Tariflar va savdo boʻyicha bosh kelishuv

Ishorat qoʻshish
Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Tariflar va savdo boʻyicha bosh kelishuv ( GATT ) — 1947-yilda tuzilgan xalqaro shartnoma bo‘lib, asosiy maqsadi savdo to‘siqlarini kamaytirish va ishtirokchi davlatlar o‘rtasida savdo qoidalarini o‘rnatish orqali xalqaro savdoni rivojlantirishga qaratilgan. U qoidalarga asoslangan xalqaro savdo tizimining asosi bo‘lib xizmat qildi va 1995-yilda Jahon Savdo Tashkilotini (JST) tashkil etish uchun asos yaratdi.

GATT Ikkinchi jahon urushidan keyingi iqtisodiy notinchlikka javoban iqtisodiy hamkorlik, barqarorlik va farovonlikni mustahkamlash maqsadida ishlab chiqilgan. GATT aʼzolarni savdoni liberallashtirish va muzokaralar yoʻli bilan nizolarni hal qilishda qatnashishga undab, global savdo uchun adolatli muhitni yaratdi.[1][2]

GATT va uning vorisi JST tariflarni pasaytirishga muvaffaq bo'ldi. GATTning asosiy ishtirokchilari uchun oʻrtacha tarif darajalari 1947-yilda taxminan 22% edi, lekin 1999-yilda Urugvay raundidan keyin bu koʻrsatkich 5% gacha pasaytirilgan.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tariflar va savdo bo‘yicha bosh kelishuv (GATT) protektsionizmga barham berish, mamlakatlarning o‘zaro erkin savdo qilishiga yordam berish va Ikkinchi Jahon urushi vayronagarchiliklaridan keyin iqtisodiy farovonlikni tiklashga yordam berish uchun tuzilgan. U 1947-yildan 1995-yilgacha bo'lgan to'qqiz bosqichdan iborat bo‘lgan bir qator global savdo muzokaralarida yangilanib borgan. Uning xalqaro savdodagi roli asosan 1995-yilda Jahon Savdo Tashkiloti tuzilishida oʻz aksini koʻrsatadi.

1940-yillarda Qoʻshma Shtatlar urushdan keyingi koʻp tomonlama institutlar toʻplamini yaratishga harakat qildi, ulardan biri jahon savdosini qayta tiklashga bagʻishlangan. 1945-va 1946-yillarda AQSH savdo tashkiloti nizomi boʻyicha muzokaralar olib borish uchun konferentsiya oʻtkazishni taklif qilib, bunday tashkilotni yaratish boʻyicha aniq qadamlar qoʻydi. GATT birinchi marta 19-yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Savdo va Bandlik Konferentsiyasida (UNCTE) ishlab chiqilgan.[3]

  • Birinchi yig‘ilish Shveytsariyaning Jeneva shahrida bo‘lib o‘tdi va unda 23 davlat ishtirok etdi. Ushbu ochilish anjumanida asosiy e’tibor tariflarga qaratildi. A’zolar butun dunyo bo‘ylab 10 milliard AQSh dollaridan ortiq savdoga taalluqli soliq imtiyozlarini o'rnatdilar.
  • Uchrashuvlarning ikkinchi seriyasi 1949-yil aprel oyida boshlangan va Fransiyaning Annesi shahrida bo‘lib o‘tgan. Yana tariflar asosiy mavzu edi. Ikkinchi yig'ilishda 13 davlat ishtirok etdi va ular tariflarni pasaytiradigan qo‘shimcha 5000 soliq imtiyozlarini amalga oshirdilar.
  • 1950-yil sentyabr oyidan boshlab GATT yig‘ilishlarining uchinchi seriyasi Angliyaning Torguay shahrida bo‘lib o‘tdi. Bu safar 38 davlat ishtirok etdi va deyarli 9000 tarif imtiyozlari o‘tdi, bu soliq stavkalarini 25% ga qisqartirdi.
  • Yaponiya birinchi marta GATTga 1956-yilda 25 ta davlat qatori to‘rtinchi yig‘ilishda qo‘shildi. Uchrashuv Jenevada bo‘lib o‘tdi va qo‘mita yana butun dunyo bo‘ylab tariflarni pasaytirdi.
GATT va JST savdo bosqichlari [4][5][6]
Nomi Boshlangan Davomiyligi Mamlakatlar Ko'rilgan mavzular Yutuqlar
Jeneva 1947-yil aprel 7 oy 23 Tariflar GATTning imzolanishi, 10 milliard dollarlik savdoga ta'sir qiluvchi 45 000 tarif imtiyozlari
Annesi 1949-yil aprel 5 oy 34 Tariflar Mamlakatlar 5000 ga yaqin tarif imtiyozlarini almashdilar
Torquay 1950-yil sentyabr 8 oy 34 Tariflar Mamlakatlar 1948-yilgi tarif darajasini 25 foizga qisqartirib, 8700 ga yaqin tarif imtiyozlarini almashtirdilar.
Jeneva II 1956-yil yanvar 5 oy 22 Tariflar, Yaponiyaga kirish 2,5 milliard dollar tariflarni pasaytirish
Dillon 1960-yil sentyabr 11 oy 45 Tariflar Jahon savdosining 4,9 milliard dollarlik tarif imtiyozlari
Kennedi 1964-yil may 37 oy 48 Tariflar, antidemping Jahon savdosining 40 milliard dollarlik tarif imtiyozlari
Tokio 1973-yil sentyabr 74 oy 102 Tariflar, tarifsiz choralar, "ramka" kelishuvlari 300 milliard dollardan ortiq tariflarni pasaytirishga erishildi.
Urugvay 1986-yil sentyabr 87 oy 123 Tariflar, tarifsiz choralar, qoidalar, xizmatlar, intellektual mulk, nizolarni hal qilish, to'qimachilik, qishloq xo'jaligi, JSTni yaratish va boshqalar. Raund JSTni yaratishga olib keldi va savdo muzokaralari doirasini kengaytirdi, bu esa tariflarni (taxminan 40%) va qishloq xo'jaligi subsidiyalarini sezilarli darajada kamaytirishga, rivojlanayotgan mamlakatlardan to'qimachilik va kiyim-kechaklarga to'liq kirishga ruxsat berish to'g'risidagi kelishuvga olib keldi.
Doha 2001-yil noyabr 159 Tariflar, tarifsiz choralar, qishloq xo'jaligi, mehnat standartlari, atrof-muhit, raqobat, investitsiyalar, shaffoflik, patentlar va boshqalar.

Asosiy tamoyillari va qoidalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tariflar va savdo bo‘yicha bosh kelishuv (GATT) xalqaro savdoni boshqarish va erkinlashtirishni rag‘batlantirish uchun bir qancha asosiy tamoyillar va qoidalarni o‘rnatdi. Asosiy tamoyillari va qoidalar:

  • Eng ko‘p imtiyozli davlat (MFN) tamoyili:

MFN prinsipi a’zo mamlakatlardan bir mamlakatga berilgan har qanday savdo ustunligi yoki maxsus rejimni boshqa barcha a’zo mamlakatlarga ham kengaytirishni talab qiladi. Ushbu tamoyil savdo hamkorlari o‘rtasida kamsituvchi munosabatni ta’minlaydi va o‘zboshimchalik bilan savdo cheklovlari yoki imtiyozlarini joriy etishning oldini oladi.

  • Tariflarni pasaytirish va savdoni erkinlashtirish:

GATT global savdo oqimlarini rag‘batlantirish uchun savdo to‘siqlarini, xususan, tariflarni kamaytirishga qaratilgan. A’zo davlatlar import qilinadigan tovarlarga tariflarni bosqichma-bosqich pasaytirish bo‘yicha muzokaralar va ketma-ket savdo raundlarida qatnashdilar. Ushbu jarayon xarajatlarni pasaytirish, bozorga kirishni oshirish va savdoni kengaytirish orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga qaratilgan edi.

  • Milliy bozorni himoya qilish:

GATT aʼzo mamlakatlarni import qilinadigan tovarlar oʻz ichki bozorlariga kirgandan soʻng ularga kamsituvchi rejimni taʼminlashga undadi. Milliy rejim tamoyili import qilinadigan tovarlarga mahalliy ishlab chiqarilgan tovarlarga imtiyozlar beruvchi kamsituvchi choralar ko'rilmasligini ta'minlaydi. Bu tamoyil halol raqobat va mahalliy va xorijiy tovarlarga nisbatan teng munosabatni ta’minlaydi.

  • Shaffoflik va savdo qoidalari:

GATT savdo siyosati va qoidalarida shaffoflikning muhimligini ta’kidlaydi. A’zo davlatlar ma’lumot berish va savdo bilan bog‘liq chora-tadbirlar, jumladan, tariflar, qoidalar va savdo siyosatini oshkor qilishga da’vat etiladi. Ushbu shaffoflik boshqa mamlakatlarga savdo qoidalarini tushunish va baholash imkonini berdi, bu esa yanada bashorat qilinadigan va ochiq savdo muhitiga hissa qo‘shdi.

  • “To‘xtash va orqaga qaytish” qoidalari:

GATT savdo to‘siqlarining ko‘payishini oldini olish yoki cheklashga qaratilgan qoidalarni o‘z ichiga olgan. “To‘xtab turish” qoidasi a’zo davlatlar yangi savdo to‘siqlarini kiritmasligi yoki mavjudlarini muzokaralar darajasidan oshirmasligi kerakligi ko‘rsatilgan. Qaytarilish qoidasi savdo to‘siqlarini ketma-ket muzokaralar o‘tkazish yo‘li bilan qisqartirishni talab qildi, buning asosiy maqsadi yanada erkin va ochiq savdoga erishish.

  • Maslahatlashuvlar va nizolarni hal qilish:

GATT aʼzo mamlakatlarga savdo masalalari boʻyicha kelishmovchiliklar yoki nizolar yuzaga kelganda maslahatlashish va muzokaralar olib borish uchun asos yaratdi. Shartnoma nizolarni dialog va konsensus orqali hal qilishga qaratilgan. Biroq, GATT bo‘yicha nizolarni hal qilish jarayonida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan mexanizm yo‘q edi, keyinchalik u Jahon Savdo Tashkilotining (JST) tashkil etilishi bilan takomillashtirildi.[7]

Tanqid va qarama-qarshiliklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tanqidchilarning ta’kidlashicha, GATT rivojlangan mamlakatlar manfaatlariga qarama-qarshi bo‘lib, rivojlanayotgan davlatlarni noqulay ahvolga solib qo‘ygan. Rivojlanayotgan mamlakatlar ko‘pincha ilg’or iqtisodlari bilan raqobatlasha olishdi va mahalliy sanoatni himoya qilishda qiyinchiliklarga duch kelishdi, bu esa ularning iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin edi.

GATTning savdoni liberallashtirish va tartibga solishni tartibga solishga alohida e’tibor qaratilishi kam rivojlangan mamlakatlarda ayrim tarmoqlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi mumkinligi uchun tanqidga uchradi. Mahalliy sanoat korxonalari arzonroq import bilan raqobat qilishda qiyinchiliklarga duch kelgan bo'lishi mumkin, bu esa ish o‘rinlarining yo‘qolishiga va iqtisodiy zaiflikka olib keldi.

GATT va undan keyingi savdo shartnomalari mehnat va atrof-muhit standartlariga ahamiyat bermaydi. Iqtisodiy masalalarga e’tibor ijtimoiy va ekologik muammolarga soya solib, mehnat sharoitlari va atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.[8]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „WTO legal texts: The Uruguay Round agreements“. World Trade Organization.
  2. ↑ „Uruguay Round – General Agreement on Tariffs and Trade 1994“. World Trade Organization.
  3. ↑ Sykes, Alan O.; Irwin, Douglas A.; Mavroidis, Petros C., eds. (2008) "The Negotiation of the GATT" The Genesis of the GATT The American Law Institute Reporters Studies on WTO Law (Cambridge, England: Cambridge University Press): 98–175 ISBN 978-0-521-51561-0 https://www.cambridge.org/core/books/genesis-of-the-gatt/negotiation-of-the-gatt/FD370EA645D0D4AF1DE37CFA1B374E66. 
  4. ↑ „Fiftieth Anniversary GATT“. Wto.org. Qaraldi: 2013-yil 16-avgust.
  5. ↑ „Understanding the WTO – members“. WTO. Qaraldi: 2013-yil 16-avgust.
  6. ↑ „Withdrawal of the Government of the Lebanon.“. Wto.org. 2019-yil 20-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 20-fevral.
  7. ↑ „The General Agreement on Tariffs and Trade (GATT 1947)“.
  8. ↑ FRANCINE, MCKENZIE. „GATT: A Despised Do-Gooding Organization“. FIFTEEN EIGHTY FOUR (13-mart).

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Aaronson Susan A. (1996). Trade and the American Dream: A Social History of Postwar Trade Policy & Co..
  • Goldstein, Judith (11 May 2017). "Trading in the Twenty-First Century: Is There a Role for the World Trade Organization?". Annual Review of Political Science. 20 (1): 545–564.
  • Irwin, Douglas A. "The GATT in Historical Perspective," American Economic Review Vol. 85, No. 2, (May 1995), pp. 323–328.
  • McKenzie, Francine (Summer 2008). "GATT and the Cold War," Journal of Cold War Studies. 10#3 pp. 78–109.
  • Zeiler, Thomas W. (1999). Free Trade, Free World: The Advent of GATT. excerpt and text search
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tariflar_va_savdo_boʻyicha_bosh_kelishuv&oldid=3979423" dan olindi