Bayzak Moʻminbayev

Mo‘minbayev Bayzak Kopirbayevich (1946-yil 1-avgust, Qozog'iston respublikasi Qiziloʻrda viloyatida tug'ilgan, 2013-yil 2-aprelda, Olmaotada vafot etgan) — taniqli olim, Qozogʻistonda mahalliy muhandislik-pedagogik taʼlim asoschisi, texnika fanlari nomzodi (1981), dotsent (1984), muhandislik pedagogikasi SSSRda fan doktori (1991), professor (1993), Rossiya taʼlim akademiyasi akademigi (2000), Qozogʻistonda xizmat koʻrsatgan xodim (2003), Qozogʻiston taʼlim akademiyasining akademigi (2005), Milliy akademiya akademigi darajalariga erishgan. Qozog‘iston Respublikasi muhandislik fakulteti (2010), Qozog‘iston Respublikasi Milliy fanlar akademiyasining muxbir a’zosi (2013) sifatida faoilyat ham yuritgan.

Biografiya

Kelib chiqishi, oilasi

Bayzak Ko‘pirbayevich Mo‘minboyev 1946-yil 1-avgustda Qizilo‘rda viloyati Sirdaryo tumanidagi Ittifoq kolxozi (hozirgi Shieli tumani, “Pervomayskiy” sovxozi)da tug‘ilgan. Bayzoqning otasi Mo‘minboy mamlakatning taniqli,obro‘li va obro‘li fuqarosi edi.Ideal holda Kopirbayev Bayuzak Mo‘minbayevich bo‘lishi kerak).

U Bayuli qabilasining Oltin urugʻining Mametek boʻlimidan chiqqan.

Bayzakning otasi Moʻminbay Koʻpirboyevich 1894-yilda Qarmoqshi tumanida tugʻulgan.Bobosi Ko‘pirboy dehqonchilik bilan kun kechirgan.Ota-onasidan erta ayrilgan Mo‘minboy bolalikdan mehnat qilib,dehqonchilikning turli turlarini puxta egallagan.Shunday qilib,o‘zining halol mehnati,mas’uliyati tufayli 1924-1931-yillarda birinchi qishloq Sovetiga rais etib saylandi.1932-yilda Qarmoqshi tuman partiya qo‘mitasining ikkinchi kotibi etib tayinlandi. Ammo chinakam kambag‘al dehqonning o‘g‘li Mo‘minboy keyinchalik oqlanib,Janubiy Qozog‘iston viloyatidan mamlakatga qaytariladi.Bu haqdagi hujjatlar viloyat hokimligi arxivida saqlanmoqda.

1934-yilda Sirdaryo viloyati Kalinin nomidagi(hozirgi “Amangeldi” qishlog‘i filiali) kolxoz raisi bo‘ldi.

1937-yilda “Asau”,“Bestobe”,“Oqkoʻl” kompaniyalari birlashib,“Kalinin Arteli”ni tashkil qildi.Keyingi yili “Sholak ariq”,“Zinketer”,“Qozibay”,“Bestobe”,“Oqjar”,“Oqkoʻl” artellarining kengaytirilishi hisobiga Lenin nomidagi kolxoz tashkil etildi.Rais etib Mo‘minbay Ko‘pirboyev tayinlanadi. Bu davrda kolxoz iqtisodiyoti yuksalib, farovonligi yuksaldi. Fermer xo‘jaligi ishi tizimlashtirilib, qudratli qishloq xo‘jaligi texnikasi yetib keldi, – deb yozadi Sirdaryo viloyati “Tirshilik tinchi” ijtimoiy-siyosiy gazetasi. Gazetaning 2016-yil 12-noyabrdagi 88 (8496) sonida e’lon qilingan “Ikki salohiyati ortgan Omankeldi” maqolasidan olingan ushbu parcha Mo‘minboyning tashkilotchilik qobiliyatini, yurtni birlashtirish yo‘lidagi sa’y-harakatlarini isbotlaydi.

1944—1947-yillarda Sirdaryo viloyati “Birlestik” kolxozining raisi. 1947-yil oxirida u Kalinin kolxoziga qaytib, 1956-yilgacha suvchi bo'lib ishladi.

Mo‘minboy barcha sohalarda,ayniqsa,suv xo‘jaligini rivojlantirishda xalq manfaati yo‘lida mehnat qilganini mahalliy aholi yaxshi biladi.“Kosapan” (hozirgi davlat Jetikoʻl kanali),“Tasariq”,“Xoʻja-Ariq” (Tasboget qishlogʻidan koʻchib kelgan “Besariq” qishlogʻi oʻrni) va boshqalar kanallar qurilishiga bevosita hissa qoʻshgan.Mo‘minboy hech qanday maxsus ma’lumot olmagan bo‘lsa-da, suv sohasida mutaxassis bo‘lib yetishdi.

Bahor faslida Sirdaryo toshib,yurt xavf ostida qolganda Mo‘minboyning dono qarori tufayli Qizilo‘rda shahri suv toshqinidan omon qolganini yurt unutmadi.O‘shanda Moskvadan bir general bor edi,ko‘p sovet mutaxassislari qancha sho‘rolar tuzilmasin,avariyaning oldini olish chorasini topa olmadilar.Mo‘minboy “Qozoq qoraburasi” deb nomlangan usulni taklif qilib, Sirdaryoning Bo‘ribay bo‘yini to‘sib, Qizilo‘rda aholisini suv tahdididan qutqarib qoladi.

Qorabura usuli - uzun tol va qamish shishani uzunligi bo'ylab yotqizish,o'rtasiga o't,mulch,tuproq to'ldirish va uni kigizga o'rash.Bitta qora qushning vazni kamida bir tonna va uzunligi kamida 10 metr bo'lishi kerak. Qorabura suvga cho‘milsa,ariqda qimirlamaydi,loyga aralashib, tubiga cho‘ka boshlaydi. Agar nazoratsiz qolsalar, adashib, to‘g‘ri yo‘ldan adashishlari mumkin. Mo‘minboy bu usulni har bir guruhga ko‘rsatib, qanday qilishni o‘rgatadi. Natijada bir necha kundan beri foydalanilmayotgan Bo‘riboy kanali tinchlanib, qayta tiklanadi.

Aytishlaricha, bor-yo‘g‘i 4-sinf ma’lumotiga ega bo‘lgan, yoshligidan yurt,yer sir-asrorlarini bilib ulg‘aygan Mo‘minboy shu qarorni tanlagan.Mo‘minboyning bu bebaho mehnati ona yurti tomonidan e’tibordan chetda qolib,“Tasboget” qishlog‘idagi ko‘chaga uning nomi berilgan (“Ko‘pirboyev Mo‘minboy” ko‘chasi).Umrini el-yurt ehtiyojiga bag‘ishlagan Mo‘minboyning qon-qonidagi tug‘ma saxovat bilan bog‘liq bo‘lgan donishmandlik va donishmandlik,zukkolik va bilimdonlik,mehnatsevarlik va mas’uliyat bilan qo‘shilib, nomi tarixda mangu saqlanib qoladi.

Qishloq ahli va zamondoshlarining aytishicha,Mo‘minboy o‘g‘li Bayzoqning dunyoga kelishi sirlarga to‘la.

Mo‘minboy birinchi xotini Monshak vafotidan keyin Damegul bilan ikkinchi marta uchrashdi.Birinchi o‘g‘li Aliasqar bir yoshida vafot etdi.Albatta, yosh er-xotin uchun katta zarba bo'ldi.Keyin qozoq xalqining azaliy urf-odatlariga ko‘ra, kechayu kunduz xudodan farzand tilab duo qilishdi. Shunday kunlarning birida Mo‘minboyning qo‘shnisi,yaqin do‘sti,zamondoshi,qishloq soveti raisi Janahmet tushida uch o‘g‘li borligini aytdi. Qizig‘i, Janahmet o‘g‘illari: Umirzak, Januzak,Bayzak tug‘ilishini tilab,duo qildi.Shunday qilib, Damegulning onasi 42 yoshida - Umirzak,44 - Januzak,50 - Bayzak yoshlarida hayot eshigini ochdi. Kenja o‘g‘li Bayzoq tug‘ilganda otasi Mo‘minboy 52 yoshda edi.

Bu tog'risida "Bu biz hayolga , oldinlari belgisiz boshqacha voqeaning,Janahmetning o‘g‘li O‘roqboy oqsoqolning birinchi marta Mo‘minboy ismini ko‘p marta bog‘lab, qo‘liga suv quyib, mehmonini mehmon qilgan hikoyasi.Biz buni Bayzak qahramonning og‘zidan eshitdik”,deb yozadi jamoat arbobi Seyilbek. Shauxamanov o'zining "U Misr shahrida edi" xotirasida ("Akademik" to'plami, 2014 yil).

U Bayzak naslidandir.Qabila -O'n ikki ajdod Bayulining Oltin Mametek urug'i.Uning yettinchi bobosi tarixda mashhur Salteke bi Mametequli.XIX asr boshlaridagi maʼlumotlarga koʻra,Salteke bining avlodlari Toʻgʻon bi va Barqi botir oltin qabilalarining besh mingdan ortiq oilalarini boshqarib, Troitsk va Buxoro oʻrtasida savdo-sotiq bilan shugʻullangan. Barky Oltin qabila shiori edi.Barkiyning oʻgʻli Nausha qahramon boʻlgan, Nausha avlodidan boʻlgan Baynazar bi Sir yurtida “notiq” nomi bilan mashhur boʻlib, mashhur raqqosa boʻlgan.

Baynazarda tugʻilgan –Tobjon,Koʻpirboy,Kopeshbay. Baynazarning toʻngʻich oʻgʻli Tobjon ham Sir oʻlkasidagi uch yuzning mashhur raqqosi boʻlib,uning nomi “Qozoq ensiklopediyasi”ga kiritilgan.Sir yurtining mashhur shoir va shoirlari - Turmagambet Iztleuov,Seyitjon oqin, Shorayakning Umar tva yana Tobjan raqsining nomi ko'plab taniqli shoir va qo'shiqchilarning qo'shiqlarida tez-tez uchraydi.Ko‘pirboy (Boyzakning bobosi) Tobjon biyning ukasi.Ko‘pirboy otaning ham tili adolatli, aqlli, o‘tkir edi. Ko‘pirboyning yana bir xislati uning uzoqni ko‘ra bilishi bo‘lib, uni hayvonlarni, ayniqsa, otlarni ko‘zdan kechirish orqali tashqaridan tanidi va u haq edi.

O‘shadan Ko‘pirboy – Mo‘minboy,Mo‘minjon tug‘iladi. Moʻminboydan qizlar Zubayra (Bosha),Qanimqul, Xanbibi (tay), oʻgʻillar Umirzoq, Januzak, Bayzak tugʻilgan .

Bayzoqning otasi Mo‘minbay 1970-yilda, onasi Damegul 1976-yilda vafot etgan.

Havolalar

• Qizilo‘rda universitetiga yangi rektor tayinlandi (Wayback Machine saytida 2016-03-05 sanasida arxivlangan)
• Qozog'iston davlat qishloq xo'jaligi instituti