Besh ko‘z

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Besh ko‘z (inglizcha: Five Eyes, FVEY) — Avstraliya, Kanada, Yangi Zelandiya, Buyuk Britaniya va AQSh ni o‘z ichiga olgan razvedka alyansi[1]. Bu davlatlar ko‘p tomonlama UKUSA kelishuvining, radioelektron razvedka sohasida qo‘shma hamkorlik to‘g‘risidagi shartnomaning ishtirokchilari hisoblanadi[2][3][4].

FVEYning yaratilishining kelib chiqishi Ikkinchi Jahon Urushining oxiriga borib taqaladi, o‘shanda Ittifoqchilar Atlantika Xartiyasini chiqargan bo‘lib, unda ularning urushdan keyingi dunyodagi maqsadlari bayon etilgan. "Sovuq urush" davrida ECHELON kuzatuv tizimi dastlab FVEY tomonidan Sovet Ittifoqi va Sharqiy Yevropa mamlakatlaridagi aloqa kanallarini kuzatish uchun ishlab chiqilgan va mo‘ljallangan, hozirda esa butun dunyo bo‘ylab shaxsiy aloqalarni kuzatish uchun foydalaniladi[5][6].

1990-yillarning oxirida ECHELONning mavjudligi jamoatchilikka maʼlum bo‘ldi, bu Yevropa parlamentida va kamroq darajada AQSh Kongressida jiddiy munozaralarga sabab bo‘ldi. „Terrorga qarshi urush“ jarayonida FVEY o‘zlarining kuzatuv imkoniyatlarini kengaytirib, Butunjahon Internetni kuzatishga katta eʼtibor qaratdi. Sobiq NSA pudratchisi Edvard Snouden Five Eyesni „o‘z mamlakatlarining maʼlum qonunlariga bo‘ysunmaydigan millatlararo razvedka tashkiloti“ deb taʼrifladi[7]. 2013-yilda Snouden tomonidan eʼlon qilingan hujjatlarda alyans aʼzolari fuqarolarni kuzatish boʻyicha cheklovchi ichki qoidalarni chetlab oʻtish maqsadida bir-birining fuqarolari ustidan aygʻoqchilik qilib, toʻplangan maʼlumotlarni bir-birlari bilan almashgani aniqlangan[8][9][10][11].

Besh ko‘z usullari bo‘yicha davom etayotgan bahs-munozaralarga qaramay, aʼzolarning munosabatlari tarixdagi eng keng tarqalgan josuslik ittifoqlaridan biri bo‘lib qolmoqda[12].

Qayta ishlangan razvedka maʼlumotlari bir nechta manbalardan to‘planganligi sababli, maʼlumotlar almashinuvi radioelektron razvedka (SIGINT) bilan cheklanmaydi va unga ko‘pincha harbiy razvedka, shuningdek, insonlar tomonidan to‘plangan razvedka maʼlumotlari (HUMINT) va geofazoviy razvedka (GEOINT) kiradi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Five Eyes Intelligence Oversight and Review Council (FIORC)“ (en). www.dni.gov. Qaraldi: 7-noyabr 2020-yil.
  2. ↑ James Cox. [http://cdfai.org.previewmysite.com/PDF/Canada%20and%20the%20Five%20Eyes%20Intelligence%20Community.pdf „Canada and the Five Eyes Intelligence Community“] (en) (PDF) (deadlink). Canadian Defence and Foreign Affairs Institute. 9 сентябра 2015da asl nusxadan arxivlandi.
  3. ↑ „Five Eyes“ (en) (deadlink). United States Army Combined Arms Center. 2 февраля 2014da asl nusxadan arxivlandi.
  4. ↑ „PKI Interoperability with FVEY Partner Nations on the NIPRNet“ (en) (deadlink). Военно-морское министерство США. 1 февраля 2014da asl nusxadan arxivlandi.
  5. ↑ EUROPE | Echelon: Big brother without a cause?“. news.bbc.co.uk. Qaraldi: 8-noyabr 2020-yil.
  6. ↑ „Q&A: What you need to know about Echelon“ (en). BBC (29-may 2001-yil). Qaraldi: 8-noyabr 2020-yil.
  7. ↑ „Snowden-Interview: Transcript“ (de). Norddeutscher Rundfunk. 30-aprel 2014-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 26-may 2022-yil.
  8. ↑ Ball, James. „US and UK struck secret deal to allow NSA to 'unmask' Britons' personal data“ (en). The Guardian (20-noyabr 2013-yil). Qaraldi: 8-noyabr 2020-yil.
  9. ↑ „Revealed: Australian spy agency offered to share data about ordinary citizens“ (en). the Guardian (2-dekabr 2013-yil). Qaraldi: 8-noyabr 2020-yil.
  10. ↑ „NSA 'offers intelligence to British counterparts to skirt UK law'“ (en). the Guardian (10-iyun 2013-yil). Qaraldi: 8-noyabr 2020-yil.
  11. ↑ „British spy agency taps cables, shares with U.S. NSA – Guardian“ (en) (deadlink). Reuters. 21 июня 2013da asl nusxadan arxivlandi.
  12. ↑ „Experts say US spy alliance will survive Snowden“ (en). news.yahoo.com. Qaraldi: 8-noyabr 2020-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Besh_ko‘z&oldid=3117613" dan olindi