Foydalanuvchi:Dilshod Ochilov/Abu Rayxon Beruniy
[[]]Abu Rayhon Beruniy (973 – 1048)
Abu Rayhon Beruniy - oʻrta asrning buyuk qomusiy olimi. U bir vaqtning oʻzida astronom, astrolog, matematik, geolog, geograf, oʻlkashunos, biolog, medik, oʻsimlikshunos, maʼdanshunos, tarixchi, manbashunos, dinshunos, adabiyotshunos, faylasuf, sotsiolog, mantiqshunos, ilohiyotchi, olim va shoir boʻlgan. U haqda uning oʻz davrida “shugʻullangan sohasini sanashdan koʻra shugʻullanmagan sohasini sanash osonroq” edi deyishadi. Beruniy astronomiyaga, astrolyabiyaga, geodeziyaga, mineralogiyaga, farmakognoziyaga, geografiyaga, astrologiyaga, toponomikaga, dinshunoslikka, tarixga oid maxsus asarlar yozgan. Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniy ismining “Abu Rayhon” qismi Rayhonning otasi, “Muhammad” mutafakkirning oʻz ismi, “ibn Ahmad” Ahmadning oʻgʻli ekanligini anglatadi. Beruniy esa uning nisbasidir. Beruniy 362 yilning 3 zu-l-hijjasi/973 yil 9 sentabrda Xorazmning qadimiy poytaxti hisoblangan Kot (Kat) shahrida tugʻilgan. Ayrim manbalarda Beruniyni Kot shahrining tashqarisida tugʻilgan, shu sababli uni “Beruniy” yaʼni “tashqarilik” degan taxallus bilan atagan deyishadi. Abdu-l-Karim as-Samʼoniy (vaf. 1165) “Nasablar kitobi” nomli asarida shunday deb yozadi: “Beruniy degan nisba Xorazm (yaʼni uning poytaxti Kot shahri)ning tashqari qismiga oiddir. Kimki shahardan tashqarida tugʻilgan boʻlsa, bunday odamni “falonchi beruniy” deydilar. Munajjim Abu Rayhon shunday nisba bilan mashhurdir”. Kot shahri X asrda xorazmshohlar – afrigʻiylar sulolasining poytaxti, Oʻrta Osiyoning eng yirik savdo markazlaridan biri edi. Bu davrda Xorazm bilan Xitoy, Hindiston, Yaqin Sharq davlatlari, Eron, Kavkaz va Yevropa davlatlari oʻrtasida iqtisodiy va madaniy aloqalar ancha rivojlangan edi. Xorazmliklar asosan moʻyna, qoramol, baliq va hunarmandchilik buyumlari bilan savdo qilishgan. Xitoydan chinni va ipak buyumlar, Hindistondan ziravorlar xarid qilishgan. Yevropalik, rum va suriyalik savdogarlar turli-tuman hunarmandchilik, zargarlik buyumlarini keltirishgan. Xorazmda hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, zargarlik, toʻquvchilik, qandakorlik va yogʻoch oʻymakorligi rivojlangan. Qadimdan Xorazmda matematika, astronomiya, geodeziya, matematik geografiya fanlari taraqqiy etib kelgan. Tarixchilar keltirgan maʼlumotlarga qaraganda, bu ilmlarga qiziqqan kishilar dunyoning uzoq-uzoq burchaklaridan Xorazmga kelishgan. Kot shahrida xitoylik, suriyonlik, rumlik, yunonistonlik va hatto andalusiyalik (Ispaniyalik) kishilarni ham uchratish mumkin edi. Ular nafaqat ilm oʻrganish uchun, balki oʻz ilmlarini yoyish uchun ham kelishardi. Bu holat Xorazmda ilm egallashga sharoit keng boʻlganligidan dalolat beradi. Beruniy ana shunday muhitda aqlini tanidi. U yoshligidan ilmga mehr qoʻygan edi. Beruniy oʻzining yoshligi haqida xotirlab: “Men bir yunonistondan kelib qolgan olimdan, turli xil oʻsimliklarning yunonchada qanday atalishini soʻrab, bir daftarchamga batafsil yozib borar edim va ularni yodlab olardim”,-deb yozadi. Kot shahri bir necha bor istilochilar tomonidan qayta-qayta vayron qilingan va har safar yangidan tiklanganda boshqa nomlar bilan atalgan. Yaqin tarixda bu shahar 1957 yilgacha Shabboz (Shayx Abbos Vali) deb atab kelingan va ushbu yil Beruniy nomi berildi. Beruniy shahri hozir Qoraqalpogʻiston Respublikasi hududida joylashgan. 973 – 1048) Abu Rayhon Beruniy - oʻrta asrning buyuk qomusiy olimi. U bir vaqtning oʻzida astronom, astrolog, matematik, geolog, geograf, oʻlkashunos, biolog, medik, oʻsimlikshunos, maʼdanshunos, tarixchi, manbashunos, dinshunos, adabiyotshunos, faylasuf, sotsiolog, mantiqshunos, ilohiyotchi, olim va shoir boʻlgan. U haqda uning oʻz davrida “shugʻullangan sohasini sanashdan koʻra shugʻullanmagan sohasini sanash osonroq” edi deyishadi. Beruniy astronomiyaga, astrolyabiyaga, geodeziyaga, mineralogiyaga, farmakognoziyaga, geografiyaga, astrologiyaga, toponomikaga, dinshunoslikka, tarixga oid maxsus asarlar yozgan. Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniy ismining “Abu Rayhon” qismi Rayhonning otasi, “Muhammad” mutafakkirning oʻz ismi, “ibn Ahmad” Ahmadning oʻgʻli ekanligini anglatadi. Beruniy esa uning nisbasidir. Beruniy 362 yilning 3 zu-l-hijjasi/973 yil 9 sentabrda Xorazmning qadimiy poytaxti hisoblangan Kot (Kat) shahrida tugʻilgan. Ayrim manbalarda Beruniyni Kot shahrining tashqarisida tugʻilgan, shu sababli uni “Beruniy” yaʼni “tashqarilik” degan taxallus bilan atagan deyishadi. Abdu-l-Karim as-Samʼoniy (vaf. 1165) “Nasablar kitobi” nomli asarida shunday deb yozadi: “Beruniy degan nisba Xorazm (yaʼni uning poytaxti Kot shahri)ning tashqari qismiga oiddir. Kimki shahardan tashqarida tugʻilgan boʻlsa, bunday odamni “falonchi beruniy” deydilar. Munajjim Abu Rayhon shunday nisba bilan mashhurdir”. Kot shahri X asrda xorazmshohlar – afrigʻiylar sulolasining poytaxti,O‘rta Osiyoning eng yirik savdo markazlaridan biri edi. Bu davrda Xorazm bilan Xitoy, Hindiston, Yaqin Sharq davlatlari, Eron, Kavkaz va Yevropa davlatlari oʻrtasida iqtisodiy va madaniy aloqalar ancha rivojlangan edi. Xorazmliklar asosan moʻyna, qoramol, baliq va hunarmandchilik buyumlari bilan savdo qilishgan. Xitoydan chinni va ipak buyumlar, Hindistondan ziravorlar xarid qilishgan. Yevropalik, rum va suriyalik savdogarlar turli-tuman hunarmandchilik, zargarlik buyumlarini keltirishgan. Xorazmda hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, zargarlik, toʻquvchilik, qandakorlik va yogʻoch oʻymakorligi rivojlangan. Qadimdan Xorazmda matematika, astronomiya, geodeziya, matematik geografiya fanlari taraqqiy etib kelgan. Tarixchilar keltirgan maʼlumotlarga qaraganda, bu ilmlarga qiziqqan kishilar dunyoning uzoq-uzoq burchaklaridan Xorazmga kelishgan. Kot shahrida xitoylik, suriyonlik, rumlik, yunonistonlik va hatto andalusiyalik (Ispaniyalik) kishilarni ham uchratish mumkin edi. Ular nafaqat ilm oʻrganish uchun, balki oʻz ilmlarini yoyish uchun ham kelishardi. Bu holat Xorazmda ilm egallashga sharoit keng boʻlganligidan dalolat beradi. Beruniy ana shunday muhitda aqlini tanidi. U yoshligidan ilmga mehr qoʻygan edi. Beruniy oʻzining yoshligi haqida xotirlab: “Men bir yunonistondan kelib qolgan olimdan, turli xil oʻsimliklarning yunonchada qanday atalishini soʻrab, bir daftarchamga batafsil yozib borar edim va ularni yodlab olardim”,-deb yozadi. Kot shahri bir necha bor istilochilar tomonidan qayta-qayta vayron qilingan va har safar yangidan tiklanganda boshqa nomlar bilan atalgan. Yaqin tarixda bu shahar 1957 yilgacha Shabboz (Shayx Abbos Vali) deb atab kelingan va ushbu yil Beruniy nomi berildi. Beruniy shahri hozir Qoraqalpogʻiston Respublikasi hududida joylashgan.
Abu Rayhon Beruniyning ilmiy faoliyati
Abu Rayhon Beruniy - oʻrta asrning buyuk qomusiy olimi. U bir vaqtning oʻzida astronom, astrolog, matematik, geolog, geograf, oʻlkashunos, biolog, medik, oʻsimlikshunos, maʼdanshunos, tarixchi, manbashunos, dinshunos, adabiyotshunos, faylasuf, sotsiolog, mantiqshunos, ilohiyotchi, olim va shoir boʻlgan. U haqda uning oʻz davrida “shugʻullangan sohasini sanashdan koʻra shugʻullanmagan sohasini sanash osonroq” edi deyishadi. Beruniy astronomiyaga, astrolyabiyaga, geodeziyaga, mineralogiyaga, farmakognoziyaga, geografiyaga, astrologiyaga, toponomikaga, dinshunoslikka, tarixga oid maxsus asarlar yozgan. Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniy ismining “Abu Rayhon” qismi Rayhonning otasi, “Muhammad” mutafakkirning oʻz ismi, “ibn Ahmad” Ahmadning oʻgʻli ekanligini anglatadi. Beruniy esa uning nisbasidir. Beruniy 362 yilning 3 zu-l-hijjasi/973 yil 9 sentabrda Xorazmning qadimiy poytaxti hisoblangan Kot (Kat) shahrida tugʻilgan. Ayrim manbalarda Beruniyni Kot shahrining tashqarisida tugʻilgan, shu sababli uni “Beruniy” yaʼni “tashqarilik” degan taxallus bilan atagan deyishadi. Abdu-l-Karim as-Samʼoniy (vaf. 1165) “Nasablar kitobi” nomli asarida shunday deb yozadi: “Beruniy degan nisba Xorazm (yaʼni uning poytaxti Kot shahri)ning tashqari qismiga oiddir. Kimki shahardan tashqarida tugʻilgan boʻlsa, bunday odamni “falonchi beruniy” deydilar. Munajjim Abu Rayhon shunday nisba bilan mashhurdir”. Kot shahri X asrda xorazmshohlar – afrigʻiylar sulolasining poytaxti, Oʻrta Osiyoning eng yirik savdo markazlaridan biri edi. Bu davrda Xorazm bilan Xitoy, Hindiston, Yaqin Sharq davlatlari, Eron, Kavkaz va Yevropa davlatlari oʻrtasida iqtisodiy va madaniy aloqalar ancha rivojlangan edi. Xorazmliklar asosan moʻyna, qoramol, baliq va hunarmandchilik buyumlari bilan savdo qilishgan. Xitoydan chinni va ipak buyumlar, Hindistondan ziravorlar xarid qilishgan. Yevropalik, rum va suriyalik savdogarlar turli-tuman hunarmandchilik, zargarlik buyumlarini keltirishgan. Xorazmda hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, zargarlik, toʻquvchilik, qandakorlik va yogʻoch oʻymakorligi rivojlangan. Qadimdan Xorazmda matematika, astronomiya, geodeziya, matematik geografiya fanlari taraqqiy etib kelgan. Tarixchilar keltirgan maʼlumotlarga qaraganda, bu ilmlarga qiziqqan kishilar dunyoning uzoq-uzoq burchaklaridan Xorazmga kelishgan. Kot shahrida xitoylik, suriyonlik, rumlik, yunonistonlik va hatto andalusiyalik (Ispaniyalik) kishilarni ham uchratish mumkin edi. Ular nafaqat ilm oʻrganish uchun, balki oʻz ilmlarini yoyish uchun ham kelishardi. Bu holat Xorazmda ilm egallashga sharoit keng boʻlganligidan dalolat beradi. Beruniy ana shunday muhitda aqlini tanidi. U yoshligidan ilmga mehr qoʻygan edi. Beruniy oʻzining yoshligi haqida xotirlab: “Men bir yunonistondan kelib qolgan olimdan, turli xil oʻsimliklarning yunonchada qanday atalishini soʻrab, bir daftarchamga batafsil yozib borar edim va ularni yodlab olardim”,-deb yozadi. Kot shahri bir necha bor istilochilar tomonidan qayta-qayta vayron qilingan va har safar yangidan tiklanganda boshqa nomlar bilan atalgan. Yaqin tarixda bu shahar 1957 yilgacha Shabboz (Shayx Abbos Vali) deb atab kelingan va ushbu yil Beruniy nomi berildi. Beruniy shahri hozir Qoraqalpogʻiston Respublikasi hududida joylashgan. (973 – 1048)Abu Rayhon Beruniy - oʻrta asrning buyuk qomusiy olimi. U bir vaqtning oʻzida astronom, astrolog, matematik, geolog, geograf, oʻlkashunos, biolog, medik, oʻsimlikshunos, maʼdanshunos, tarixchi, manbashunos, dinshunos, adabiyotshunos, faylasuf, sotsiolog, mantiqshunos, ilohiyotchi, olim va shoir boʻlgan. U haqda uning oʻz davrida “shugʻullangan sohasini sanashdan koʻra shugʻullanmagan sohasini sanash osonroq” edi deyishadi. Beruniy astronomiyaga, astrolyabiyaga, geodeziyaga, mineralogiyaga, farmakognoziyaga, geografiyaga, astrologiyaga, toponomikaga, dinshunoslikka, tarixga oid maxsus asarlar yozgan.
Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniy ismining “Abu Rayhon” qismi Rayhonning otasi, “Muhammad” mutafakkirning oʻz ismi, “ibn Ahmad” Ahmadning oʻgʻli ekanligini anglatadi. Beruniy esa uning nisbasidir.
Beruniy 362 yilning 3 zu-l-hijjasi/973 yil 9 sentabrda Xorazmning qadimiy poytaxti hisoblangan Kot (Kat) shahrida tugʻilgan. Ayrim manbalarda Beruniyni Kot shahrining tashqarisida tugʻilgan, shu sababli uni “Beruniy” yaʼni “tashqarilik” degan taxallus bilan atagan deyishadi. Abdu-l-Karim as-Samʼoniy (vaf. 1165) “Nasablar kitobi” nomli asarida shunday deb yozadi: “Beruniy degan nisba Xorazm (yaʼni uning poytaxti Kot shahri)ning tashqari qismiga oiddir. Kimki shahardan tashqarida tugʻilgan boʻlsa, bunday odamni “falonchi beruniy” deydilar. Munajjim Abu Rayhon shunday nisba bilan mashhurdir”. Kot shahri X asrda xorazmshohlar – afrigʻiylar sulolasining poytaxti, Oʻrta Osiyoning eng yirik savdo markazlaridan biri edi. Bu davrda Xorazm bilan Xitoy, Hindiston, Yaqin Sharq davlatlari, Eron, Kavkaz va Yevropa davlatlari oʻrtasida iqtisodiy va madaniy aloqalar ancha rivojlangan edi. Xorazmliklar asosan moʻyna, qoramol, baliq va hunarmandchilik buyumlari bilan savdo qilishgan. Xitoydan chinni va ipak buyumlar, Hindistondan ziravorlar xarid qilishgan. Yevropalik, rum va suriyalik savdogarlar turli-tuman hunarmandchilik, zargarlik buyumlarini keltirishgan. Xorazmda hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, zargarlik, toʻquvchilik, qandakorlik va yogʻoch oʻymakorligi rivojlangan. Qadimdan Xorazmda matematika, astronomiya, geodeziya, matematik geografiya fanlari taraqqiy etib kelgan. Tarixchilar keltirgan maʼlumotlarga qaraganda, bu ilmlarga qiziqqan kishilar dunyoning uzoq-uzoq burchaklaridan Xorazmga kelishgan. Kot shahrida xitoylik, suriyonlik, rumlik, yunonistonlik va hatto andalusiyalik (Ispaniyalik) kishilarni ham uchratish mumkin edi. Ular nafaqat ilm oʻrganish uchun, balki oʻz ilmlarini yoyish uchun ham kelishardi. Bu holat Xorazmda ilm egallashga sharoit keng boʻlganligidan dalolat beradi. Beruniy ana shunday muhitda aqlini tanidi. U yoshligidan ilmga mehr qoʻygan edi. Beruniy oʻzining yoshligi haqida xotirlab: “Men bir yunonistondan kelib qolgan olimdan, turli xil oʻsimliklarning yunonchada qanday atalishini soʻrab, bir daftarchamga batafsil yozib borar edim va ularni yodlab olardim”,-deb yozadi. Kot shahri bir necha bor istilochilar tomonidan qayta-qayta vayron qilingan va har safar yangidan tiklanganda boshqa nomlar bilan atalgan. Yaqin tarixda bu shahar 1957 yilgacha Shabboz (Shayx Abbos Vali) deb atab kelingan va ushbu yil Beruniy nomi berildi. Beruniy shahri hozir Qoraqalpogʻiston Respublikasi hududida joylashgan. Beruniyning oila aʼzolari, ota-bobolari va nasl-nasabi haqida maʼlumotlar saqlanmagan. Beruniyning oʻzining yozishicha, onasi oʻtin terish bilan tirikchilik qilgan. Bu maʼlumot Beruniyning muhtojlikda kun kechiruvchi oilada voyaga yetganligidan dalolat beradi.
X asrning ikkinchi yarmi va XI asr Xorazmda ilm-maʼrifat nihoyatda rivojlangan bir davr edi. Bir tomondan Xorazmda Avesto gʻoyalari va zardushtiylik dini bilan bogʻlangan qadimiy ilmlar ravnaq topgan boʻlsa, Qadimgi Yunonistondan kelgan falsafiy taʼlimotlar, Erondan kelgan majusiylik, kohinlik anʼanalari, isaviylik, musaviylik, Kushonlar davrida tarqalgan buddaviylik va nihoyat, islom dini va madaniyati xalqning maʼnaviy dunyosiga taʼsir qilgan davr edi. Beruniy yashagan davrlarda arab olimlarining taʼlimotlari, Qurʼoni karim va hadislarga asoslangan gʻoyalar keng tarqalgan edi. Shunday bir sintetik madaniyatlar rivojlangan sharoitda xalqning ilgʻor ziyolilari turli tillarni egallashga intilishgan.
Beruniy ham qadimgi xorazm tilidan tashqari, arab, soʻgʻdiy, fors, yunon, suriyoniy va qadimiy yahudiy tillarini puxta bilgan va shu tillarda yozilgan adabiyotlarni oʻqiy olgan. Keyinchalik, Mahmud Gʻaznaviy bilan Hindistonga borganida sanskrit tilini ham oʻrganib olgan. Beruniy yashagan davrda Qurʼonni yod olish odati keng yoyilgan edi. Bu odat kishilarning xotirasini chiniqtirgan va turli tillarni oʻrganishga ragʻbatni kuchaytirgan. Bundan tashqari, xorazmliklarning xotiraga zoʻr berishlarining sababini Beruniy shunday izohlaydi: “Qutayba Xorazm xatini yaxshi biladigan, ularning xabar va rivoyatlarini oʻrgangan va bilimini boshqalarga oʻrgatadigan kishilarni halok etib, butkul yoʻq qilib yuborgan edi. Shuning uchun u [xabar va rivoyatlar] islom davridan keyin, haqiqatni bilib boʻlmaydigan darajada yashirin qoldi... Keyin Qutayba ibn Muslim al-Bohiliy xorazmliklarning kotiblarini halok etib, bilimdonlarini oʻldirib, kitob va daftarlarini kuydirganligi sababli ular savosiz qolib, oʻz ehtiyojlarida yodlash quvvatiga suyanadigan boʻldilar”. IX-X asrlarda somoniylar saltanati vujudga kelib, fan va madaniyat yana yuksala boshlaydi, Turkiy xalqlarning Sharqiy hududlarida mustaqil davlatchilik anʼanalarini tiklab olgan qoraxoniylar 995–997 yillari somoniylar davlatiga qarshi yurish qiladi. Kot shahri Urganch amiri Maʼmun I (995–997) tomonidan bosib olinadi va afrigʻiylar sulolasi barham topadi. Qoraxoniylar asta-sekin butun Movarounnahrni egallaydi. Ular arab hukmdorlari bilan kelishib, Amudaryoning oʻng sohilidagi yerlarni butunday oʻzlariga qaratib oladi. 997–1017 yillarda hokimiyat Maʼmun birinchining oʻgʻli Maʼmun ikkinchi qoʻliga oʻtadi. U poytaxtni Urganchga koʻchiradi va ancha maʼrifatparvar inson boʻlganligi sababli ilm-fan taraqqiyotiga rahnamolik qilgan. Urganchda “Maʼmun akademyasi” tashkil etiladi. Koʻp mamlakatlardan ilm-fan bilan shugʻullanuvchi olimlarni bu yerga olib kelib, ularga yaxshi sharoitlar yaratiladi. Beruniy shu olimlarning yetakchilaridan biri edi. Uning atrofida yaxshi ilmiy jamoa toʻplangan. Bu davrda yurtimizda ilm-maʼrifat, fan va madaniyat yana yuksala boshlagan. 1017 – 1018 yillar Xorazmda yana notinchlik davri boshlandi Bir tomondan Mavorounnahrda qoraxoniylar hukmronligi, ikkinchi tomondan Xuroson va Afgʻonistonda oʻrnatilgan Mahmud Gʻaznaviy hukmronligi (998–1030) oʻrtasidagi nizolar Xorazmda shakllangan maʼrifat oʻchogʻining barbod boʻlishiga olib keldi. Beruniy umrining oxirigacha gʻazaviylar qoʻlida xizmat qiladi. XIII asrning ikkinchi yarimida yashagan mashhur hakim va xattot Gʻazanfar at-Tabriziyning yozishicha Abu Rayhon Beruniy 440 xijriy yil rajab oyining 3 kuni/1048 yilning 13 dekabrida Gʻazna shahrida vafot etgan.
Bu olim Beruniyning soʻnggi asari “Saydana”ni koʻchirgan. Beruniyning tarjimai holini yozgan tarixchi olim Abu Abdulloh Shahobiddin Yoqub (Yoqut) ibn Abdulloh ar-Rumiy Hamaviy (1179–1229) Beruniy vafot etganida, ancha keksayib, saksondan oshib qolganligini taʼkidlab, uning vafot sanasini 443/1051 – 1052 yil etib koʻrsatadi.
Beruniyning o'qish yillari
Beruniy yoshligida ustozi mashhur olim Abu Nasr ibn Iroq Mansur ibn Alidan (vaf. 1036) taʼlim olib ilm sirlarini oʻrgangan. Beruniy bu ustozini koʻpgina asarlarida hurmat bilan tilga olib oʻtadi. Ibn Iroqning ham Beruniyga mehri kuchli boʻlgan. U astronomiya, geometriya va matematikaga oid 12 ta asarini shogirdi Abu Rayhon Beruniyga bagʻishlab yozgan va bu ulugʻ shogirdini koʻp asarlarida hurmat bilan tilga olgan. Ibn Iroq Beruniyni Yevklid geometriyasi va Ptolomeyning astronomik taʼlimoti bilan tanishtirgan. U oʻz shogirdining nihoyatda isteʼdodli ekanligini taʼkidlab, Beruniyning yoshligida mustaqil astronomik kuzatish ishlarini olib borganligini (994-995), buning uchun maxsus astronomik asbob ham ixtiro qilganligini yozib qoldirgan. 995–997 yillari Kot Maʼmun I tomonidan bosib olingandan keyin afrigʻiylar sulolasi tugatildi. Shu davrda taxtdan tushirilgan amir xizmatida boʻlgan Beruniyning hayoti ham xavf ostida qoladi va u 22 yoshida Xorazmdan qochib ketishga majbur boʻladi. U dastlab Kasbiy dengizining janubi-sharqida joylashgan Jurjon shahriga borib, u yerda muhojirlikda yashaydi. Soʻngra, Eronning Ray shahriga borib istiqomat qiladi va u yerda nihoyatda faqirlikda kun kechiradi Beruniyning “Kitobu-l-maqolot va-l-arz va-d-diyonot” (“Maqolalar, eʼtiqodlar va dinlar haqida kitob”), “Kitob fi axbori Xorazm” (“Xorazm xabarlari haqida kitob”), “Kitob tarixi ayyom as-sulton Mahmud va axbori abihi” (“Sulton Mahmud davri tarixi va otasi haqidagi xabarlar kitobi”) kabi kitoblari hali topilmadi. Ularni jahon kutubxonalari va shaxsiy kitob xazinalaridan axtarishni davom ettirish lozim. Beruniy Jurjon hukmdori Vashmgir saroyida yashab yurgan davrida qimmatbaho toshlar va minerallar haqida “Mineralogiya” asarini yozgan. Bu asarda muallif 300 dan ziyod minerallar va ularning fizik (qattiqligi, solishtirma ogʻirligi, rangi, qirralarining tuzilishi va boshqalar), ximiyaviy (tarkibida qanday moddalar borligi, suv va olovga chidamliligi) xususiyatlarini tushuntirib bergan. Beruniyning “Mineralogiya” asarini 1963 yil SSSR Fanlar akademiyasi nashriyotida Moskvalik sharqshunos A.M.Belinitskiy rus tilida nashrdan chiqardi. Kitob shunday nomlanadi: Belenitskiy A.M. Ocherk jizni i trudov Biruni, «Sobraniye vvedeniy dlya poznaniya dragotsennostey (mineralogiya)», M., Izd-vo AN SSSR, 1963. 1025 yil 18 noyabrda Beruniy “Geodeziya” (“Tahdid nihoyot al-amokin li tashih masofot al-masokin” (“Turar joylar (orasidagi) masofalarni aniqlash uchun manzillarning chegaralarini belgilash”) asarini yozib tugatgan. “Geodeziya”da matematik geografiya asoslari mufassal bayon qilinadi. U 1966 yil Toshkentda Istambul nashridan rus tiliga tarjima qilib nashr qilindi. “Munajjimlik sanʼatidan boshlangʻich tushunchalar” asari 1029 yil Gʻaznada yozilgan boʻlib, unda astrologiyaga oid asosiy tushunchalar sodda qilib izohlab berilgandir. Uni Yevropacha qilib, “Astrologiya” deb atasak boʻladi. Bu asarini Oʻzbekiston Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi sharqshunoslik instituti olimlari va Moskva sharqshunoslari A.Ahmedov, B.A.Rozenfeld, M.M.Rojanskaya, A.Abdurahmonov va N.D.Sergeyeva hamkorlikda rus tiliga tarjima qilishib, “Kniga vrazumeniya nachatkam nauki o zvezdax” degan nom bilan 1975 yil “Fan” nashriyotida nashr etishdi. U davrda astrologiya tushunchasini qoʻllash kitobning nashr etilishiga xalaqit berar edi. Shu sababli kitob nomi gʻalatiroq boʻlib qolgan.
“Hindiston” (“Tahqiq mo lil hind min maʼqula maqbula fi-l-aql av marzula” (“Hindlarning aqlga sigʻadigan va sigʻmaydigan taʼlimotlarini aniqlash”)) deb nomlangan asari 1030 yil yozib tugatilgan. Bu kitobda Hindiston xalqlari tarixining turli sohalari (aniq fanlar, adabiyot, falsafa, elshunoslik (etnografiya), geografiya, demografiya, qonunlari va urf-odatlari, dini, diniy rivoyatlari, hind yozuvining turlari, eʼtiqod usullari haqida batafsil maʼlumotlar berilgandir. Shuningdek, Beruniy bu asarida sanskit tilidagi manbalardan ham keng foydalangan. Bu til bizgacha yetib kelmagan. Beruniy esa bundan ming yil ilgari bu tilni maxsus oʻrgangan. Kitobning arabcha matni birinchi bor 1887 yil, inglizcha tarjimasi esa 1888 yil Londonda E.Zaxau tomonidan nashr etiladi. Arabcha matn 1858 yil Haydarobodda ham nashrdan chiqarilgan. Bu kitob 1963 yil rus tilida, 1965 yil esa oʻzbek tilida nashrdan chiqarilgan. “Masʼud qonuni” (“Al-Qonun al-Masʼudiy”) nomli asarni 1030 yildan keyin Gʻazna sultoni Masʼudga bagʻishlab yozadi. Unda matematik astronomiyaning asosiy qoidalari, yoritqichlarning koordinatlari, ularning harakatlanish tartiblarini hisoblab chiqarish yoʻllari batafsil tushuntirilgan. Bu kitobda bayon etilgan taʼlimotlarning aksariyatini Beruniy “Qurʼon” oyatlari bilan solishtirgan. Bu uning “Qurʼon”ni yaxshi bilganligidan dalolat beradi. Shuningdek, mazkur kitobda Beruniy tuzgan yulduzlar jadvali – Beruniy ziji ham ilova qilingan boʻlib, mazkur jadvalda 1029 ta yulduzning koordinatalari va yulduz kattaliklari Ptolomey va arab astronomi as-Soʻfi jadvallariga asoslanib berilgan. Bu asar birinchi bor bir qancha arab qoʻlyozmalari asosida Haydarobodda nashr qilinadi. Rus tilida Mokvada 1962 yil bosib chiqarilgan. Oʻzbekistonda esa 1973 yil rus va oʻzbek tillarida 2 kitobdan iborat qilib “Fan” nashriyotida bosildi.
Beruniy “Hindiston” asarida Yerning harakatlanishi haqidagi mulohazalarini bayon etar ekan, bu asarni yozishdan ilgari Yerning harakatlanishi toʻgʻrisida “Miftohu ilmi-l-hayʼa” (“Astronomiya kaliti”) degan asarida chuqurroq toʻxtalganligini bayon etgan. Lekin bu asar bizgacha yetib kelmagan. Beruniy umrining oxirida, yaʼni 1045-1048 yillarda “Dorivor oʻsimliklar haqida kitob” (“Kitab as-saydana fi-t-tibb”) asarini yozgan. Bu asar tarixga “Saydana” (“Farmakognoziya”) nomi bilan kirgan boʻlib, uning toʻliq qoʻlyozmasi 20 asrning 20-30 yillarida Turkiyada topilgan. Bu asarda Sharqda, xususan Turkistonda oʻsadigan barcha dorivor oʻsimliklar va ularning farmakologik xususiyatlari haqida maʼlumotlar berilgan. Bu asarni taniqli sharqshunos olim U.I.Karimov rus tiliga tarjima qilib, 1974 yil “Fan” nashriyotida bosmadan chiqargan. Beruniyning oʻzi “Hindiston” asarida yozishicha, uning “Astronomiya kalidi” nomli risolasi ham boʻlgan va mazkur risolada yer shari harakatlanishining xususiyatlarini batafsil tushuntirib bergan. Bundan tashqari, Beruniyning adabiyotshunoslik, dinlar tarixi, kalom taʼlimoti, hadislarga oid maqolalari, badiiy yoʻnalishdagi asarlari – hikoyalari, rivoyatlari va sheʼrlari ham boʻlgan. Ularni qidirib topish, toʻplash, nashr etish manbashunoslar, tarixchilar, sharqshunoslar qarshisida turgan xayrli va tabarruk vazifalardan biridir. Abu Rayhon Beruniy jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga oʻzining yirik ilmiy kashfiyotlari bilan salmoqli hissa qoʻshgan buyuk olim hisoblanadi. Hozirgi zamon fanlarining barchasida Beruniyning ilmiy kashfiyotlaridan u yoki bu tarzda foydalanishadi. Beruniy oʻz kashfiyotlari bilan hissa qoʻshmagan fan sohasi boʻlmasa kerak. U birinchi boʻlib yer shari globusini yasagan. Bu ixtirodan barcha geograflar, har bir ziyoli bugungi kunda bahramand boʻlishmoqda. Beruniyning eng katta hissasi astronomiya sohasiga qoʻshilgan. U garchi olamning tuzilishiga Ptolemeyning geotsentrik (yaʼni olamning markazida yer shari turadi deb hisoblaydigan) sistemadan turib yondashsa ham, bu masalaga original tarzda, yaʼni yer sharini harakatlanuvchi sistema deb yondashadi. Bunday qarash oʻsha davrlarda yerni harakatsiz deb hisoblovchi hukmron qarashlarga zid keluvchi ilmiy jasorat edi. Beruniy “Hindiston” asarida shunday deb yozadi. “Yerning aylanish harakati astronomiya fani hisoblariga hech qanday zid kelmaydi, balki yerda yuz beradigan hodisalar, uning harakati bilan birga bir tekis davom etaveradi”. Bu gʻoyada inersial sistemalar haqidagi fikr mujassamlashgandir. Bunday fikrga Galileo Galiley (1564 – 1642) Beruniydan 600 yil
== Adabiyotlar == Baxtiyor To‘rayev, O‘zbekistonning buyuk olimlari