Kontent qismiga oʻtish

Gender stereotiplar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Gender stereotiplaridan yoʻnaltirildi)

Barcha gender stereotiplarini 3 guruhga ajratish mumkin.

Birinchisi-maskulinlik/feminlik (yoki femininlik) stereotiplari. Boshqacha aytganda, bu mardlik, latofatlik stereotiplari deb ataladi.

Birinchi guruhdagi gender stereotiplarni mardlik va latofatlik haqidagi tasavvurlar aksini topgan muayyan shaxsiy fazilatlar va ijtimoiy-psixologik xususiyatlar yordamida erkaklar va ayollarni tasniflovchi stereotiplar sifatida belgilash mumkin.

•Masalan, ayollarga passivlik, bogʻliqlik, emotsionallik kabi xususiyatlar, erkaklarga esa-faollik, mustaqillik, kompetentlik, jahldorlik va hokazolar xos.

Gender stereotiplarning ikkinchi guruhi oilaviy, professional va boshqa sohalarda muayyan ijtimoiy rollarni mustahkamlash bilan bogʻliq. Ayollarga, odatda, asosiy rollar sifatida oilaviy (ona, uy bekasi, turmush oʻrtogʻi) rollar, erkaklarga esa professional rollar belgilanadi.

• Erkaklar oʻz kasb-korida erishgan yutuqlariga qarab, ayollar esa-oilasi va bolalari mavjudligiga qarab baholanadi.

Gender stereotiplarining uchinchi guruhi erkaklar va ayollar oʻrtasidagi farqlikni mehnatning muayyan turlari bilan shugʻullanish jarayonida oʻz ifodasini topgan. Jumladan, erkaklarga odatda ijodiy va yaratuvchanlik xarakteriga ega instrumental soha faoliyatidagi mashgʻulot va kasblar, ayollarga esa- bajaruvchi va xizmat koʻrsatuvchi xarakteri bilan farqlanuvchi ekspressiv sohalar xos deb hisoblanadi. Shuning uchun "erkaklarga xos" va "ayollarga xos", deb ataluvchi kasblar mavjudligi toʻgʻrisidagi fikr keng tarqalgan.

Gender stereotiplari tushunchasi va tasnifi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gender tushunchasi inson ijtimoiy hayotining muhim kategoriyalaridan biriga aylanib qoldi. Jamiyatning bir jins vakillari uchun, xulq-atvor meʼyorlari va qoidalarining oʻziga xos yigʻindisi boshqa jinsga qoʻyiladigan talablardan farq qiladi.

Jamiyatda madaniyat erkaklar va ayollarga turli qadriyatlar va ijtimoiy xulq-atvor normalarini oʻgatib boradi va ularning buzilishini maʼqullamaydi. Jamiyatning turli xil koʻrinishlarida gender tushunchalari farqlanadi, lekin koʻpincha bu tizimlar assimetrik boʻlib, hamma narsa „erkaklik“ (xarakter xususiyatlari, xatti-harakatlari, kasblari va boshqalar) asosiy, muhim va dominant hamda hamma narsa „ayollik“ — ikkilamchi, ijtimoiy ahamiyatsiz va boʻysunuvchi deb taʼriflanadi[1][2].

Erkaklar va ayollar uchun kutilgan xatti-harakatlar (yoki meʼyorlar) majmui, shuningdek, erkak va ayol sifatida qabul qilinadigan faoliyat, vazifalar va mas’uliyatni belgilovchi oʻrganilgan xatti-harakatlar gender rollari deb ataladi. Ular shaxsda jamiyat va madaniyat taʼsirida shakllanadi va rivojlanadi. Gender rollari xilma-xil boʻlib, ularning mazmuni jamiyatning tarixiy rivojlanishi jarayonida oʻzgaradi. Har bir inson xotin, opa-singil, ona, tadbirkor ayol yoki ota, er, doʻst, faxriy talaba va hokazolar kabi turli xil rollarni bajarib keladi. Koʻp rollarni bajarish insonning psixologik farovonligiga hissa qoʻshishi haqida dalillar mavjud. Rollar yoki rollarning tarkibiy qismlari bir-biriga zid boʻlishi mumkin, bu holda ular rol ziddiyatini keltirib chiqaradi[3]. Gender stereotiplarini gender rollaridan — erkaklar va ayollarning oʻzini qanday tutishi haqidagi jamiyatda shakllangan umumlashtirilgan gʻoyalar (eʼtiqodlar) dan farqlanishi kerak.

Buning uchun erkak va ayolni turli yoʻllar bilan tasvirlaydigan maxsus atamalar va soʻzlar mavjud boʻlib, barchasi alohida aks ettirilgan jamoat ongining namoyon boʻlish shakllari — stereotiplarni mujassam etadi. Anʼanaga koʻra, stereotip soʻzi maʼlum bir sxema sifatida tushuniladi, uning asosida axborotni idrok etish va baholash amalga oshiriladi. Ushbu sxema maʼlum bir hodisani, ob’ektni umumlashtirish funktsiyasini bajaradi. Odatda uning yordami bilan inson harakat qiladi hodisalarni baholaydi yoki oʻylamasdan avtomatik ravishda harakat qiladi[4].

Ijtimoiy stereotip tushunchasi shaxsning qobiliyatini bildiradi. Atrofdagi dunyoni umumlashtirilgan tarzda baholash, ijobiy xulosalar va tanqidiy xulosalar chiqarishga, uning asosi boʻlib xizmat qiladi. Ijtimoiy stereotiplarning ijobiy tomoni shundan iboratki, maʼlumot yetishmasligi yoki davom etayotgan oʻzgarishlar va sharoitlarda tezda harakat qilishni oʻrgatadi.

Gender stereotiplari oqibatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jamiyat uchun tarixan shakllangan gender stereotiplarini yengib oʻtish qiyin va ayollarning yetakchiligini qabul qilish har doim ogʻriqli boʻlgan. Demokratik institutlarning shakllanishi va siyosiy madaniyatning rivojlanishi, oʻz navbatida, jamiyatda siyosiy huquq boʻyicha tenglikning rivojlanishiga xizmat qiladi. Turli inqiroz holatlarida qobiliyat va rol funktsiyalari haqidagi stereotiplar oʻzlarini namoyon qiladi. Odatda ayollar ishdan boʻshatish uchun nomzod boʻlishadi va ishga qabul qilishda afzallik erkakka beriladi. Natijada, ayollarning ishsizlik darajasi erkaklarnikiga qaraganda yuqori boʻladi. Jamiyat shunday rivojlanmoqdaki, ayollar bir xil ish uchun kamroq maosh olishi, bundan tashqari, ayollarni yuqori maoshli lavozimlardan chetlashtirish sezilarli darajada oʻsib boradi. Gender munosabatlarida aloqa xususiy sohada ham shakllanadi, uning asosini boshqa ijtimoiy institutlar orasida hukmronlik qiladigan oila tashkil qiladi. Asosan, aynan shu erda insonning qarindoshlik muhitida yuzaga keladigan shaxslararo munosabatlar shakllanadi. Gender qurilishida aynan uy va oila tushunchalari ayolning maʼlum bir tajribasining manbai va ayni paytda uning bostirish va zulm markazidir. Gender munosabatlarida aloqa xususiy sohada ham shakllanadi, uning asosini boshqa ijtimoiy institutlar orasida hukmronlik qiladigan oila tashkil qiladi. Asosan, aynan shu erda insonning qarindoshlik muhitida yuzaga keladigan shaxslararo munosabatlar shakllanadi. Gender qurilishida aynan uy va oila tushunchalari ayolning maʼlum bir tajribasining manbai va ayni paytda uning iqtidorini bostirish va zulm markazidir. Gender rollari uyda va oilada patriarxal munosabatlar bilan anʼanaviy gender sotsializatsiyasi asosida taqsimlanadi. Ayollar va erkaklar uchun tengsiz imkoniyatlarni qurishda „uy dunyosi“ qoidalari va huquqlari, undagi erkakning oʻrni katta rol oʻynaydi. Oilaviy maʼlumotni idrok etish va baholash kundalik hayotda namoyon boʻladi va genderni ijtimoiy hayotning muhim toifasi sifatida belgilaydi. Masalan, odatiy oilalarida „ayol“ soʻzi uy-joy, uy-roʻzgʻor, onalik, farzand, tarbiya kabi tushunchalar bilan bogʻlanadi. „Erkak“ soʻzi esa oilani qoʻllab-quvvatlash, moliyaviy daromad, ota va himoyachi roli va boshqa shu kabi tushunchalariga yaqin. Shuning uchun L.V.Shtyleva gender stereotiplarini „maʼlum bir tarixiy davrda maʼlum bir jamiyat uchun barqaror boʻlgan erkaklar va ayollar oʻrtasidagi farqlar haqidagi tasavvurlar“ deb taʼriflaydi[5].

Oilaviy gender stereotiplari erkak va ayolning fazilatlari va xususiyatlarini tavsiflaydi, jinsni hisobga olgan holda, erkak va ayol haqidagi umumlashtirilgan fikr va gʻoyalarni aks ettiruvchi meʼyoriy xatti-harakatlar modellarini oʻz ichiga oladi. "Ayollarga ham, erkaklarga ham muayyan ijtimoiy rollar yuklangan. Masalan, jamiyatda erkakni kasbiy muvaffaqiyati, ayolni esa oilasi va farzandlarining borligi bilan baholaydi[6].

Gender stereotiplarining mazmuni va madaniy xilma-xillik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turli madaniyatlarda gender stereotiplarining mazmuni biroz oʻxshashdir. Misol uchun, 25 mamlakat talabalari oʻrtasida oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, tegishli madaniyatlarda jasorat, mustaqillik, kuch, hokimiyat va hukmronlik istagi erkaklarga, noziklik, qaramlik, xayolparastlik, emotsionallik, boʻysunish va zaiflik ayollarga tegishli fazilatlar degan fikrlar olindi[7]. Boshqa tomondan, xuddi shu tadqiqot dangasalik, takabburlik, maqtanchoqlik va tartibsizlik kabi fazilatlar turli madaniyatlarda turli jinslarga tegishlilikni ham isbotladi[8]. Gender stereotiplari maʼlum bir jamiyatda qabul qilingan gender rollariga bogʻliq boʻlgani sababli, ularning mazmuni va ifodalanish darajasi turli madaniyatlarda farq qilishi va tarix davomida bir madaniyat doirasida gender rollari bilan birga oʻzgarishi mumkin. Masalan, XIX-asrning oxirida gazetalarni chop etishda linotip ishlatilgach, matbaachilar ish beruvchilarning linotipga xizmat koʻrsatish uchun ayollarni (erkaklarga qaraganda kamroq haq toʻlashlari mumkin boʻlgan) yollamasligini taʼminladilar va buni tabiatan ayollar boʻlgani bilan asosladilar. bunday asbob-uskunalarni boshqarish va bosma biznesni amalga oshirishga qodir emas. Biroq, keyinchalik, yozuv mashinkalarining tarqalishi bilan, aynan ayollar yozuvchi sifatida ommaviy ishlay boshladilar va bu borada ularning yozish qobiliyatiga shubha yoʻq edi. 1970-yillarda kompyuter terish linotip oʻrnini egallaganida, bu sohani ham ayollar boshqargan[9]. Gʻarb jamiyatlarida ayollar tabiiy ravishda texnologiyani boshqarishga qodir emas degan keng tarqalgan tushuncha Ikkinchi Jahon urushi davrida, ishlab chiqarishda erkaklarning oʻrnini ayollar ommaviy ravishda egallaganida yoʻqoldi[10]. Boshqa tomondan, baʼzi tadqiqotchilar taʼkidlaganidek, ayollarning samarali mehnatga tabiiy yaroqsizligi gʻoyasi hech qachon uydan tashqaridagi ishlarni uy ishlari bilan birlashtirgan ishchi sinf ayollariga taalluqli emas[11].

Gender stereotiplari va ilmiy bilimlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gender farqlari uzoq vaqtdan beri turli fan sohalari olimlarining eʼtiborini tortdi. Uzoq vaqt davomida gender farqlarini oʻrganuvchi tadqiqotchilarning asosiy maqsadi gender stereotiplari uchun ilmiy dalillarni topish va shu bilan mavjud gender rollarini ishonchli asoslash edi[12]. Biroq, umuman olganda, bu maqsadga erishilmadi: koʻpgina tadqiqotlar erkaklar va ayollar oʻrtasidagi farqlardan koʻra koʻproq oʻxshashliklarni topadi va aniqlangan kichik farqlar koʻpincha aniq ijtimoiy xususiyatga ega. Masalan, erkaklar, ayollardan farqli oʻlaroq — oʻzlarining gender rollariga toʻliq mos ravishda — ular oʻzlarini juda empatik deb hisoblamaydilar, ammo fiziologik va yuz reaktsiyalarining oʻlchovlari erkaklar va ayollar oʻrtasidagi toʻgʻridan-toʻgʻri empatik reaktsiyalarda qanday farq yoʻqligini koʻrsatadi. . Boshqa tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, erkaklar ham xuddi ayollar kabi tez-tez gʻazab, qaygʻu va qoʻrquvni boshdan kechirishadi, lekin koʻpincha gʻazabni ifodalaydi va boshqa salbiy his-tuygʻularni bostiradi, ayollar esa, aksincha, gʻazabni bostiradi, qaygʻu va qoʻrquvni ifodalaydi[13].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ BELARUSIYA DAVLAT UNIVERSITET\PRAVOVIYe GARANTII I RYeALIZATsIYa PRINTsIPOV GYeNDYeRNOGO RAVYeNSTVA\Prakticheskoe posobie\Minsk\Izdatelskiy sentr BGU\2018
  2. ↑ Pol/Gender: sprav. posobie dlya yuristov. Minsk, 2004. S. 11.
  3. ↑ Slovar gendernix terminov [Elektronniy resurs] / pod red. A. A. Denisovoy; Regio-nalnaya obщestvennaya organizatsiya „Vostok-Zapad: Jenskie Innovatsionnie Proekti“. Rejim dostupa: http://www.owl.ru/gender/index.htm. Data dostupa: 09.10.2017; Gendernoe ravenstvo v sfere visshego obrazovaniya: puti i sredstva dostijeniya / I. N. Kandrichina [i dr.]; nauch. red.: V. G. Shadurskiy, L. S. Lukina. Minsk: Yunipak, 2016. S. 6.
  4. ↑ Gender munosabatlar nazariyasi va amaliyotiga kirish\Toshkent 2007-yil
  5. ↑ Shtileva, L.V. Faktor pola v obrazovanii: tenderniy podxod i analiz. -M: PYeRSE, 2008. -S. 283-287.
  6. ↑ Aleshina Yu. Ye. Problemi usvoeniya roley mujchini i jenщini. -M: Voprosi psixologii, 1989. — S. 5
  7. ↑ Williams, J. E., Best, D. L. Measuring sex stereotypes: A multination study. — Sage Publications, 1990.
  8. ↑ Williams, J. E., Best, D. L. Measuring sex stereotypes: A multination study. — Sage Publications, 1990.
  9. ↑ Lorber, J. Separate and not equal: the gendered division of paid work // Paradoxes of gender. — Yale University Press, 1994. — ISBN 9780300064971
  10. ↑ Lorber, J. Separate and not equal: the gendered division of paid work // Paradoxes of gender. — Yale University Press, 1994. — ISBN 9780300064971
  11. ↑ Hooks, Bell Rethinking the Nature of Work // Feminist Theory: From Margin to Center. — Pluto Press, 2000. — ISBN 9780745316635
  12. ↑ Byorn Shon Gendernaya psixologiya = The Social Psychology of Gender. — SPb: Praym-Yevroznak, 2002.
  13. ↑ Byorn Shon Gendernaya psixologiya = The Social Psychology of Gender. — SPb: Praym-Yevroznak, 2002. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Gender_stereotiplar&oldid=5230739" dan olindi