Buyuk unlilarning o'zgarishi
Buyuk unlilarning oʻzgarishi ingliz tilining talaffuzidagi bir qator oʻzgarishlar boʻlib, asosan 1400-1700-yillar oraligʻida Angliyaning janubida boshlangan va bugungi kundagi ingliz tilining barcha dialektlariga samarali taʼsir koʻrsatgan. Ushbu unli tovushning oʻzgarishi orqali barcha ingliz tili keng unlilarining talaffuzi oʻzgartirildi. Ayrim undosh tovushlar ham oʻzgardi. Bu undosh oʻzgarishlarni kiritish uchun baʼzan „Buyuk tovush oʻzgarishi“ atamasi qoʻllaniladi[1][2].
Ingliz tili imlosini standartlashtirish XV-XVI asrlarda boshlangan. Ingliz tilidagi imlolarning talaffuzni ifodalash tarzidan sezilarli darajada ogʻishining asosiy sababi „ Buyuk unlilarning oʻzgarishi“ hodisasi bilan izohlanadi[3]. Buyuk unlilarning oʻzgarishini birinchi boʻlib daniyalik tilshunos va anglikist Otto Jespersen (1860-1943) oʻrgangan va bu atamani yaratgan[4].
Sabablari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Buyuk unlilarning oʻzgarishi sabablari nomaʼlum va qizgʻin ilmiy munozaralarga sabab boʻlgan[5].Lekin hozircha qatʼiy toʻxtamga kelinmagan. Eng buyuk oʻzgarishlar XV-XVI asrlarda sodir boʻlgan va uning kelib chiqishi qisman fonetika bilan bogʻliq hisoblanadi.
- Aholi migratsiyasi: Bu eng koʻp qabul qilingan nazariya; baʼzi olimlarning taʼkidlashicha, qora vabodan keyin Angliyaning sharqiy va markaziy Midland qismlaridan xalqlarning Angliyaning janubi-sharqiga tez koʻchishi lahjalar toʻqnashuviga sabab boʻlgan va bu londonliklarni oʻz nutqlarini boshqa ingliz shaharlaridan kelgan muhojirlardan ajratishga majbur qilgan[6].
- Fransuzcha olinma soʻzlar: Boshqalar fransuzcha soʻzlarning kirib kelishi siljishda asosiy omil boʻlganligini taʼkidlaydilar[7].
- Oʻrta sinfning giperkorrektsiyasi: Boshqalarning taʼkidlashicha, oʻrta sinflar orasida fransuz talaffuzlarining obroʻsi ortib borayotganligi sababli (ehtimol, ingliz aristokratiyasining fransuz tilidan ingliz tiliga oʻtishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin)giperkorrektsiya jarayoni oʻzgarishni boshlagan boʻlishi mumkin[8].
- Fransiya bilan urush: Qarama-qarshi nazariya shuni koʻrsatadiki, Fransiya bilan urushlar va umumiy anti-fransuz kayfiyatlari ingliz tilini fransuz tiliga oʻxshatish uchun ataylab giperkorrektsiyani keltirib chiqardi[9].
Umumiy oʻzgarishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
1400-yilda oʻrta asrlar ingliz tilining talaffuzi va zamonaviy ingliz tili (Qabul qilingan talaffuz) oʻrtasidagi asosiy farq keng unlilardadir.
Oʻrta asrlar ingliz tilidagi keng unlilar italyan va standart nemis tillari kabi „kontinental“ qiymatlarga ega edi. Zamonaviy ingliz tilida ular butunlay boshqacha talaffuzga ega[10]. Ingliz tilidagi unli harflarning turli talaffuzlari Buyuk oʻzgarishdan kelib chiqmaydi, balki ingliz imlosi oʻzgarishlarga moslashmagani uchundir.
Nemis tilida unli tovush oʻzgarishlari bir oz oldingi davrda Buyuk oʻzgarishdagiga oʻxshash edi, ammo imlosi shunga mos ravishda oʻzgartirildi (masalan, Oʻrta oliy nemis tilida bīzen → zamonaviy nemis tilida beißen „tishlamoq“).
| Soʻz | Unli tovushning talaffuzi | |
|---|---|---|
| Oʻrta asrlar ingliz tili o'zgarishdan oldin |
Zamonaviy ingliz o'zgarishdan keyin | |
| b i te | /iː/ | /aɪ/ |
| m ee t | /eː/ | /iː/ |
| m ea t | /ɛː/ | |
| ser e ne | ||
| m a te | /aː/ | /eɪ/ |
| u t | /uː/ | /aʊ/ |
| b oo t | /oː/ | /uː/ |
| b oa t | /ɔː/ | /oʊ/ |
| st o ne | ||
| Soʻz | Diftonglar talaffuzi | |
|---|---|---|
| Oʻrta asrlar ingliz tili o'zgarishdan oldin |
Zamonaviy ingliz o'zgarishdan keyin | |
| day | /æj/ | /eɪ/ |
| they | ||
| boy | ||
| law | /ɑw/ | /ɔː/ |
| knew | /ew/ | /juː/ |
| dew | /ɛw/ | |
| know | /ɔw/ | /oʊ/ |
Bu vaqt jadvali 1400-yilda oʻrta asrlar ingliz tili va XX asr oʻrtalaridagi soʻzlar yordamida qabul qilingan talaffuz oʻrtasida sodir boʻlgan asosiy unli oʻzgarishlarni koʻrsatadi. Buyuk unlilarning o'zgarishi jadvalning pastki yarmida, 1400 va 1600-1700-yillar orasida sodir boʻlgan.
1700-yildan keyin sodir boʻlgan oʻzgarishlar Buyuk unlilarning oʻzgarishining bir qismi hisoblanmaydi. Talaffuzi xalqaro fonetik alifboda berilgan[11]:
Tafsilotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻrta asrlar ingliz tili unlilar tizimi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Buyuk unlilarning oʻzgarishidan oldin, Janubiy Angliyadagi oʻrta asrlar ingliz tilida yettita keng unli bor edi, /iː eː ɛː aː ɔː oː uː/ . Unli tovushlar, masalan, mos ravishda bite, meet, meat, mate, boat, boot va out soʻzlarida kelgan.
| old | orqa | |
|---|---|---|
| yaqin | /iː/:bite | /uː/:out |
| yaqin oʻrta | /eː/:meet | /oː/:boot |
| ochiq-oʻrta | /ɛː/:meat | /ɔː/:boat |
| ochiq | /aː/:mate | — |
Bu soʻzlar oʻrta asrlar ingliz tilidagi talaffuzlari zamonaviy ingliz tilidagi talaffuzlaridan juda farq qiladi.
- Keng i unlisi bite soʻzida /iː/ deb talaffuz qilingan, shuning uchun oʻrta asrlar ingliz tilidagi bite zamonaviy inglizcha beet /biːt/ kabi yangradi.
- Keng e unlisi met soʻzida /eː/ deb talaffuz qilingan, shuning uchun oʻrta asrlar ingliz tilidagi meet zamonaviy ingliz tilida mate /meɪt/ kabi yangradi.
- Keng a unlisi mate soʻzida /aː/ deb talaffuz qilindi.
- Keng o unlisi boot soʻzida /oː/ deb talaffuz qilindi, bu zamonaviy boat soʻzidagi /oʊ/ ga oʻxshash.
Bundan tashqari, oʻrta asrlar ingliz tilida:
- Keng /ɛː/ unlisi beat soʻzida zamonaviy qisqa e ni, bed soʻzida uzunroq e ni ifodalaydi.
Oʻzgarishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Taxminan 1300-yildan keyin oʻrta asrlar ingliz tilidagi uzun unlilar talaffuzida quyidagicha oʻzgarishlar sodir boʻla boshladi:
- Diftongizatsiya — ikkita yaqin unli, /iː uː/, diftongga aylandi.
- Unli tovushlar ovoz balandligi — Qolgan beshtasining, /eː ɛː aː ɔː oː/, ovoz balandligida oʻsish sodir boʻldi.
Ular bir necha asrlar davomida sodir boʻlgan va ularni ikki bosqichga boʻlish mumkin. Birinchi bosqich yaqin /iː uː/ va yaqin-oʻrta unlilar /eː oː/ bir-biriga taʼsir qildi. /eː oː/unlilari /iː uː/unlilariga koʻtarildi va /iː uː/ /ei ou/ yoki /əi əu/ unlilariga aylandi[10]. Ikkinchi bosqich ochiq unlilarga /aː/ va ochiq oʻrta /ɛː ɔː/ unlilarga ko'tarildi va ular bir-biriga taʼsir qildi: /aː ɛː ɔː/.
Buyuk unlilarning oʻzgarishidan keyin baʼzi unli fonemalar qoʻshila boshladi. Buyuk unlilarning oʻzgarishidan soʻng meet va meat soʻzlaridagi unlilar boshqacha edi, ammo ular zamonaviy ingliz tilida birlashtirilgan va ikkala soʻz ham /miːt/ sifatida talaffuz qilinadi.
Biroq, XVI-XVII asrlarda juda koʻp turli xil qoʻshilishlar boʻlgan va baʼzi qoʻshilishlarni zamonaviy ingliz tilidagi great kabi soʻzlarda koʻrish mumkin, ular /iː/ emas, balki matedagi kabi /eɪ/ bilan talaffuz qilinadi[12].
| Soʻz | Unli tovushning talaffuzi | |||
|---|---|---|---|---|
| 1400 | 1500 | 1600 | 1900-yilga kelib | |
| bite | /iː/ | /ei/ | /ɛi/ | /aɪ/ |
| out | /uː/ | /ou/ | /ɔu/ | /aʊ/ |
| meet | /eː/ | /iː/ | ||
| boot | /oː/ | /uː/ | ||
| meat | /ɛː/ | /eː/ | /iː/ | |
| boat | /ɔː/ | /oː/ | /oʊ/ | |
| mate | /aː/ | /æː/ | /ɛː/ | /eɪ/ |
Birinchi bosqich[tahrir | manbasini tahrirlash]
Buyuk unlilarning oʻzgarishining birinchi bosqichi oʻrta asrlar ingliz tilidagi beet va boot kabi soʻzlarda yaqin-oʻrta unlilarga /eː oː/, bite va out soʻzlaridagi yaqin unlilarga /iː uː/ taʼsir qildi. Oʻrta-yaqin unlilar /eː oː/ yaqin /iː uː/ unlilarga aylangan. Birinchi bosqich 1500-yilda yakunlandi, yaʼni oʻsha vaqtga kelib beet va boot kabi soʻzlar oʻrta asrlar inglizcha talaffuzini yoʻqotib, zamonaviy ingliz tilidagi kabi unlilar bilan talaffuz qilingan. Bite va out soʻzlari diftonglar bilan talaffuz qilingan, ammo zamonaviy ingliz tilidagi kabi diftonglar emas[10].
| Soʻz | Unli tovushning talaffuzi | |
|---|---|---|
| 1400 | 1550 | |
| bite | /iː/ | /ɛi/ |
| meet | /eː/ | /iː/ |
| out | /uː/ | /ɔu/ |
| boot | /oː/ | /uː/ |
Ikkinchi bosqich[tahrir | manbasini tahrirlash]
Buyuk unlilarning oʻzgarishining ikkinchi bosqichi oʻrta asrlar ingliz tilidagi ochiq unlilarga /aː/ ga taʼsir qildi. Taxminan 1550-yilda oʻrta ingliz tili unlilari /aː/ /æː/ unlilari /ɛː/ unlisiga koʻtarildi.
| Soʻz | Unli tovushning talaffuzi | ||
|---|---|---|---|
| 1400 | 1550 | 1640 | |
| meat | /ɛː/ | /ɛː/ | /eː/ |
| mate | /aː/ | /aː/, /æː/ | /ɛː/ |
| boat | /ɔː/ | /ɔː/ | /oː/ |
Buyuk unlilarning oʻzgarishining uchinchi bosqichi[tahrir | manbasini tahrirlash]
| Soʻz | Oʻrta asrlar ingliz tili |
XVI asr talaffuz variantlari | |||
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 2 | 3 | 4 | ||
| meet | /eː/ | /iː/ | /iː/ | /iː/ | /iː/ |
| meat | /ɛː/ | /ɛː/ | /eː/ | /eː/ | |
| day | /ai/ | /ɛː/ | /eː/ | ||
| mate | /aː/ | /æː/ | |||
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Stockwell, Robert „How Much Shifting Actually Occurred in the Historical English Vowel Shift?“,. Studies in the History of the English Language: A Millennial Perspective Minkova: . Mouton de Gruyter, 2002. ISBN 3-11-017368-9. (Wayback Machine saytida 2015-09-05 sanasida arxivlangan)
- ↑ Wyld, H. C.. A Short History of English [1914], 1957.
- ↑ Denham, Kristin. Linguistics for Everyone: An Introduction. Cengage Learning, 2009 — 89 bet. ISBN 9781413015898.
- ↑ Labov, William. Principles of Linguistic Change. Blackwell Publishing, 1994 — 145 bet. ISBN 0-631-17914-3.
- ↑ Neutralization — Page 68 Daniel Silverman, Daniel Doron Silverman ·
- ↑ The Cambridge Encyclopedia of the English Language By David Crystal
- ↑ Millward, C. M.. A Biography of the English Language, 3rd, Wadsworth Publishing, 2011 — 250 bet. ISBN 978-0495906414.
- ↑ The Oxford Handbook of the History of English Nevalainen, Terttu: . Oxford University Press, 2012 — 794 bet. ISBN 9780199996384.
- ↑ Asya Pereltsvaig. „Great Vowel Shift — part 3“. Languages of the World (2010-yil 3-avgust).
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Lass 2000.
- ↑ Wheeler. „Middle English consonant sounds“.
- ↑ Görlach 1991.