Anarxosindikalizm

Anarxosindikalizm (yun. „anarchia“ – beboshlik, tartibsizlik; „syndikos“ – uyushma) – xalqaro ishchilar harakatining anarxizm taʼsirida boʻlgan oqimi. Kasaba uyushmalarini mehnatkashlar tashkilotining oliy shakli, binobarin ishlab chiqarish vositalari mazkur uyushmalar qoʻliga oʻtishi lozim, deb hisoblagan. Anarxosindikalizm sabotaj, boykot, iqtisodiy ish tashlash va kurashning „oliy shakli“ sifatida umumiy iqtisodiy stachka kabi „toʻgʻridan-toʻgʻri harakat“ taktikasini yoqlagan. 19-asr oxirlarida Fransiya, Italiya, Ispaniya va Lotin Amerikasi mamlakatlarida vujudga kelib, 20-asr boshlarida eng koʻp tarqalgan.

Asosiy tamoyillari

1. Toʻgʻridan-toʻgʻri harakat Anarxosindikalistlar siyosiy vakillarga tayanmasdan, ishchilarning o‘z kuchi va tashabbusi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgarishlar qilishiga urg‘u beradi. Ular ish tashlashlar, sabotajlar va boykotlar kabi faol usullar orqali kapitalistik tizimga qarshi kurashadilar.
2. Birdamlik Ushbu oqimda ishchilar o‘rtasidagi birdamlik va o‘zaro yordam muhim o‘rin tutadi. Birdamlik nafaqat ishchi sinfining ichki birlik va hamjihatligini kuchaytiradi, balki umumiy kurashni yanada samarali qiladi.
3. Toʻgʻridan-toʻgʻri demokratiya Tashkilot ichida qarorlar qabul qilish jarayoni keng muhokama va ovoz berish asosida amalga oshiriladi. Bu tamoyil, ishchilarning har biri o‘z fikrini erkin bildirishini va qaror qabul qilish jarayoniga faol ishtirok etishini taʼminlaydi.

---

Tarixiy rivojlanishi

Anarxosindikalizmning ildizlari 19-asr oxirlariga borib taqaladi. Fransiya, Italiya, Ispaniya va Lotin Amerikasi mamlakatlarida paydo bo‘lib, 20-asr boshlarida esa keng ommalashdi. Tarixiy jarayonda u ishchilar harakatining kuchayishi va kapitalistik tizimga qarshi kurashning bir shakli sifatida o‘z o‘rnini topgan.

---

Farqlash xususiyatlari

Anarxosindikalizm boshqa anarchist oqimlardan, masalan, anarxo-kommunizm yoki individualistik anarxizm shakllaridan bir necha jihatdan farq qiladi:

• Kollektivizm vs. individualizm: Kollektivistik anarxizm umumiy mulk va ijtimoiy hamkorlikka urg‘u beradi, ishchilar o‘rtasida tenglik va birdamlikni taʼminlashga intiladi. Boshqa tomondan, individualistik anarxizm shaxsiy erkinlik va mustaqillikka katta e'tibor qaratadi.
• Tashkiliy model: Anarxosindikalistlar tashkilotlarda toʻgʻridan-toʻgʻri demokratiya tamoyillarini qo‘llash orqali har bir aʼzoning ovozini eshitishni taʼminlaydi, bu esa yuqori darajadagi ishtirok va hamjihatlikni yuzaga keltiradi.

---

Muammolar va tanqidlar

Anarxosindikalizmning ba'zi jihatlari, ayniqsa, uning toʻgʻridan-toʻgʻri harakatga asoslangan usullari (ish tashlashlar, sabotajlar, boykotlar) ayrim mamlakatlarda qonuniy cheklovlarga duch kelishi mumkin. Shuningdek, bu usullar baʼzan ijtimoiy barqarorlik va iqtisodiy faoliyatga salbiy taʼsir ko‘rsatishi ehtimoli borligi sababli tanqid ostida bo‘ladi. Tanqidchilar ushbu metodlarni tartibsizlik va haddan tashqari radikal o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin deb baholaydilar.

Bugungi Davlatlar va Partiyalar

• Yevropa mamlakatlari: Ispaniyada, ayniqsa, CNT (Confederación Nacional del Trabajo) kabi an'anaviy anarcho-sindikalist tashkilotlar faoliyatini davom ettiradi. Fransiya, Italiya va boshqa g‘arbiy Yevropa davlatlarida ham ishchilar harakati kontekstida bunday g‘oyalar izlarini uchratish mumkin. Ushbu tashkilotlar ko‘pincha rasmiy siyosiy partiya shaklida emas, balki mustaqil ishchilar federatsiyalari yoki shahar va hududiy asosda tashkil etilgan guruhlar ko‘rinishida faoliyat yuritadi.
• Latin Amerika: Tarixiy jihatdan anarcho-sindikalist g‘oyalar Latin Amerikada ham o‘z aksini topgan, biroq bugungi kundagi namoyon bo‘lishi hududiy va mintaqaviy darajada cheklangan bo‘lishi mumkin.
• Zamonaviy tendensiyalar: Bugungi kunda global siyosiy tizim ichida anarcho-sindikalizm asosiy oqimlardan biri sifatida emas, balki anʼanaviy siyosiy partiyalar va ishchilar harakati ichidagi boshqa shakllar bilan bir qatorda muqobil yo‘nalish sifatida qolmoqda. Shu bilan birga, zamonaviy ishchilar va faollar doirasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri harakat va o‘z-o‘zini boshqarish tamoyillari saqlanib qolmoqda.

---

O‘zbekistondagi Vaziyat

• Rasmiy partiyalar va siyosiy makon: O‘zbekiston siyosiy makoni hozirgi kunda markazlashgan va qat’iy tartibga solingan bo‘lib, rasmiy siyosiy partiyalar va tashkilotlar ko‘proq davlat siyosati yo‘nalishida faoliyat yuritadi. Shu sababli, anarcho-sindikalizmga asoslangan rasmiy partiya yoki tashkilotlar O‘zbekistonda deyarli mavjud emas.
• Mustaqil harakatlar: Internet va nodavlat tashkilotlar doirasida ayrim intellektual va ijtimoiy tarmoqlarda anarcho-sindikalizm g‘oyalari haqida fikrlar va munozaralar uchrashi mumkin, ammo ular keng miqyosda tashkil etilgan va faol ishchilar federatsiyasi sifatida emas.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil