1917-yil kuzidagi siyosiy inqirozning kuchayishi
1917-yil kuzidagi siyosiy inqirozning kuchayishi mamlakatda kuchlar muvozanatidagi yangi oʻzgarishlar hokimiyatning sovetlar qoʻliga oʻtishi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratdi, ularning rahbarligi tufayli V.I.Lenin yo‘lidan yurgan bolsheviklar hukmronlik qila boshladim. Petrograd va Moskva Sovetlarining bolshevizatsiyasi V.I.Leninga RSDJ(b)P Markaziy Petrograd va Moskva komitetlariga oʻzining ikkita maktubi („Bolsheviklar hokimiyatni qoʻlga olishi kerak“, „Marksizm va isyon“) yozishga asos berdi. V.I.Lenin 1917-yil 12-14-sentabrda yozgan bu maktublarida Muvaqqat hukumatni agʻdarish va sovetlar timsolida proletariat diktaturasini oʻrnatish uchun qurolli qoʻzgʻolon tayyorlash vazifasini ilgari surdi. „Ikki poytaxt ishchi va soldat deputatlari Sovetlarida ustunlikka ega bo‘lib,-deb yozgan edi, — bolsheviklar hokimiyatni qo‘lga olishlari mumkin va kerak“. Ikkala poytaxtda ham xalqning inqilobiy guruhining faolligi ustunlik qiladi, shuning uchun ham ular ommani oxirigacha yetaklaydi, raqiblarini yengadi, hokimiyatni o‘z qo‘liga oladi va uni saqlab qoladi.[1]
Rossiya imperiyasining milliy chekka hududlarida, jumladan Turkiston va Qozogʻistonda, birinchi navbatda, slavyan xalqi, birinchi navbatda, rus xalqi vakillaridan iborat ishchi va soldat deputatlari Sovetlari bolshevizatsiya jarayonini juda qatʼiyat bilan amalga oshirdi. 1917-yil 12—17-sentabrda Turkiston viloyatining markazi Toshkent shahrida shahar ishchilari va soldatlari inqilobiy namoyishlar oʻtkazdi va Toshkent ishchi va soldat deputatlari kengashi hokimiyatni qoʻlga olish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Toshkentdagi sentabr qoʻzgʻolonlari Turkistonda sovet hokimiyatini oʻrnatolmagan boʻlsada, bu xalq orasida bolsheviklar taʼsiri kuchayib borayotganining yaqqol ifodasi edi. Toshkentdagi inqilobiy gʻalayonlar butun mamlakatda, shuningdek, Qozogʻistonda, ayniqsa uning janubi-gʻarbiy viloyatlari — Perovsk, Qozali, Turkiston, Chernyaev, Aulata tumanlarida katta shov-shuvga sabab boʻldi.
Sentabr oyining ikkinchi yarmidan boshlab hokimiyat uchun kurash ancha keskinlik darajasiga yetdi.Ishchilar kurashi oʻzining tashkilotchiligi va samaradorligi bilan ajralib turardi. Oʻral-Kaspiy neft jamoasiga qarashli Embi neft konining ishchilari oziq-ovqat taʼminotini yaxshilash va ishchilarni chet el kapitalistlari tomonidan noqonuniy ravishda ishdan boʻshatishlariga qarshi kurashni boshladilar va bir muncha vaqt oʻtgach, ular ishlab chiqarishni amalda boshqarishni oʻz qoʻllariga oldilar.
Bunday manzara togʻ-kon sanoati, qator zavod va temir yoʻllarda kuzatilgan. Kengashlar va zavod-zavod qoʻmitalari maʼmuriyat vakillari bilan qatʼiy kurash olib borib, korxona ishini dadil oʻz nazoratiga olishga kirishdilar.Qarag‘anda temir rudasi boshqarmasi boshlig‘i, Spassk zavodi ombori mudiri, Do‘sordagi „Ural-Kaspiy neft birlashmasi“ oziq-ovqat do‘koni sotuvchilari, Spassk-Qarag‘on temir yo‘l boshqarmasi o‘rinbosari lavozimidan chetlashtirildi.
Mahalliy kengash bosimi ostida „Spassk“ aksiyadorlik jamiyati rahbariyati kompaniya korxonalari (Spassk zavodi, Uspenskiy koni, Sh.) ishchilarining ish haqini 50 foizdan 150 foizgacha oshirishni talab qilib, jamoa shartnomasini imzolashga majbur bo‘ldi.Qaragʻandi koʻmir koni). Petropavlovsk, Orenburg—Toshkent avtomobil yoʻllaridagi namoyishlar va tartibsizliklar 1917-yil 24—26 sentyabrda boʻlib oʻtgan Butunrossiya ish tashlashi bilan birlashtirildi.
1917-yilning kuziga kelib bolsheviklar P.O.Salov boshchiligidagi Semipalatinsk kasaba uyushmalari faoliyati faollashdi.Keyinchalik kommunistlar safiga qoʻshilgan J.Verniy va Jarkent kasaba uyushma tashkilotlarida ishlagan. Boboev, A.Ro‘ziboqiyev, A.Turkebaevlar katta rol oʻynagan.
1917-yil kuzida mahalliy va ularga aloqador boshqa tashkilotlarning koʻrsatmasi bilan Alibi Jangeldin, Alibek Maykotov, Saken Seyfullin,Turar Risqulov,Amangeldi Imanov, Toqash Bokin, Nigʻmet Nurmakov, Abdiraxman Aytiyev, Oraz Jandosov, Abdolla Roʻzibaqiev, Toʻrgʻay, Ural, Jetisu, Semey, Sirdaryo viloyatlarida boʻlib, mehnatkashlarga mamlakatda boʻlayotgan siyosiy voqealarning mohiyatini tushuntirib berdi, Muvaqqat hukumat va uning mahalliy organlariga qarshi kurashish zarurligini tushuntirdi.
Koʻchmanchilar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Koʻchmanchilar qishloqlari va qozoq qishloqlarida ham inqilobiy agrar harakatlar jonlandi. Koʻpgina hududlarda kambagʻallar soliq toʻlashdan bosh tortdilar, Muvaqqat hukumatga boʻysundilar (baʼzilari buni qila olmadilar), boylar va quloqlar oʻzlari uchun mulk va yerlarni tortib oldilar.
Mahalliy bolsheviklar vaziyatdan o‘z manfaati uchun foydalana oldilar. Ularning faoliyati ishchilar va askarlar deputatlari Kengashlarida, mahalliy garnizonlardagi askarlar, ishchilar va kasaba uyushma tashkilotlarida faollashdi.Ular sovetlar tarkibini yangilashni, hokimiyatdan „murosa qiluvchi unsurlar“ (yaʼni Muvaqqat hukumat va uning mahalliy organlari bilan murosa qilmoqchi bo‘lganlar) va mensheviklar vakillaridan tozalashni talab qildilar.Masalan, Petropavlovsk bolsheviklar mahalliy ishchi va askarlar deputatlari kengashi prezidiumini qayta saylashga muvaffaq boʻldi.Uning rahbari oʻng qanot taʼsiri JI.Murashko oʻrniga soʻl taʼsir (bolsheviklar tarafdori) S.Xox va bolshevik Zemkin uning oʻrinbosari etib saylandi.Bolsheviklar Qozogʻistonning boshqa hududlarida, xususan, Semey ishchi va soldat deputatlari Sovetida oʻz faoliyatini kuchaytirdilar.Ularning faoliyati sovetlar darajasida samarali bo‘lganligi quyidagi faktlarni aytishga imkon beradi. 17-oktabrda Semey oblasti qozoq qo‘mitasi rahbariyati Muvaqqat hukumat raisi Kerenskiy nomiga yuborgan telegrammada „mahalliy kengash bolsheviklar yo‘liga o‘tganidan“ chuqur xavotir bildirdilar.[2]
1917-yilda, avgust oyining oxiri-oktyabr oylari oralig‘ida ko‘plab sovetlar tarkibi bolsheviklarga buyragini qaratgan ishchilar hisobiga to‘ldirildi. Orenburg va Toʻrgʻayning ayrim mahalliy kengashlarida bolsheviklar va ularning tarafdorlari son jihatdan ustunlikka ega edilar. To‘rg‘ay tuman soldat va dehqon deputatlari kengashi tarqatib yuborilgach, To‘rg‘ay ishchi va dehqon deputatlari kengashi sifatida qayta tashkil etildi. Asauov saylandi. Sovetlar vakillarining I Oʻral viloyat qurultoyida (1917-yil sentyabr) viloyat ishchilar, dehqonlar, askarlar va qozoq deputatlari Soveti ijroiya qoʻmitasi qayta tashkil etildi. Uning tarkibiga bolsheviklar P.A.Paramonov, P.I.Chervyakov va A. Atitiev, M. Ipmagambetovlar ichkariga kirishdi.[3]
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qozogʻiston tarixi (qadim zamonlardan hozirgi kungacha). Besh jild. 4-jild.-Olmaota: „Atamura“, 2010, 752 bet, tasvirlangan, xaritalar bilan. ISBN 978-601-282-055-3, jild. 4 ISBN 978-601-282-026-3
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Svobodnaya rech, 1918, 31 qaңtar.
- ↑ Basqa bіr derekte — 1917 jili 20 jeltoqsanda shiqqan „Delo Sibiri“ gazetіnde — „Үsh jүz“ partiyasinin Qұriltay jinalisina Aqmola oblisinan 13 kandidat tіrkegenі aytiladi. Alayda gazettegі tіzіmde 9 kandidattiң: Bekxojin Xasankoja, Әljanov Shәymerden, Togʻisov Kөlbay, Torsanov Qazi, Qosanov Үsen, Seyfullin Sәduakas, Әdіlov Bayseyіt, Abilaev Sұltan, Әytpenova Mұxan esіmderі kөrsetіlgen.
- ↑ Togʻisovtin arnauli zandiq bіlіmі bolmasa da 1905 jildan bastap Semey oblisiniң Zaysan uezіnde advokattik jүmispen aynalisti. ' Lenin V.I. Poli. sobr. soch., t. 31, 135-6.