Ayiqtovonlar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

ANDIJON QISHLOQ XO’JALIGI VA AGROTEXNOLOGIYALAR INSTITUTI Qishloq xo’jaligi ekinlari seleksiyasi, urug’chilik va dorivor o’simliklarni yetishtirish kaferdasi assistenti G’oipova Parizod Muxtor qiz

      "AYIQTOVONLAR" 

Ayiqtovonlar (Ranunculus) – ayiqtovondoshlar oilasiga mansub koʻp yillik (ba’zi turlari bir yillik)o't oʻsimliklar turkumi. Yer yuzida 600 ga yaqin turi, shu jumladan Oʻrta Osiyoda 65 turi bor; koʻproq sernam yerlarda, Oʻrta Osiyoda esa choʻl va adirlarda ham oʻsadi. A. poyasining uz. 15-45 sm, ba’zan 80 sm ga boradi; gullari sariq, toʻgʻri (ak-tinomorf), qoʻsh gulqoʻrgʻonli. Gulkosa va gultojisi 5 bargli, har bir tojbar-gning tagida qipiqsimon oʻsimta bilan yopilib turadigan shira bezi bor, changchi va urugʻchilari koʻp. Guloʻrni ba’zi turlarida tuksiz, boshqalarida sertuk. Barglari panjasimon oʻyma, poyaning pa-stidan yuqorisiga tomon maydalashib bo-radi. Mevasi apokarp va quruq (qarang Meed). A.ning Oʻzbekistonda 32 turi (koʻproq R. pinnatisectus, R. linerilobus, R. Severtzovii 238va b.) oʻsadi. Tarkibida zaharli modda – anemonol boʻlgani uchun A. li oʻtloqlarda mol boqish xavfli.

Morfologik tarifi: Ayiqtovondoshlar oilasi 50 turkum, 2000 turni birlashtirib, asosan kop yillik va bir yillik otlar, bazan chala butalar yoki lianasimon osimlikardan iborat. Oila vakillarining barglari oddiy, bolaklarga bolingan, poyada ketma- ket joylashgan. Gullari togri va notogri, gulqorgoni oddiy va qosh gulqorgonli yani kosacha va gultojibarglarga ega.Tugunchasi ustki. Gul qismlari ketma-ket, halqasimon bolib joylashgan. Mevasi bargakcha, topbargak, yongoqcha bazan rezavor meva yoki kosakcha. Ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae) – ikkipallalilar sinfining ayritojlilar kenja sinfiga mansub osimlikar oilasi. Ayiqtovondoshlar asosan kop yillik (bazilari bir yillik) ot. Buta yoki chala buta turlari ham uchraydi. Barglari ketma-ket (bazi turlarida qarama-qarshi) ornashgan, kopincha yon bargchasiz, panjasimon – oyma yoki qirqma, oddiy (bazilarida murakkab).Ayiqtovondoshlarning 1500 ga yaqin turi bor. Tropik zonadan boshlab shimolidagi barcha mintaqalarda uchraydi. Markaziy Osiyoda 200 dan ziyod turi (25 turkumi) bor. Ozbekistonda Ayiqtovondoshlarning ayiqtovon, isfarak, pufanak (Anemone), adonis (Adonis), suvyigar kabi turkumlariga mansub juda kop turlari osadi. Bazilari, mas: sallagul, isfarak, suvyigar xushmanzara osimlik, ayrimlari esa, mas: adonis, ayiqtovon, parpilar dorivor osimlik. Ayiqtovondoshlarning ayiqtovon, parpi singari turkumlariga mansub turlarning tarkibida zaharli moddalar (alkaloid va glikozidlar) bor. Shu sababli bunday osimlikar osgan otloqlarda mol boqish xavfli.

Farmakologik hususiyatlari

Ayiqtovonlar (Ranunculaceae) oilasiga mansub beloust akoniti (Aconitum leucostomum Worosch) va shimol akoniti (Aconitum septentrionale) o‘tlaridan olinadigan lappakonitin alkaloidini (boshqa yo‘ldosh alkaloidlarni biroz aralashmasi bilan) bromvodorodli tuzi.

Preparatni aritmiyaga qarshi faolligi turli sabablar bilan bog‘liq bo‘lgan yurak bo‘lmachalari qorinchalarining ritmini buzilishlariga nisbatan namoyon bo‘ladi. Aritmiyaga qarshi ta‘sir mexanizmi natriy ionlarini kardiomiositlarni ichga tez oqimini susayishi bilan bog‘lik. Preparat bo‘lmachalar, Gisa tutami va Purkine tolalari bo‘ylab impulslarning o‘tkazilish tezligini, atrioventrikulyar tuguni bo‘yicha o‘tkazilishiga ta‘sir qilmasdan sekinlashtiradi. Sinus tugunini faoliyatiga ta‘siri ahamiyatsiz ifodalangan. Preparat salbiy inotrop ta‘sirga ega emas, arterial gipotenziyani chaqirmaydi, o‘rtacha spazmolitik maxalliy og‘riqsizlantiruvchi, analgetik va sedativ ta‘sir ko‘rsatadi.

Qo‘llanilishi

Qorinchalar ustki va qorinchalar ekstrasistoliyasi, bo‘lmachalarning, lipillashi va titrashi, paroksizmlari, paroksizmal qorinchalar usti (shu jumladan Volf-Parkinson-Uayt (WPW) sindromida) va qorinchalar taxikardiyasi (yurakning organik shikastlanishlar bo‘lmaganida), shuningdek miokard infarkti fonidagi aritmiyalarda qo‘llaniladi.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil