Yeniko‘y shartnomasi
Yenikoʻy shartnomasi — 1914-yil 8-fevralda Usmonlilar imperiyasi bilan Rossiya imperiyasi oʻrtasida imzolangan kelishuv bitimidir. Bu shartnoma Gulkevich va Said Halim oʻrtasida 1914-yil 8-fevralda Istanbulda imzolangan. Bu shartnoma bilan Usmonli imperiyasi sharqdagi Arman viloyatlari boshqaruvini xorijiy davlatlar ixtiyorida qoldirdi. Usmonlilar Birinchi jahon urushiga kirgandan keyin 1914-yil 31-dekabrda chiqarilgan farmon bilan inspeksiyalar tugatildi. Baskin Oranga koʻra, shartnoma armanlar genotsidining eng muhim sababi hisoblanadi[1].
Shartnoma moddalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Andre Mendelshtam tomonidan 1917-yilda Parijda nashr etilgan „Le Sort de l’Empire Ottoman“ nomli asarida nashr etilgan shartnoma moddalari quyidagilardan iborat[2]:
1. Ikki Yevropa bosh inspektori Sharqiy Anadoludagi ikki hududga mas’ul etib tayinlanadi. Birinchi mintaqani Erzurum, Trabzon va Sivas, ikkinchi mintaqani Van, Bitlis, Harput va Diyorbakir tashkil qiladi.
2. Bosh inspektorlar oʻzlari mas’ul boʻlgan viloyatlarning davlat xizmatchilari va sud binosi aʼzolarini, shuningdek, politsiya va jandarmeriya tashkilotlarini nazorat qiladi. Xavfsizlik kuchlari yetarli boʻlmagan taqdirda, ushbu viloyatlardagi harbiy qismlar ham inspektorlar ixtiyoriga beriladi.
3.Inspektorlar oʻzlari muomalaga layoqatsiz deb topilgan davlat xizmatchilarini ishdan boʻshatish, jinoyat sodir etgan taqdirda ularni sudga yuborish, ularning oʻrniga yangisini tayinlash huquqiga ega. Muhim lavozimlarga olib kelinadigan yuqori mansabdor shaxslar ham inspektorlar tomonidan tanlanadi va tayinlash hukumat tomonidan amalga oshiriladi.
4.Zarur hollarda davlat xizmatchilarini ishdan boʻshatish vakolati inspektorlarga tegishlidir. Agar inspektorlar zarur deb topsalar, hokimlarni ishdan boʻshatish toʻgʻrisida ham talab qilishlari mumkin. Ishdan boʻshatish toʻgʻrisidagi ariza Ichki ishlar vazirligiga yuboriladi. Vazirlik uni darhol Vazirlar kengashiga olib boradi va toʻrt kun ichida qaror qabul qilinadi.
5.Qonunlar, buyruqlar va rasmiy eʼlonlar har bir mintaqada oʻsha hududning mahalliy tilida nashr etiladi. Agar inspektorlar tegishli deb topsa, sudlarga arizalar ushbu tillarda berilishi mumkin, qarorlar turk tilida yoziladi va kerak boʻlganda tomonlarning ona tiliga tarjima qilinadi.
6.Bosh inspektorlar boshchiligidagi viloyatlarning taʼlim byudjetlari xalqning umumiy taʼlim byudjeti va soliqlardagi ishtirokiga mutanosib ravishda belgilanadi va hukumat jamoalarning oʻz maktablarini yuritishiga toʻsqinlik qilmaydi.
7. Inspeksiyada yashovchi har bir Usmonli tinchlik yoki urush paytida oʻz hududida harbiy xizmatni oʻtaydi. Shu bilan birga, hukumat Yaman, Asir va Nejid kabi uzoq hududlarga boshqa mintaqalar aholisiga koʻra yollanadigan askarlar nisbatiga koʻra inspeksiya viloyatlaridan askar joʻnatishi va bu mintaqalardan askar olishi mumkin.
8. Hamidiye polklari zaxira otliq birliklarga aylantiriladi. Ularning qurollari omborlarda saqlanadi, lekin safarbarlik yoki manevr davrida tarqatiladi.
9. Inspeksiyaga qarashli hududlarda bir yil muddatda aholini roʻyxatga olish oʻtkazilib, viloyat aholisining dini, mazhabi, millati va ona tili toʻgʻri aniqlanadi. Van va Bitlisdagi mahalliy kengashlar va kengash aʼzolari endi musulmonlar va gʻayrimusulmonlardan va ularning yarmidan iborat boʻladi.
10. Musulmonlar va gʻayrimusulmonlar oʻrtasida majlis va kengashlarda qoʻllaniladigan yarim yarim qoida avvalo politsiya va jandarmiyada, soʻngra inspektorlar eʼtiroz topmasa, boshqa barcha davlat vazifalarida qoʻllaniladi[3].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
 | Bu maqola birorta turkumga qoʻshilmagan. Iltimos, maqolaga aloqador turkumlar qoʻshib yordam qiling. (Aprel 2024) |