Atirau viloyatining tarixi
Atirau viloyatida odamlarning joylashishi juda qadimgi davrlarda boshlangan. 1960-yil Qozogʻistondan
Arxeologik xaritaga nazar tashlaydigan bo‘lsak,Atirau yaqinidagi eng qadimiy yodgorlik bu Yoyiq daryosining chap qirg‘og‘idagi Kondaur qishlog‘ining qarama-qarshi tomonidagi neolit davri manzilgohidir.Bir marta Oltin O‘rda davriga oid qadimiy aholi punkti qazish jarayonida Atirau shahridan 7 km uzoqlikda, hozirgi „Orbita“ telestansiyasi joylashgan hududdan neolit davriga oid nayzaning kremniy uchi topilgan.Bundan oldinroq,60-yillarning boshlarida, ushbu turar-joydan qazilgan arxeologik materiallar Oltin Oʻrda davrida Sarayshiqda topilgan narsaga juda oʻxshashligi aniqlangan: bular fotoalbom kremniy chiplari, qirgʻichlarning konturlari va boshqalar edi. Akademik A.Marg‘ulon ularning barchasini neolit davriga bog‘lagan. 1990-yil shaharga eng yaqin joyda joylashgan qoʻrgʻon qoldiqlarini qazish jarayonida Sherimboy qabristonidan 30 km uzoqlikda yana kremniy pichoqlar, qirgʻichlar, bitlar topilgan. 1992-yil oxiridagi maʼlumotlarga koʻra, hududda neolit davriga oid 24 ta manzilgoh va manzilgohlar topilgan. Neolit davrining yirik manzilgohlari qatoriga Sariqamis va Shayandi ham kiradi.
Oʻsha davrdagi hududning tabiiy sharoiti ovchilik, baliqchilik va chorvachilikning rivojlanishiga turtki boʻlgan va shu davrda xoʻjalik turlari boʻlinishi boshlangan.Bir xonadon baliqchilikka moslashgan, ikkinchisi chorvachilik, dehqonchilikka ixtisoslashgan xoʻjalik paydo boʻldi.
Qoʻrgʻonlarda neolit davri topilmalari bilan bir qatorda bronza davriga oid sopol idishlar ham uchraydi.Bugungi kunda ushbu davrga oid 19 ta yodgorlik aniqlangan.Ular orasida eng muhimi shaharga eng yaqin joylashgan Sherimbay qabristonidir.U yerdan neolit qurollari bilan birga bronza davriga oid sopol idishlar topilgan.Bu davrning oltita tepaligi Atirau-Kulagin yoʻli yaqinida, Yoyiq daryosi boʻylab choʻzilgan.
1989-92 yillar G‘arbiy Qozog‘iston ekspeditsiyasi tomonidan olib borilgan ishlar natijasida Jilyoy tumanida, shuningdek, Imangara tog‘i,Orolto‘be qabristoni,Qoraton va Sariqamish manzilgohlari yaqinida ilk temir davriga oid ko‘plab yodgorliklar topildi.
1999-yilda A.Margʻulon nomidagi arxeologik ekspeditsiya Atirau viloyati,Jilyoy tumani,Oroltoʻbe qoʻrgʻonida qazish ishlari olib bordi.Oroltoʻbe qabristonida 3 ta qabriston qazilgan boʻlsa, birinchisida inson skeletlari, shisha munchoqlar, oʻq uchlari boʻlaklari topilgan.Ikkinchisidan ko‘milgan murda yonidan yuzdan ortiq o‘qlari bo‘lgan g‘altak, sopol idish, temir qilich topilgan. Uchinchi qabristondan qimmatbaho xazina topildi — Oltin kiyimdagi odam . Jasadlar bilan birga ularning oyoqlariga ikki ot va burgutning skeletlari ko‘milgan. Erkaklar kiyimlari naqshinkor tilla taqinchoqlar bilan bezatilgan, yon tomonidagi qurollar esa tilla va tilla bilan bezatilgan. Olimlarning fikricha, bu tilla kiyingan odamning hayot davri bundan 2 ming yil oldingi sarmatlar davriga to‘g‘ri keladi.
Sarayshiq shahrining ahamiyati va vayron boʻlishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sarayshiq shahrining tashkil topgan davriga kelsak, italiyalik sayyohlar Plano Karpini (1182-1252) va Vilgelm Rubruquis (1120-1293) Sharqiy Yevropa va Oʻrta Osiyo boʻylab sayohat qilib,Qoraqorimga yetib kelishgan.Italiyalik savdogar Franchesko Pegolotti (1335-1340) Saroyshiqning Astraxandan,Saroydan, kerak boʻlsa Urganishdan qanchalik uzoqligini yozgan va aniq koʻrsatgan.Vilgelm Rubrukvisning eslatishicha,1246 yilda tatar-moʻgʻullar tomonidan Volga daryosida barpo etilgan birinchi shahar Saroy 1253-yilda qurib bitkazilgan.
Abilg‘oziyning „Bir zamonlar Berkexon (1255-1266) akasi istagan Saroyshiq shahriga borgan“ degan yozuvlariga asoslanib, "Ko‘rinib turibdiki,Saroyshiqni Batu qurdirgan, ehtimol o‘sha paytda, vaqt Saroy shahri sifatida, XIII asrning 50-yillari boshlarida.[1]
Ayni paytda bu holatga eʼtibor qaratishimiz kerakdek.Xorazm arxeologik ekspeditsiyasining keyingi yillardagi tadqiqotlariga eʼtibor qaratadigan bo‘lsak,Sarayshiqda aholi o‘rnashishi mo‘g‘ullar kelishidan uch asr avval boshlangan.Oʻsha paytda u orqali Gʻarb va Sharq, keyinroq Oltin Oʻrda-Katta saroyi va Xorazm,Oʻtirar oʻrtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalarni kuchaytirgan asosiy savdo yoʻli oʻtgan. Akademik V.V.Bartold „Sarayshiqdan kelgan karvon ellik kunda O‘tiror shahriga yetib keldi, so‘ng Mo‘g‘ulistondan Xitoyga o‘tib ketdi“, deydi.[2] Saroyshiqdan Samar va Qozon shaharlariga olib boruvchi savdo yoʻllari ham boʻlgan. Bu yo‘llardan dunyoning ikki qitʼasida joylashgan mashhur mamlakatlarni bog‘lovchi karvon yo‘li bo‘yida joylashgan Saroyshiqning ulkan siyosiy va iqtisodiy savdo markazi bo‘lganini, hatto Oltin O‘rda xonligi davrida ham gullab-yashnaganini yaqqol anglashimiz mumkin edi. .
Shiyponning oʻlchami 4,5x3,5 metr, uzunligi 4,4 m, balandligi 1,65 m. Issiq olov (havo) qarshi tizimlariga ega kamera topildi.Shahar tosh suv oʻtkazgichlar orqali ichimlik suvi quvurlari bilan taʼminlangan.Baʼzilar shaxsiy quduqlardan ham foydalanganlar.Keyin ular yiqilib, toʻsib qoʻyildi. Lekin ularning o‘zlari bugungi avlodga qandaydir sirlarni, tarix saboqlarini ochib berishmoqda.
Shunday qilib, yillar davomida olib borilgan arxeologik qazishmalar va hozirda mavjud bo‘lgan ashyolar Saroyshiqning rivojlanishi va gullab-yashnashi shartli ravishda XIV asrning o‘rtalari va ikkinchi yarmiga to‘g‘ri keladi, deb taxmin qilishga asos bo‘ladi.Shahar yirik siyosiy, savdo va madaniy markaz edi.Shunga koʻra, uning aholisi savdo, dehqonchilik, bogʻdorchilik, chorvachilik, baliqchilik, shuningdek, hunarmandchilik bilan shugʻullangan. Jumladan, tikuvxonalarda uy xoʻjaligi uchun zarur mahsulotlar tayyorlandi.Ular orasida pishirilgan sopol idishlar, mum shamdonlar, oshxona sopol buyumlari — kosalar, kosalar, gil suv quvurlari, suyuq va quruq oziq-ovqat va narsalarni saqlash uchun turli oʻlchamdagi idishlar (bugʻdoy, tariq, tuz, suv va boshqalar), idish-tovoqlar, qoʻlda yasalgan uy-roʻzgʻor buyumlari mavjud. buyumlar., goʻzallik, zargarlik buyumlari, idish-tovoqlar, oynalar, uzuklar, boncuklar, bilaguzuklar. Bundan tashqari, shisha idishlar va temir pichoqlar mavjud. Bu namunalarning birortasi tatar-mo‘g‘ul uslubida emas, balki qadimgi sharq, fors uslubida tayyorlanganligini ko‘rsatadi.[3]