Zoʻravonlik girdobi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Zoʻravonlik girdobi atamasi yomon his-tuygʻular va qasos olish haqidagi taʼlimotlar bilan bogʻliq boʻlgan va xavfli zoʻravonlik harakatlarini bildiradigan atamadir[1]. Har bir bosqich har xil vaqt davom etishi mumkin va vaqt oʻtishi bilan zoʻravonlik darajasi oshishi mumkin. Bu ibora birinchi marta 1970-yillarda ommalashganidan buyon tobora keng tarqalib bormoqda[2].

Bu koʻpincha bolaligida oʻrganilgan va keyichalik kattalik davrida takrorlanadigan odatdir va shuningdek oʻrganilgan davrda davom etadigan zoʻravon xatti-harakatni anglatadi[3].

Munosabatlar ichida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zoʻravonlik qilish davri odatda quyidagi sxema boʻyicha boradi[1]:

  1. Suiisteʼmol qilish – zoʻravonlik jabrlanuvchini nazorat qilish va zulm qilish uchun moʻljallangan, tajovuzkor, ogʻzaki yoki jismoniy zoʻravonlik qiladi.
  2. Aybdorlik – zoʻravonlik qilgan shaxs, birinchi navbatda, jabrlanuvchiga hamdardlik hissini emas, balki suiisteʼmollikda aybdor deb topilganidan xavotirda boʻlgan taqdirda oʻzini aybdor his qiladi.
  3. Uzr – xulq-atvorni ratsionalizatsiya qilish, shu jumladan ayblash va bahona.
  4. Oddiy xatti-harakatlar – zoʻravon shaxsiy nazoratni tiklashi va jabrlanuvchiga munosabatlarda oʻzini erkin his qilish uchun qulay sharoit yaratadi.
  5. Fantaziya va rejalashtirish – jabrlanuvchining notoʻgʻri qilgani, qanday jazolanishi haqida oʻylash va fikrni amalga oshirish rejasini ishlab chiqish.
  6. Sozlash – reja "harakatga keltiriladi.

Oilaviy zoʻravonlikning davriy tabiati eng koʻp intim terrorizmda (IT) keng tarqalgan boʻlib, u hissiy, jismoniy va oilaviy zoʻravonlikning boshqa shakllaridan foydalangan holda doimiy nazoratni oʻz ichiga oladi va bu odatda jabrlanuvchilarni, asosan ayollarni boshpanalariga olib boradi. Bu anʼanaviy ravishda uydagi zoʻravonlikning taʼrifi boʻlib, odatda „Quvvat va boshqaruv gʻildiragi“ bilan turli xil va bir-biriga bogʻliq zoʻravonlik shakllarini tasvirlash uchun tasvirlangan[4]. Intim terrorizm turli darajadagi intensivlikdagi alohida hodisalar boʻlgan er-xotinning vaziyatli zoʻravonligidan farq qiladi[5].

Olga Botcharova Xalqaro tadqiqotlar markazida ishlagan vaqtida travmatik zoʻravonlik va shifo xaritasining umumiy va murakkab siklini ishlab chiqqan[6].

Avlodlararo kuzatilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zoʻravonlikning avlodlararo davrlari zoʻravonlik ota-onadan bolaga yoki aka-ukadan birodarga oʻtganda yuzaga keladi[7].

Oiladagi zoʻravonlikka duchor boʻlgan bolalarda xulq-atvor muammolari paydo boʻlishi mumkin. Masalan, regressiya, nazoratdan tashqari xatti-harakatlar va ota-ona xatti-harakatlariga taqlid qilish kabi[8]. Bolalar zoʻravonlikni intim munosabatlarning maqbul xatti-harakati deb oʻylashlari mumkin va ular zoʻravonlik qilishlari mumkin[9]. Yaqinda olib borilgan tadqiqotlar, oiladagi zoʻravonlik taʼsirining bolalarga maʼlum taʼsirini yengillashtiradigan va onaning psixologik reaktsiyasini aniqlaydigan usulni aniqladilar. Masalan, onaning travmadan keyingi stress buzilishi, dissotsiatsiya va tegishli biologik belgilar bilan bogʻliqmi yoki yoʻqmi, degan savollarga javob topa boshlashdi[10][11].

Oiladagi zoʻravonlik holatlarini koʻrgan oʻsmirlarning taxminan 1/5 dan 1/3 qismi oʻsmirlar bilan zoʻravonlikni boshdan kechiradi va muntazam ravishda oʻz sheriklari tomonidan ogʻzaki, aqliy, hissiy, jinsiy yoki jismoniy zoʻravonlikka duchor boʻladi. Tanishuv munosabatlarining 30% dan 50% gacha, ularning nikoh munosabatlarida zoʻravonlik kuchayishi bilan bir xil davrni koʻrsatishi mumkin[12].

Bolalarni jismoniy jazolash ham keyinchalik oiladagi zoʻravonlik bilan bogʻliq boʻlgan[13]. Oilaviy zoʻravonlik boʻyicha tadqiqotchi Myurrey A. Strausning fikricha, intizomiy kaltaklash „Amerika oilalarida zoʻravonlikning eng keng tarqalgan va muhim shakli“ boʻlib, uning taʼsiri bir qancha yirik ijtimoiy muammolarga, jumladan, keyinchalik turmush oʻrtoqlarga nisbatan zoʻravonliklarga sabab boʻladi[14].

Siyosatdagi holat[tahrir | manbasini tahrirlash]

1377-yilda arab faylasufi Ibn Xaldun zoʻravonlik siklini aniqladi. Bunda birin-ketin sulolalar davlat nazoratini oʻz qoʻliga oladi va asabiylik yoki ijtimoiy jipslikni oʻrnatadi. Bu esa ularning zoʻravonlik chegarasiga yetib kelishiga imkon beradi. Haddan tashqari „dabdaba“ sulolaning turgʻunlashishiga, oʻtroq boʻlishiga va qulashiga olib keladi va yangi, shafqatsiz sulola tomonidan zoʻravonlikning kengayishiga yoʻl ochadi. Bu holatni uch avlodda koʻrish mumkin[15].

John Mearsheimerning fikricha, davlatlar oʻrtasidagi zoʻravonlik shakli cheksiz davom etadi. Chunki buyuk davlatlar bir-biridan qoʻrqishadi va shu tariqa kuch va hukmronlik uchun kurashadilar va oxirida bu xavfsizlikni taʼminlaydi[16].

„Zoʻravonlik girdobi“ shuningdek, 1970-yillarda Argentina[17] va Livanda boʻlgani kabi tajovuzkorlik harakatlari tez-tez sodir boʻladigan millat ichidagi har qanday uzoq muddatli fraksiyaviy nizolarni tasvirlash uchun ham keng qoʻllaniladi[18].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 The cycle of violence. (Wayback Machine saytida 2014-09-28 sanasida arxivlangan) Domestic Violence and Abuse, Signs of Abuse and Abusive Relationships. HELPGUIDE.org. Retrieved November 21, 2011.
  2. ↑ Google Ngram search
  3. ↑ Fagan, A. A. (2005). The Relationship Between Adolescent Physical Abuse and Criminal Offending: Support for an Enduring and Generalized Cycle of Violence. Journal of Family Violence. 20(5):279-290.
  4. ↑ Power and Control Wheel, (Wayback Machine saytida 2011-10-27 sanasida arxivlangan) National Center on Domestic and Sexual Violence. Retrieved November 20, 2011.
  5. ↑ A Sociologistʼs Perspective on Domestic Violence, (Wayback Machine saytida 2013-10-20 sanasida arxivlangan) A Conversation with Michael Johnson, Ph. D. Theodora Ooms, interviewer following May 2006 conference. Center for Law and Social Policty (CLASP). Pages 2-4. Retrieved November 20, 2011.
  6. ↑ Nancy Good Sider, MSW. At The Fork in the Road: Trauma Healing: Trauma Healing Map. (Wayback Machine saytida 2012-04-25 sanasida arxivlangan) Journey Toward Forgiveness. Retrieved November 21, 2011.
  7. ↑ Intergenerational Cycle Of Abuse AbusiveLove.com. Retrieved November 21, 2011.
  8. ↑ The Effects of Domestic Violence on Children. (Library of Congress saytida 2002-11-03 sanasida arxivlangan) Alabama Coalition Against Domestic Violence.
  9. ↑ Reiss, Albert J.; Roth, Jeffrey A.; Miczek, Klaus A. (1993). Understanding and Preventing Violence: Social influences. Washington, D. C.: National Academy Press. Pages 194-195 (as viewed in books.google.com) ISBN 0-309-05080-4.
  10. ↑ Schechter DS, Willheim E, McCaw J, Turner JB, Myers MM, Zeanah CH (2011). The relationship of violent fathers, posttraumatically stressed mothers, and symptomatic children in a preschool-age inner-city pediatrics clinic sample. Journal of Interpersonal Violence, 26(18), 3699-3719.
  11. ↑ Schechter DS, Moser DA, Paoloni-Giacobino A, Stenz A, Gex-Fabry M, Aue T, Adouan W, Cordero MI, Suardi F, Manini A, Sancho Rossignol A, Merminod G, Ansermet F, Dayer AG, Rusconi Serpa S (epub May 29, 2015). Methylation of NR3C1 is related to maternal PTSD, parenting stress and maternal medial prefrontal cortical activity in response to child separation among mothers with histories of violence exposure. Frontiers in Psychology. To view the online publication, please click here: http://www.frontiersin.org/Journal/Abstract.aspx?s=944&name=psychology_for_clinical_settings&ART_DOI=10.3389/fpsyg.2015.00690&field=&journalName=Frontiers_in_Psychology&id=139466[sayt ishlamaydi]
  12. ↑ Sexual Assault Survivor Services (SASS) Facts about domestic violence. (1996)]
  13. ↑ Gershoff, E.T.. Report on Physical Punishment in the United States: What Research Tells Us About Its Effects on Children. Columbus, OH: Center for Effective Discipline, 2008 — 16 bet.  (Wayback Machine saytida 2016-01-27 sanasida arxivlangan)
  14. ↑ Straus, Murray A. (2000). „Corporal punishment by parents: The cradle of violence in the family and society“ (PDF). (Wayback Machine saytida 2011-11-10 sanasida arxivlangan) Virginia Journal of Social Policy and the Law.
  15. ↑ Ibn Khaldun, The Muqadimmah, Routledge, 1978
  16. ↑ John Mearsheimer, The Tragedy of Great Power Politics, WW Norton, 2003, Preface
  17. ↑ Ervin Staub The Roots of Evil, Cambridge UP, 1989, p281
  18. ↑ Ronnie Miller, From Lebanon to Intifada, University Press of America, 1991, p104

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Engel, Beverly Breaking the Cycle of Abuse:Qanday qilib suiisteʼmolsiz kelajakni yaratish uchun oʻtmishingizdan oʻtish mumkin (2005)
  • Biddix, Brenda FireEagle Inside the Pain: (zoʻravonlik va oiladagi zoʻravonlik davrlarini buzish boʻyicha omon qolganlar qoʻllanmasi) (2006)
  • Hameen, Latifah Sukunatda azob chekish: suiisteʼmollik davrini buzish (2006)
  • Hegstrom, Paul Gʻazablangan erkaklar va ularni sevadigan ayollar: jismoniy va hissiy zoʻravonlik davrini buzish (2004)
  • Herbruck, Christine Comstock Bolalarga nisbatan zoʻravonlik davrini buzish (1979)
  • Marecek, Mary Hamkorlar tomonidan zoʻravonlikdan xalos boʻlish: Oiladagi zoʻravonlik davriga tushib qolgan kaltaklangan ayollarning ovozi (1999)
  • Mills, Linda G. Zoʻravon hamkorlar: suiisteʼmollik davrini tugatish boʻyicha yutuq rejasi (2008)
  • Ney, Philip G. & Peters, Anna Zoʻravonlik davrini tugatish: bolaligida zoʻravonlikka uchragan ayollarning hikoyalari va ularga shifo berishga yordam bergan guruh terapiyasi usullari (1995)
  • Pugh, Roxanne Suiisteʼmollikning shafqatsiz aylanishidan xalos boʻlish (2007)
  • Quinn, Phil E. Tayoqni saqlang: bolalarga nisbatan zoʻravonlik davrini buzish (ota-onalar / ijtimoiy tashvishlar va muammolar) (1988)
  • Smullens, SaraKay Oʻzingizni erkin qoʻying: oilada, doʻstlikda, ishda va sevgida hissiy zoʻravonlik davrini buzish (2002)
  • Waldfogel, Jane Bolalarni himoya qilishning kelajagi: zoʻravonlik va beparvolik tsiklini qanday buzish mumkin (2001)
  • Wiehe, Vernon R. Ota-onalar aka-uka zoʻravonligi haqida bilishi kerak boʻlgan narsa: zoʻravonlik davrini buzish (2002)

Akademik jurnallar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Coxe, R & Holmes, W Bolalarga zoʻravonlik qiluvchilar oʻrtasida zoʻravonlik davrini oʻrganish. Bolalar jinsiy zoʻravonligi jurnali, v10 n4 p111-18 2001
  • Dodge, K. A., Bates, J. E. and Pettit, G. S. (1990) Zoʻravonlik siklidagi mexanizmlar. Science, 250: 1678-1681.
  • Egeland, B., Jacobvitz, D., & Sroufe, L. A. (1988). Suiisteʼmollik siklini buzish: munosabatlarni bashorat qilish. 59(4), 1080-1088.
  • Egeland, B & Erickson, M – Oʻtmishdan ustun turish: yangi tugʻilgan onalarga zoʻravonlik va eʼtiborsizlik siklini buzishga yordam berish strategiyalari. Zero to Three 1990, 11(2):29-35.
  • Egeland, B. (1993) Suiisteʼmollik tarixi kelajak avlodni suiisteʼmol qilishning asosiy xavf omilidir. In: R. J. Gelles and D. R. Loseke (eds) Current controversies on family violence. Newbury Park, Calif.; London: Sage.
  • Furniss, Kathleen K. '"Suiisteʼmollik siklini tugatish: sogʻliqni saqlash mutaxassislari oiladagi zoʻravonlik haqida nimani bilishlari kerak.".: An article from: Behavioral Healthcare (2007)
  • Glasser, M & Campbell, D & Glasser, A & Leitch I & Farrelly S CBolalarning jinsiy zoʻravonligi sikli: qurbon boʻlish va jinoyatchi boʻlish oʻrtasidagi bogʻliqliklar The British Journal of Psychiatry (2001) 179: 482-494
  • Kirn, Timothy F. Mutaxassislarning taʼkidlashicha, jinsiy zoʻravonlik davri buzilgan boʻlishi mumkin. (Psixiatriya): Maqola: Internal Medicine News (2008)
  • Quayle, E Taylor, M - '"Bolalar pornografiyasi va Internet: zoʻravonlik davrini davom ettirish" Deviant xatti-harakatlari, Volume 23, Issue 4 July 2002, pages 331 – 361
  • Stone, AE & Fialk, RJ Bolalarning oilaviy zoʻravonlikka duchor boʻlishini jinoiylashtirish: zoʻravonlik siklini buzish 20 Harv. Womenʼs L. J. 205, Spring, 1997
  • Woods, J Zoʻravonlik va zoʻravonlik tsiklini buzish: Voyaga etmaganlar jinsiy aloqa uchun individual psixoterapiya Clinical Child Psychology and Psychiatry, Vol. 2, No. 3, 379-392 (1997)
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Zoʻravonlik_girdobi&oldid=4031524" dan olindi