Mihrişah Sultan ( Mustafa III rafiqasi)

Ishorat qoʻshish
Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Mihrishah Sulton (usmonli turkcha: مهرشاہ سلطان ;taxminan: 1745-yil — 1805-yil 16-oktabr; Forschada „Podshohning nuri“ degan maʼnoni anglatadi), „Gruzin goʻzali“ deb nomlanuvchi, Sulton Mustafo III ning turmush oʻrtogʻi va Usmonli imperiyasi Sulton Salim III ning onasi va uning amaldagi regenti (Valide sifatida) edi. Sulton) 1789-yildan 1805-yilgacha oʻn olti yil davomida regent boʻlgan.

Yoshlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kelib chiqishi gruzin, 1745-yilda Gruziyada tugʻilgan.[1][2] U gruzin pravoslav ruhoniyining qizi edi.[3][4] U goʻzal edi[5] va uni „Gruzin goʻzali“ deb atashgan (turkcha: Gürcü güzeli).[6][7] U forscha „shoh quyoshi“ degan maʼnoni anglatuvchi Mihr-î-Shah ismini oldi.

Imperator turmush oʻrtogʻi sifatida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mihrishah Mustafoga turmushga chiqdi va unga „Katta ayol“ unvoni berildi.[8] 1759-yil 14-martda[9]birinchi farzandi Hibetulloh Sulton ismli qizini dunyoga keltirdi.[10][11] Oʻtgan oʻttiz yil davomida imperator oilasida hech qanday bola tugʻilmagan, shuning uchun Hibetullohning tugʻilishi butun Istanbulda nishonlangan.[9] U 1762-yil 7-iyunda uch yoshida vafot etdi.[9]

1761-yil 24-dekabrda u ikkinchi farzandi, oʻgʻli Shehzade Selimni (kelajakda Selim III) tugʻdi. Uning tugʻilishi bir hafta davom etgan bayramlar bilan nishonlandi.[12][13] 1770-yil 9-yanvarda u uchinchi farzandi Fatma Sulton ismli qizini dunyoga keltirdi va u 1772-yil 26-mayda ikki yoshida vafot etdi.[10][14] U 1774-yilda Mustafo vafotidan keyin beva qolgan, keyin u Eski Saroyga yashadi.[9][13]

Valide Sulton sifatida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mihrishoh Valide Sultonning oʻgʻli Salim III

Oʻn besh yil davom etgan Sulton Abdulhamid I hukmronligi davrida Shehzoda Salim Toʻpqopi saroyida, Mihrishah esa Eski Saroyda yashash uchun yuborildi. 1789-yilda Abdulhamid vafot etgach, Salim taxtga oʻtirdi, keyin Mihrishah Valide Sulton boʻldi.

Salim onasi uchun Sultonlar uchun Topkapi saroyining Haram doirasini mukammal taʼmirladi. Sulton Salim har kuni uning xonadoniga borib, suhbatlashib, shahar masalalarini muhokama qilgan, degan mish-mishlar bor. Salim onasini juda yaxshi koʻrgan boʻlsa-da, Mihrishah buni hech qachon suiisteʼmol qilmagan, davlat boshqaruvi va siyosatiga aralashmagan. Shuning uchun u haqida koʻp maʼlumot yoʻq. Hissiyotli, vazmin va muloyim xonim boʻlgan Mihrishah oʻzining dindorligi va saxiyligi bilan tarixga kirdi.[13]

U vaqti-vaqti bilan oʻgʻliga iltifot yoki rahm-shafqat soʻrash uchun yaqinlashardi.[9] U Nizom-I Cedidini (Yangi Tartibni) ishga tushirganida, Mihrishah ham, Kethuda ham, oʻsha paytdagi Yusuf ogʻa ham uning kuchli tarafdorlari edi. Mihrishah oʻgʻlining koʻngliga yaqin boʻlgan islohotlarni ragʻbatlantirish maqsadida Osiyo yarasidagi Haskoyda Humbarajihane (bombardimonchilar kazarmasi) uchun masjid qurdirdi, Üsküdarda esa tibbiyot maktabini qurdi.[15]

Yusuf ogʻa uning ikkinchi kethudasi boʻlib, u oʻzining birinchi kethudasi Mahmud ogʻa oʻrnini egallagan.[15] U qobiliyatli va Salimga yaqin edi. U 1808-yilda Selimga qarshi qoʻzgʻolonda Kabakchi Mustafoning hiyla-nayranglari bilan koʻndirildi va nihoyat oʻldiriladi, shundan soʻng uning soliq fermasi Sulton Mustafo IV ning onasi Sineperver Sultonga beriladi.

Arxitektura homiysi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yenikoʻydagi Mihrishah Sulton favvorasi

U 1790-yillarda koʻplab maktablar va masjidlarga asos solgan. 1793-yilda Halıcıoʻgʻli masjidini taʼmirladi va 1794-yilda Kagithanedagi Silahtar Yusuf Posho favvorasini taʼmirladi.[9]

1792-yilda Mihrishah tomonidan qurilgan Humbarahane kazarmasi toʻp quyish inshootlari, oʻquv maydonchalari, turli xil harbiy maqsadlarda foydalanish uchun teri bilan qoplangan xlor uyi, oshxona, otxona, hammom, qonuniy xonalar va masjidli doʻkonlardan iborat boʻlib, birinchi zamonaviy yirik harbiy bino hisoblanadi. U ishlay boshlaganida, janubdagi Hasköy tomoni chavandozlar uchun, shimoldagi Sütlüce tomoni esa kanalizatsiya uchun ajratilgan edi.[16]

1792-yilda Istanbulning Eyüp mahallasida Mihrishah Sulton majmuasiga (yoki Mihrishah Sulton kulliye) asos solgan. Uning qurilishi 1796-yilda yakunlangan boʻlib, uning maqbarasi va imaret (oshxona) ni oʻz ichiga oladi.[17][18] Imorat bugungi kunda ham faoliyat koʻrsatayotgan soʻnggi Usmonli imoretidir.[19] 1805-yilda Istanbuldagi Yenikoʻyda Mihrishah Valide Sulton favvorasini qurishni buyurdi. U sheʼrning mavzusi edi. Mihrishah va uning oʻgʻli Selim ikkalasi ham soʻfiylik aylanmasi bilan shugʻullanadigan Mavleviy ordeni aʼzolari edi. 1792-yilda qizi Fatma Sulton xotirasiga favvora qurdirdi.[9]

Mihrishah ham toʻgʻon qurdirdi. Ahmad Afandi, „Mihrishah Valide Sulton toʻgʻoni“ qurilishining boshidan oxirigacha boʻlgan davr haqida muhim maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi. Ahmed Afandi tomonidan berilgan maʼlumotlarga koʻra, toʻgʻonni qurishdan maqsad, Kırkçeshme suvlari doirasidagi va Tophan suvi deb nomlanuvchi Buyuk Bentga qoʻshimcha suv taʼminotini taʼminlashdir.[13]

Valide toʻgʻoni, Sariyer (Istanbul) chegaralarida joylashgan Bahçeköydagi Istanbulning muhim oqimlaridan biri boʻlgan Arabacı Mandraining sharqiy tarmogʻi va eng muhim daryolardan biri boʻlgan Acıelma oqimida qurilgan. Istanbul. Valide toʻgʻoni qurilishi tugallangach, toʻgʻonda toʻplangan suv Valide Sulton tomonidan tayyorlangan vosita bilan Topuzlu toʻgʻonining suviga kiritildi.[13] Topuzlu toʻgʻoniga qoʻshilgan suv miqdori aniq oʻlchandi va 23 nozul ekanligi aniqlandi. Ushbu 23 ta nozulda Old Bentdan 16 ta nozul suv bor; ammo suv yetishmagani uchun ratsionini ololmaydigan joylarga ajratishga qaror qilindi. Qolgan 7 ta nozul 2 ta nozul bilan „ommaviy huquq“ sifatida qoldirildi, qolgan 5 ta nozul esa Beyogʻlu Maksemi (Taksim Maksemi) dan tarqatish uchun Valide Sultonning qutqaruvchi sultoniga qoldirildi.[13]

1792—1803-yillar oraligʻida biri Boyacıkoʻyda, ikkinchisi esa Küçüksuda; 1796-yilda Chashnigir Zeynepning ruhiga guvoh boʻlish uchun Eminönü va Balikpazari oʻrtasida bir buloq qurdi, ammo bu favvora keyinchalik Mihrishah Valide bulogʻi deb ataldi. 1797-yilda Beshiktoshning Qilichali tumanidagi favvora; Sebilning ikki tomonida 1796-yilda Eyüp majmuasi uchun qurilgan ikkita favvora; Qizi Hibetulloh Sulton xotirasiga 1791-yilda Üsküdar Ihsaniyeda bir favvora, 1797-yilda Fındıkli Mollabayırida va boshqa qizi Fatma Sulton uchun 1805-yilda Yenikoʻyda bir favvora.[13] Taksim suv inshootlariga Valide Bendi suvining qoʻshilishi bilan suv miqdori ikki barobar ortdi va natijada Beyogʻlu, Galata va Bogʻozichi mahallalarida favvoralar yasash orqali odamlarning suvga boʻlgan ehtiyoji katta darajada qondirildi.[13]

Oʻlim[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mihrishoh Sulton qabri

Mihrishah Sulton 1805-yil 16-oktabrda nomaʼlum kasallikdan vafot etdi va Istanbulning Eyüp shahrida joylashgan masjidiga dafn qilindi.[9][13] Uning yoniga kelini Refet Kadın oʻgʻli Selim III ning toʻrtinchi xotini dafn etilgan.[20]

Nashr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mustafo bilan birga Mihrishahning uchta farzandi bor edi:

  • Hibetulloh Sulton (1759-yil 14-mart — 1762-yil 7-iyun, Istanbul, Laleli masjidi, Mustafo III maqbarasida dafn etilgan)
  • Sulton Salim III(Toʻpqopi saroyi, 1761-yil 24-dekabr — 1808-yil 28-iyul, Mustafo III maqbarasiga dafn etilgan), Usmonli imperiyasi sultoni; muammosiz etti marta turmush qurgan;
  • Fatma Sulton (1770-yil 9-yanvar — 1772-yil 26-may, Mustafo III maqbarasi, Laleli masjidi, Istanbulda dafn etilgan);

Ommaviy madaniyatda[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • 1989-yilda Shveysariya-Amerika dramatik filmi "Sevimli"da , Mihrişah fransuz aktrisasi Andrea Parisy tomonidan tasvirlangan.[21]
  • 2012-yilda turkiyalik Esir Sulton, Mihrishah mini seriali turk aktrisasi Ipek Tenolchay tomonidan tasvirlangan.[22]

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Mihrishoh Valide Sulton maqbarasi gumbazi
    Mihrishoh Valide Sulton maqbarasi gumbazi
  • Mihrishoh Valide Sulton maqbarasi
    Mihrishoh Valide Sulton maqbarasi
  • Mihrishah Valide Sulton Sebili maqbarasi
    Mihrishah Valide Sulton Sebili maqbarasi

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Gabor Agoston. Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing, 1-yanvar 2009-yil — 514 bet. ISBN 978-1-4381-1025-7. 
  2. ↑ E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam 1913-1936. BRILL, 31-dekabr 1987-yil — 1117 bet. ISBN 90-04-08265-4. 
  3. ↑ H. Mirgül Eren Griffe. Galip Ali Paşa Rızvanbegovic-Stocevic. Babil, 2005 — 55 bet. „Ortodoks bir Gürcü papazın kızı olan Mihrişah“ 
  4. ↑ Y. İzzettin Barış. Osmanlı padişahlarının yaşamlarından kesitler, hastalıkları ve ölüm sebepleri. Bilimsel Tıp Yayınevi, 2002 — 184 bet. ISBN 978-975-6986-17-2. „Selim'in annesi olan Mihrişah, Gürcistan'dan kaçırılan bir papazın kızıydı“ 
  5. ↑ Albert Hourani. The Modern Middle East: A Reader. University of California Press, 1-yanvar 1993-yil — 42 bet. ISBN 978-0-520-08240-3. „beautiful Georgian slave-girl named Mihr-i Şāh“ 
  6. ↑ Osmanlı tarihi: cilt. Nizam-ı cedid ve Tanzimat devirleri, 1789-1856. Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1961 — 13, 16 bet. „Gürcü güzeli Mihrişah“ 
  7. ↑ Osman Horata. Esrâr Dede: hayatı, şiir dünyası ve dı̂vânı. T.C. Kültür Bakanlığı, 1998. ISBN 978-975-17-1954-6. „Selim'in Gürcü güzeli... annesi Mihrişah“ 
  8. ↑ Kal'a, Ahmet. İstanbul külliyâtı: İstanbul tarım tarihi, 1 (1743-1757), 2 (1757-1763). İstanbul Araştırmaları Merkezi, 1998 — 218 bet. 
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 Uluçay 2011.
  10. ↑ 10,0 10,1 İyianlar, Arzu. Vâlide Sultanlar'ın İmar Faaliyetleri. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992 — 167–8, 170–71 bet.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "arzu" defined multiple times with different content
  11. ↑ Dominic, Paulina D.. The Istanbul Memories in Salomea Pilsztynowa's Diary "Echo of the Journey and Adventures of My Life" (1760), 2017 — 52 n. 41 bet. 
  12. ↑ Başaran, Betül. Selim III, Social Control and Policing in Istanbul at the End of the Eighteenth Century: Between Crisis and Order. BRILL, 14-iyul 2014-yil — 72 bet. ISBN 978-9-004-27455-6. 
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 13,7 13,8 Kazancıoğlu 2016.
  14. ↑ Sakaoğlu, Necdet. Bu mülkün kadın sultanları: Vâlide sultanlar, hâtunlar, hasekiler, kadınefendiler, sultanefendiler. Oğlak Yayıncılık, 2008. ISBN 978-9-753-29623-6. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Davis 1986.
  16. ↑ „HUMBARAHANE KIŞLASI ve CAMİİ İstanbul'da Haliç kıyısında XVIII. yüzyılın sonlarına ait kışla ve cami.“. İslam Ansiklopedisi. Qaraldi: 11-may 2020-yil.
  17. ↑ Rüstem 2019.
  18. ↑ Goodwin 1971.
  19. ↑ AA. „Istanbul's historic public kitchen makes life easier for refugees and the homeless“ (en-US). Daily Sabah (2016-yil 1-fevral). Qaraldi: 2022-yil 22-aprel.
  20. ↑ Akkurt 2018.
  21. ↑ Full Cast & Crew: The Favorite (1989), qaraldi: 2020-04-07
  22. ↑ Full Cast & Crew: Esir Sultan (2012–), qaraldi: 2020-04-07 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Mihrişah_Sultan_(_Mustafa_III_rafiqasi)&oldid=3157969" dan olindi