Rizo Shoh maqbarasi

Rizo Shoh maqbarasi
Joylashuv	Ray, Tehron, Eron
Binokor	Mohsen Foroughi; Keyqobad Zafar; Ali Sadeq
Turi	Maqbara, muzey (bugungi kunda diniy maktab)
Qurila boshlagan	1948-yil
Qurilish tamomlangan	1950-yil
Xarita
Koordinatalari	35°35′8.4″N 51°26′3.7″E / 35.585667°N 51.434361°E G OKoordinatalari: 35°35′8.4″N 51°26′3.7″E / 35.585667°N 51.434361°E G O

Rizo Shoh maqbarasi (forscha: آرامگاه‌ رضاشاه), Tehronning janubidagi Ray shahrida joylashgan, Eronning soʻnggi hukmdoridan oldingi Shahanshoh (imperatori) Rizo Shoh Pahlaviy (1878-1944) dafn etilgan. U Shoh-Abdol-Azim ziyoratgohi yaqinida qurilgan.

Bu yerda Rizo Shohdan tashqari uning o‘g‘li shahzoda Ali Rizo ham dafn etilgan. Muhammad Rizo Shohning yagona akasi. U uchuvchi shahzoda boʻlgan va 1954-yil 17-oktabrda Alborz togʻlarida halokatga uchragan. Maqbara vayron bo‘lgach, shahzodaning jasadini hech kim topmagan.

1980-yil aprel oyida Eron inqilobining dastlabki kunlarida Rizo Shoh maqbarasi Oyatulloh Sodiq Xalxaliy boshchiligida Inqilob gvardiyasi tomonidan vayron qilingan. Xalxali o‘z xotiralarida binoning mustahkam tuzilishi tufayli uni buzish naqadar qiyin bo‘lganini tasvirlaydi. Inqilobchilar Rizo Shohning jasadini topa olmaganlar va Muhammad Rizo Shoh Erondan ketayotganda uni oʻzi bilan olib ketgan, deb taxmin qilishdi, bu daʼvoni Shohbanu (Imperator) Farah Pahlaviy oʻz intervyusida rad etdi. 2018-yilning 23-aprelida sobiq maqbara o‘rnida Shoh Abdol-Azim ziyoratgohida kengaytirish ishlari olib borilayotganda, Rezo Shohning moʻmiyolangan jasadi topildi^[1].

Qurilish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maqbara qurilishi 1948-yilda boshlangan. Muhandislar Eronda zamonaviy arxitekturaning kashshoflari boʻlgan Muhammad Ali Foroʻiyning oʻgʻli Mohsen Forugi, Kayqubod Zafar va Ali Sodiq edi. 1950-yil mart oyida ish yakunlandi.

Dafn marosimi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rizo Shohning tobuti Misr podsholigidan poyezdda, so‘ngra samolyotda ikki to‘xtab, bir marta Makkada, ikkinchi marta Madinada olib kelindi. Keyinroq uning jasadi samolyotda Ahvazga, keyin esa poyezdda Tehronga yetkazilgan.

1951-yil 8-mayda Rizo Shohning imperatorlik dafn marosimi boʻlib oʻtdi, unda oʻsha paytdagi Shahanshoh (imperator) Muhammad Rizo Pahlaviy, butun pahlaviylar oilasi, koʻplab vazirlar va bosh vazir Muhammad Mossaddiq ishtirok etdi.

Dizayn[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ichki[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maqbara va uning atrofi 9000 kvadrat metr maydonga cho‘zilgan bo‘lib, balandligi 25 metr (tepasida gumbazsiz), yaʼni balandligi qo‘shni Shoh Abdol-Azim ziyoratgohi gumbazidan 7 metr qisqaroq edi. Arxitektura uslubi Napoleon dam oladigan Parijdagi Les Invalides qabridan ilhomlanib yaratilgan.

Ichkarida aylana shaklidagi ustunlar galereyalar va maqbara markazini ajratib koʻrsatadi, u yerda Izmir koʻk marmaridagi Rizo Shohning sarkofagi, uning yonida Rizo Shohning oq marmar byusti va Qur’on nusxasi turardi.

Tashqi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maqbaraning ikkita kirish joyi bor edi: biri toʻgʻridan-toʻgʻri Shoh Abdol-Azim ziyoratgohi hovlisiga, ikkinchisi devor bilan oʻralgan kichik bogʻga ochilgan. Bir necha yil oʻtgach, ehtimol 1970-yillarda, Pahlaviylar sulolasining oltin yubileyi arafasida, devor olib tashlandi (yoki kengaytirildi), kichik park oʻrniga maqbaraga olib boruvchi oʻtish joyini aniqlaydigan L shaklidagi ikkita katta havza bilan almashtirildi hamda maqbaraga olib boradigan oʻtishning davomiyligida butun Ray boʻylab katta xiyobon olib borgan.

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Muhammad Rizo Pahlaviy davrida[tahrir | manbasini tahrirlash]

1951-yildan keyin maqbarada dafn etilganlar orasida o‘ldirilgan Bosh vazir Xoj Ali Razmara, Rizo Shohning xizmatchisi Sulaymon Behbudiy, 1954-yilda samolyot halokatida vafot etgan shahzoda Ali-Rizo Pahlaviy, Eronning sobiq Bosh vaziri general Fazlolloh Zohidiy va Bosh vazir Hasan Ali Mansurlar qabri oʻrin olgan.

Maqbara Eronga kelgan xorijiy davlat rahbarlarining ziyoratgohi ham bo‘lgan. Maqbaraga tashrif buyurgan chet ellik taniqli shaxslar orasida 1961-yilda Buyuk Britaniya qirolichasi Yelizaveta II va 1960-yillarda Efiopiya imperatori Xaile Selassie I ham bor edi. 1972-yilda AQSh prezidenti Richard Nikson tashrifi chogʻida maqbaraga „Xalq mujohidlari“ terror tashkiloti tomonidan bomba qoʻyilgan boʻlib, prezident tashrifidan bir soat oʻtib portlagan.

Maqbara bir nechta bayramlarga sahna boʻlgan: eng ajoyibi 1976-yilda, Rizoshoh taxtga oʻtirganidan 50 yil oʻtgach, Pahlaviylar sulolasining oltin yubileyi uchun edi Eron inqilobiga olib keladigan musibatlar boshlangan paytda, yaʼni, 1978-yil 15-martda Rizoshohning 100 yilligi munosabati bilan yana bir bayram shu maqbarada oʻtkazildi.

Vayronagarchilik[tahrir | manbasini tahrirlash]

1979-yil 11-fevralda islom inqilobchilari hokimiyatni qoʻlga kiritib, Shopur Baxtiyor hokimiyatdan agʻdarilganidan soʻng inqilob gʻalaba qozondi, Humayniy va uning izdoshlari hokimiyat tepasida oʻrnashdilar. Oyatulloh har qanday yoʻl bilan Pahlaviylar sulolasi qoldiqlarini yoʻq qilishga intildi va shuning uchun oyatulloh Sodiq Xalxoliy nazorati ostidagi maqbarani vayron qilishga buyruq berdi^[2].

Sadig G‘otbzoda va Abdolhasan Banisadr maqbarani „Pahlaviy tuzumi shahidlari muzeyi“ga aylantirmoqchi bo‘lib, vayron bo‘lishiga qarshi bo‘lgan, biroq Humayniy va Xalxali bunga rad javobini bergan.

Vayronagarchilik 1980-yil apreldan maygacha yigirma kun davom etdi. Oyatulloh Xalxaliy halokat sababini quyidagicha izohladi:

"U koʻp odamlarni, jumladan Goharshad masjidini Islomga eʼtiqodi tufayli vayron qildi. Xalq esa, xuddi Ray ahli kabi, bunday odamning jasadi Shoh Abdol-Azim maqbarasiga bunchalik yaqin ekan, degan fikrga chiday olmaydi".

Aytishlaricha, ular Muhammad Rizo Pahlaviyga (Qohirada surgunda boʻlganida) Rizoshoh maqbarasi yangi islomiy tuzum buyrugʻi bilan vayron qilinganini aytishganda, shoh polga yiqilib, kasalxonaga yotqizilgan.

Rizo Shohning jasadi haqidagi mish-mishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Inqilobchilar Rizoshoh sarkofagini ochganda, hech narsa topa olishmadi, chunki Muhammad Rizoshoh otasining jasadin ehtimol boshqa joyga koʻchirishga ulgurgan boʻlishi mumkin. Eronning soʻnggi shohining jasadi hozir ham Ar-Rifoi masjidida saqlanadi.

Ammo 2015-yilgi „Tehrondan Qohiraga“ hujjatli filmida shohning 1979-yilning yanvarida quvgʻin qilinishidan 1980-yilning iyulida vafotigacha, uning bevasi imperator hazrati oliyalari Farah maqbara vayronalari orasida shov-shuv koʻtarayotgan Xalxaliy suratlariga bir lahza duch keladi. bu:

"Hikoyada aytilishicha, hukumat Buyuk Rizo Shohning jasadini boshqa joyga yashirib qoʻyish uchun qaytarib olishga ulgurdi …".

Xouchang Nahavandi va Iv Bomati oʻzlarining Shohning tarjimai hollarida Rizo Shohning jasadi inqilobdan oldin koʻchirilganligini, ammo hozir ham kam odamga maʼlum boʻlgan yashirin joyda koʻchirilganligini aytishadi. 1980-yil 27-iyulda vafotidan sal oldin (otasi vafotidan 36 yil va 1 kun oʻtib) Muhammad Rizoshoh Erondagi yaqin odamlariga, agar uni bir kun kelib qaytib kelsa, otasining jasadini qayta dafn qilishni xohlashini aytdi. Inqilobchilar tomonidan qiynoqqa solingan askarlar va zobitlar bilan ham jasad joyi topilmadi. Mualliflar bu joy Rizoshohning jasadi yashiringan joy bilan bir xil boʻlishi mumkinligini nazarda tutadi.

2018-yilda Tehron janubidagi qurilish ishchilari Rizo Shohga tegishli ekanligi taxmin qilinayotgan moʻmiyolangan jasadni topib olishgan^[3]. Rasmiylarning aytishicha, ular jasadni qayta dafn etishgan^[4]^[5].