Kontent qismiga oʻtish

Abxaz alifbosi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Abxaz lotin alifbosi 1926—1928-yillarda Nikolay Marr tomonidan ishlab chiqilgan[1].
Abxaz lotin alifbosi 1928—1938-yillarda tegishli kirill va IPA transkripsiyalari bilan ishlatilgan.
Abxaz alifbosi Gruzin yozuviga asoslangan va 1938-yildan 1953-yilgacha ishlatilgan.

Abxaz alifbosi abxaz tili uchun ishlatiladigan kirill alifbosidir.

Abxaz tili XIX asrgacha yozma tilga aylana olmadi. Shu paytgacha abxazlar, ayniqsa knyazlar yunon (IX asrgacha), gruzin (IX—XIX asrlar) va qisman turkiy (XVIII asr) tillaridan foydalanganlar. Abxazcha alifbo uchun nom anban (anban) soʻzi gruzincha ანბანი (anbani)dan olingan.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birinchi abxaz alifbosi 1892-yilda Dimitriy Gulia va K.Machavariani tomonidan yaratilgan[2]. yozuv Piter fon Uslar tomonidan ishlab chiqilgan. U 37 ta harfdan iborat boʻlib, Kirill alifbosiga asoslangan edi[3]. 1909-yilda Andria Chotchua tomonidan abxaz tilining keng undoshlari inventariga moslashish uchun uni 55 harfga kengaytirdi.

1926-yilda Sovet Ittifoqidagi korenizatsiya siyosati davrida kirill alifbosi Nikolay Marr tomonidan ishlab chiqilgan lotin alifbosiga almashtirildi. Unda 76 ta harf mavjud boʻlib, „Abxaz tahliliy alifbosi“ deb nomlangan. 1928-yilda bu boshqa lotin alifbosiga almashtirildi. (Oʻngdagi rasmga qarang.) 1938-yildan 1954-yilgacha abxaz tili gruzin Mxedruli yozuvida yozilgan.

1954-yildan beri abxaz tili yangi 62 harfli kirill alifbosida yozilgan (quyidagi jadvalga qarang). Ulardan 38 tasi grafik jihatdan farqlanadi; qolganlari ⟨⟩ va ⟨ä⟩ bilan digraflar boʻlib, ular mos ravishda palatalizatsiya va labializatsiyani bildiradi. 1996-yilda alifboda eng soʻnggi islohot amalga oshirildi: shu paytgacha labializatsiya ikkita qoʻshimcha a va u harflari bilan belgilangan boʻlsa, oʻshandan beri bu funksiyada faqat a saqlanib qoldi. Kirill alifbosidagi K P T harflari undoshlarni ifodalaydi. Undosh boʻlmaganlar (oʻpka undoshlari)da harfning pastki qismidagi tushuvchi urgʻu hosil boʻladi. Affiksatsiya holatida oddiy harflar pulmonik va ogʻizda kuchli bosim tufayli vujudga kelganligi sababli qoʻshimcha undosh harflar deb ataladi.

Zamonaviy abxaz orfografiyasida ilgak (Ӷ Ԥ) oʻrniga pasayuvchi (Ҕ Ҧ) bilan Г П harflariga ustunlik beriladi. Ԥ va ԥ belgilari 5.2 versiyasidan boshlab yagona holatda kodlangan.

Alifbo[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zamonaviy abxaz kirill alifbosi va transliteratsiya tizimlari
Harf[4] Talaffuzi ISO[5] Chirikba[6] IPA trasnkripsiyasi[7]
А а А a а /ɑ/
Б б Бы b b /b/
В в Вы v v /v/
Г г Гы g g /ɡ/
Гь гь Гьы gʹ gʹ /ɡʲ/
Гә гә Гәы ga̋[8] g°[8] /ɡʷ/
Ӷ ӷ Ӷы ğ ɣ /ʁ/
Ӷь ӷь Ӷьы ğʹ ɣʹ /ʁʲ/
Ӷә ӷә Ӷәы ğa̋[8] ɣ°[8] /ʁʷ/
Д д Ды d d /d/
Дә дә Дәы da̋ d° /dʷ/
Е е Е e e /e/
Ж ж Жы ž ž /ʐ/
Җ җ Җы žʹ žʹ /ʒ/
Жә жә Жәы ža̋ ž° /ʒʷ/
З з Зы z z /z/
Ӡ ӡ Ӡы ź ʒ /d͡z/
Ӡә ӡә Ӡәы źa̋ ʒ° /d͡ʑʷ/
И и Иы i i, j /j (i), i (:)/
К к Кы k ḳ (k’) /kʼ/
Кь кь Кьы kʹ ḳʹ (k’ʹ) /kʲʼ/
Кә кә Кәы ka̋[8] ḳ°[8] (k’°) /kʷʼ/
Қ қ Қы ķ k /k/
Қь қь Қьы ķʹ kʹ /kʲ/
Қә қә Қәы ķa̋[8] k°[8] /kʷ/
Ҟ ҟ Ҟы k̄ q̇ (q’) /qʼ/
Ҟь ҟь Ҟьы k̄ʹ q̇ ʹ (q’ʹ) /qʲʼ/
Ҟә ҟә Ҟәы k̄a̋[8] q̇ °[8] (q’°) /qʷʼ/
Л л Лы l l /l/
М м Мы m m /m/
Н н Ны n n /n/
О о О o o /o/
П п Пы p ṗ (p’) /pʼ/
Ԥ ԥ Ԥы ṕ p /pʰ/
Р р Ры r r /r/
С с Сы s s /s/
Т т Ты t ṭ (t’) /tʼ/
Тә тә Тәы ta̋ ṭ° (t’°) /tʷʼ/
Ҭ ҭ Ҭы ţ t /tʰ/
Ҭә ҭә Ҭәы ţa̋ t° /tʰʷ/
У у Уы u w, u[9] /u (:), w (ɵ)/
Ф ф Фы f f /f/
Х х Хы h x /χ/
Хь хь Хьы hʹ xʹ /χʲ/
Хә хә Хәы ha̋ x° /χʷ/
Ҳ ҳ Ҳы h̦ ḥ (h) /ħ/
Ҳә ҳә Ҳәы h̦a̋ ḥ° (h°) /ħʷ/
Ц ц Цы c c /t͡sʰ/
Цә цә Цәы ca̋ c° /t͡ɕʰʷ/
Ҵ ҵ Ҵы c̄ c̣ (c’) /t͡sʼ/
Ҵә ҵә Ҵәы c̄a̋ c̣° (c’°) /t͡ɕʷʼ/
Ч ч Чы č čʹ /t͡ʃʰ/
Ҷ ҷ Ҷы c̦ č̣ʹ (č’ʹ) /t͡ʃʼ/
Ҽ ҽ Ҽы c̆ č /ʈ͡ʂʰ/
Ҿ ҿ Ҿы ̦c̆[10] č̣ (č’) /ʈ͡ʂʼ/
Ш ш Шы š š /ʂ/
Шь шь Шьы šʹ šʹ /ʃ/
Шә шә Шәы ša̋ š° /ʃʷ/
Ы ы Ы y ə /ə/
Ҩ ҩ Ҩы ò ʿ° (j°) /ɥ/
Џ џ Џы d̂[11] ǯ[11] /ɖ͡ʐ/
Џь џь Џьы d̂[11] ǯʹ[11] /d͡ʒ/

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Marr, Nikolay Yakovlevich (1864-1934): Abxazskiy analiticheskiy alfavit. (in: Trudi yafeticheskogo seminariya, vol. I, Leningrad 1926), p. 51, table 2
  2. ↑ Mikaberidze, Alexander. Historical Dictionary of Georgia (inglizcha). Rowman & Littlefield, 6-fevral 2015-yil. ISBN 9781442241466. 
  3. ↑ Campbell, George L.. Compendium of the World's Languages: Abaza to Kurdish (inglizcha). Taylor & Francis, 2000. ISBN 9780415202961. 
  4. ↑ The letters are listed per Hewitt, George. Abkhaz. LINCOM, 2010 — 19 bet. . In Chirikba, Viacheslav A.. Abkhaz. LINCOM GmbH, 2003 — 15 bet. ISBN 3895861367.  „Ь“ and „Ә“ are included as separate letters.
  5. ↑ Pedersen, Thomas T. „Transliteration of Abkhaz“. Transliteration of Non-Roman Scripts. Institute of the Estonian Language. 9-oktabr 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 10-avgust 2021-yil.
  6. ↑ Chirikba, Viacheslav A.. Abkhaz. LINCOM GmbH, 2003 — 18–21 bet. ISBN 3895861367. 
  7. ↑ The IPA transcriptions are given per Hewitt, George. Abkhaz. LINCOM, 2010 — 19 bet. , but the labialisation is represented by /ʷ/ as in Hewitt, B. G. (1979). „Abkhaz“. Lingua Descriptive Studies. 2-jild. 259-bet.. The transcription of vowels is not consistent in the scholarly literature, see Abkhaz phonology#Vowels for details.
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 Pedersen uses the pre-1996 reform alphabet in which these were not considered separate letters. See the transliterations in note 4.1 on page 3
  9. ↑ Prior to the 1996 reform ⟨у⟩ indicated labialisation after certain letters which is transliterated as ⟨°⟩ in the TITUS system
  10. ↑ The lower hook is centered
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 ISO 9 and TITUS transliteration not provided by T. Pedersen

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

[[Turkum:Alifbo] [[Turkum:Tillar] [[Turkum:Abxaziya] 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Abxaz_alifbosi&oldid=4184458" dan olindi