentatsiya.