Vizantiyadagi armanlar

Vizantiyadagi armanlar (armancha: Հայերը Բյուզանդիայում) muayyan davrlarda eng muhim etnik ozchilikni tashkil qilgan. Tarixiy jihatdan, bu Furotning gʻarbiy qismida joylashgan tarixiy Armanistonning bir qismi Vizantiya tarkibiga kirganligi bilan bogʻliq edi. 387-yilda Armaniston Rim imperiyasi va Sosoniylar davlati oʻrtasida boʻlinganidan keyin Buyuk Armanistonning bir qismi imperiya tarkibiga qoʻshildi. Bu davrda va keyinchalik Armanlarning Vizantiya Kichik Osiyoga, Konstantinopolga va imperiyaning Yevropa qismiga sezilarli koʻchishi sodir boʻldi. Armanlar Vizantiya hukmron sinfida muhim oʻrin egallagan, ularning orasidan bir qancha imperatorlar chiqqan: Gerakliy I (610-641), Filipp (711-713), Artavazd (742-743), Arman Lev (813- 820), Makedoniyalik Vasiliy I (867-886) va u asos solgan sulola, Rim I Lekapen (920-944) va Jon Tzimiskes (969-976). Kajdan hisoblariga koʻra, XI-XII asrlarda armanlar hukmron aristokratiyaning 10-15 % ni tashkil qilgan; arman kelib chiqishi toʻliq ishonchli boʻlmagan shaxslar va oilalarni hisobga olgan holda, bu nisbat sezilarli darajada yuqori boʻladi. Armaniston Toʻrtinchi Ekumenik (Xalsedon) Kengashini (451) tan olmaganligi sababli, Vizantiya va Armaniston oʻrtasidagi munosabatlarga rasmiy Vizantiya cherkovining arman cherkovini kalsedonizmga aylantirishga urinishlari taʼsir koʻrsatdi. Koʻpgina armanlar yunon-rum dunyosida va Vizantiyada muhim rol oʻynagan.

Vizantiyaning arman aholisi

Armanlarning Vizantiyaga koʻchishi

950 yilda Kichik Osiyo mavzulari

Rim imperiyasi hududida armanlarning mavjudligi I-asrning boshlarida maʼlum boʻlgan. Geograf Strabonning xabar berishicha, „Comana (Cappadocia) katta aholiga ega va Armaniston savdogarlari uchun muhim savdo markazi hisoblanadi“. IV-V-asrlarda arman aholisi imperiyaning boshqa viloyat va shaharlarida ham paydo boʻlgan. 571-yilda Sosoniylar davlatidagi taʼqiblardan qochib, Vardan III Mamikonian boshchiligidagi koʻplab armanlar Kichik Vizantiya Osiyoda, xususan, Pergamon shahrida boshpana topdilar va u erda katta mustamlakani tashkil qildilar. Vii-asrning oʻrtalarida Paulikiyaliklar Vizantiyaga qochib Pontus Kelkit Iris va Likus daryolarining qoʻshilish joyiga joylashdilar. Konstantin V (741-775) davrida koʻplab naxararlar Armanistondagi oʻz mulklarini tashlab, Vizantiyaga qochib ketishdi. 781-yilda xalifalikdagi quvgʻinlardan qochib, 50 000 arman Vizantiyaga koʻchib oʻtdi. Malika Irina va uning oʻgʻli Konstantin VI (780-797) ularni Konstantinopolga rasman kutib oldilar, oʻzlarining zodagonlariga koʻra kelganlarni unvonlar va yerlar bilan taqdirladilar. Armanlarni majburan koʻchirish amaliyoti ham amalga oshirildi. Ehtimol, VI-asrning oʻrtalariga qadar ular ahamiyatsiz edi, garchi Kesariyalik Prokopiy maʼlum bir Arsaklarning noroziligi sabablari haqida xabar berib, Gotlar bilan urush paytida Armaniston" … doimiy ravishda qiynoqqa solinganligini aytadi. Chaqiruv va harbiy chorak, favqulodda talablar bilan charchagan, uning otasi shartnomalar va bitimlar bajarilmasligi bahonasida qatl etildi, uning barcha qarindoshlari qul va Rim imperiyasi boʻylab tarqalib ketgan". Tiberiy II (578-582) davrida Axdznikdan 10 ming arman Kiprga koʻchirildi. Uning vorisi Mavrikiyning (582-602) „qaysar va isyonkor xalq boʻlgan armanlar oʻrtamizda yashab va xalqni qoʻzgʻatib kelmoqdalar“ deydi Sebeos. Shu maqsadda Vizantiya imperatori Shoh Xosrov II (591-628) bilan yozishmalarga kirishib, ularga tobe boʻlgan armanlarni bir vaqtning oʻzida koʻchirishni amalga oshirishni taklif qiladi; Mavrikiy oʻzini Frakiyaga koʻchirmoqchi edi. Biroq, natija biroz boshqacha boʻlib chiqdi, chunki armanlar Forsga qocha boshladilar. Frakiya armanlar uchun kelajakda yashash uchun eng qulay joy deb hisoblangan: Konstantin V (741-775) davrida armanlar va suriyalik monofizitlar, Lev IV (775-780) davrida 150 ming suriyaliklar, shu jumladan, ular orasida koʻchirilgan hamda armanlar boʻlishi mumkin deya eʼtirof etiladi. 872-yilda Vasiliy I (867-886) Pavlikiyaliklar ustidan qozonilgan gʻalabadan soʻng, ularning aksariyati armanlar edi, ularning koʻplari imperiya boʻylab tarqalib ketishdi deb guvohlik beradi. Uning oʻgʻli Leo VI davrida Armaniston hukmdori Tekis Manuel „Konstantinopolga olib kelindi“, bu katta ehtimol bilan u yerda majburan saqlanganligini, toʻrt oʻgʻliga yerlar va lavozimlar berilganligini koʻrsatadi. Manuelning oʻzi protospafarius unvonini oldi va Mesopotamiyaga uning sobiq yerlarida asos solingan. Ioann Tzimiskes (969-976) davrida paulikiyaliklar sharqiy provinsiyalardan Frakiyaga koʻchirildi. Bazil II (976-1025) ham bolgarlardan mudofaa tashkil etish maqsadida oʻziga boʻysungan yerlardan koʻplab armanlarni Filippopolis va Makedoniya hududiga koʻchirdi. Bu haqda XI-asr boshlarida Asolik xabar beradi: "… ikkinchisi oʻz hukmronligi ostida boʻlgan armanlarning bir qismini Makedoniyaga koʻchirishga ularni bulxoriylarga qarshi qoʻyishga va ularga muomala qilish imkoniyatini berishga] kirishdi.

Imperiyaning arman mulklari

Armaniston 387 va 591-yillardagi shartnomalarga binoan Vizantiya va Sosoniylar davlati oʻrtasida boʻlingan.

Arman yerlarining Vizantiya tomonidan ommaviy ravishda qoʻshib olinishi juda katta oqibatlarga olib keldi. Bir tomondan, Vizantiya oʻz buferini yoʻqotdi va sharqdan kelgan har qanday bosqin endi uning hududiga bevosita taʼsir qildi, bu saljuqiylar bilan toʻqnashuvda imperiyaning muqarrar ishtirokini anglatardi. Bundan tashqari, avtoxton arman zodagonlarini yangi Vizantiya voqeliklariga kiritishga urinib, imperiya Likand, Kappadokiya, Tsamandos, Xarsianon, Kilikiya va Mesopotamiyadagi koʻchirilgan arman knyazlariga yer ajratishga majbur boʻldi. Oʻn minglab arman dehqonlari va hunarmandlari bu viloyatlarning etnik va diniy tarkibini oʻzgartirgan bu knyazlar bilan birga koʻchib oʻtdilar. Bu, oʻz navbatida, bu yerda allaqachon mavjud boʻlgan yunon pravoslav aholisi bilan keskin kurashga olib keldi.

Vizantiyaning arman prosopografiyasi

Imperatorlar

Imperator Leo VI. Avliyo Sofiya sobori mozaikasidan parcha

Turli Vizantiya imperatorlarining arman kelib chiqishini aniqlashga urinishlarga juda keng adabiyotlar bagʻishlangan. Arman tarixchisi Leoning soʻzlariga koʻra, bu „armanilarning milliygiga xushomad qilgan“. Mavrikiy (582-602) Vizantiyaning birinchi imperatori boʻlib, uning arman kelib chiqishi haqida afsonalar mavjud. X-XIII-asrlardagi bir qator arman tarixchilari uning Asolikga koʻra, Oshakandan arman kelib chiqishi haqida maʼlumot berishadi. Xuddi shu aholi punktida mahalliy afsonaga koʻra, imperatorning onasi sharafiga qurilgan ustun bor. Ushbu afsonalarni tahlil qilish ularning haqiqiyligini tan olish tarafdori boʻlgan N. Adonts tomonidan amalga oshirildi. Shunga qaramay, zamonaviy tadqiqotchilarning koʻpchiligi Evagrius Sxolastikaning adolatli nuqtai nazarini tan olishadi, unga koʻra Mavrikiy „tugʻilishi va ismi boʻyicha qadimgi Rimdan kelib chiqqan va eng yaqin ajdodlarning fikriga koʻra, Kappadokiyadagi Aravin shahri oʻz vatanini hurmat qilgan“. Oksfordning Vizantiya lugʻati mualliflariga koʻra, bu savol hal qilinmagan.

рукописи XV века arman imperatori Leoning tasviri

Oʻqish uchun adabiyot

Asosiy manbalar

• Ованес Драсханакертци. История Армении. Ер.: Издательство АН АрмССР, 1984. 
• Степанос Таронеци. Всеобщая история Степаноса Таронского, Асохика по прозванию, писателя XI столетия. М.: Типогр. Лазарев. Инст. восточ. языков, 1863. 
• Аристакес Ластивертци. Повествование вардапета Аристакэса Ластиверци, Памятники пис'менности востока (Том 15). М.: «Наука», Главная ред. восточной литературы, 1968. 
• Константин Багрянородный. Об управлении империей. М.: Наука, 1991. ISBN 5-02-008637-1. 
• Продолжатель Феофана. Жизнеописания византийских царей, 2 изд., Византийская библиотека. Источники, СПб.: «Алетейя», 2009. ISBN 978-5-91419-146-4. 
• Prokopiy Kesariyskiy. Voyna s gotami // Prokopiy Kesariyskiy. Voyna s gotami. O postroykax / Per. S. P. Kondratev. — M.: Arktos, 1996. — 167 s. — ISBN 5-85551-143-X.
• Себеос. История императора Иракла, СПб., 1862. 
• Феофан Исповедник. Летопись византийца Феофана от Диоклетиана до царей Михаила и сына его Феофилакта, М., 1884. 
• Феофилакт Симокатта. История, 3500 экз, Изд-во АН СССР, 1957. 
• Всеобщая история Вардана Великого, М., 1861. 
• Хронографическая история, составленная отцом Мехитаром, вардапетом Айриванкским, СПб., 1869. 

Tadqiqotlar

ingliz tilida

• Der Nersessian S.. Armenia and the Byzantine Empire. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1945. 
• Johnson M. J., Ousterhout R. G., Papalexandrou A. (ed.). Approaches to Byzantine Architecture and Its Decoration. Farham: Ashgate Publishing, 2012. ISBN 978-1-4094-2740-7. 
• Kaegi W.. Heraclius Emperor of Byzance. Cambr.: Cambridge University Press, 2003. ISBN 0 521 81459 6. 
• Andoza:Книга:ODB
• Krautheimer R., Curcic S.. . ISBN 978-0-3000-5294-7. 
• Rosser J. H.. Historical Dictionary of Byzantium, 2nd ed, Metuchen: Scarecrow Press, 2011. 
• Stratos A.. Byzantium in the Seventh Century. Amsterdam: Cambridge University Press, 1980. ISBN 90-256-0852-3. 
• Treadgold W.. . 
• Trkulja J., Lees C. „Armenians in Constantinople“ (en). Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη (2008-yil 28-fevral). Qaraldi: 2015-yil 19-aprel.

• Robert W. Thomson. — 199—241 bet. 

rus tilida

• Адонц Н. Г.. Армения в эпоху Юстиниана, 2 изд, Ер.: Изд-во Ереванского Университета, 1971. 
• Каждан А. П.. Армяне в составе господствующего класса Византийской империи в XI—XII вв, 1000 экз, Ер.: Изд-во АН Армянской ССР, 1975. 
• Кулаковский Ю. А.. История Византии, 3000 экз, СПб.: «Алетейя», 1996. 
• Лемерль П.. Первый византийский гуманизм. СПб.: Своё издательство, 2012. ISBN 9785-4386-5145-1. 
• Мохов А. С.. Византийская армия в середине VIII — середине XI в.: Развитие военно-административных структур. Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2013. ISBN 978-5-7996-1035-7. 
• Острогорский Г. А.. История Византийского государства. М.: Сибирская Благозвонница, 2011. ISBN 978-5-91362-458-1. 
• Сенина Т. А. (монахиня Кассия). «Лев Преступник». Царствование византийского императора Льва V Армянина в отражении византийских хронистов IX века. М.: Accent Graphics Communications, 2012. ISBN 978-1-927480-41-0. 
• Шагинян А. К.. Армения и страны Южного Кавказа в условиях византийско-иранской и арабской власти. СПб.: «Алетейя», 2011. ISBN 978-5-914195-73-8. 

fransuz tilida

• Dorfmann-Lazarev I.. Arméniens et byzantins à l'époque de Photius: deux débats théologiques après le triomphe de l'orthodoxie. Leuven: Peeters. 
• Balard M., Ducellier A.. — 33—37 bet.