Kurdlashtirish

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Kurdlashtirish — bu madaniy oʻzgarish boʻlib, unda odamlar, hudud va til kurdlashgan,[1] yaʼni kurd boʻlib qoladi. Bu tabiiy ravishda (Turkiya Kurdistonida boʻlgani kabi) yoki hukumatning ataylab olib borilgan siyosati sifatida (2003-yildagi bosqindan keyin Iroqda yoki Suriyadagi fuqarolar urushidan keyin Suriyada) sodir boʻlgan.[2][3]

Kurdlashtirish tushunchasi mamlakatdan mamlakatga farq qiladi. Turk Kurdistonida koʻplab etnik armanlar,[4] bolgarlar,[5] cherkeslar,[6] chechenlar,[7] gruzinlar,[8] ingushlar,[7] va osetinlar mintaqaga qochib, kurdlashgan, keyinchalik kurd madaniyati va tiliga singib ketgan. .

Iroq Kurdistonida turkmanlar va ossuriyaliklar kabi ozchiliklarga tegishli hududlar 2017-yilgacha Iroq shimolidagi bahsli hududlarda Kurdiston mintaqaviy hukumati hududni boshqargan paytgacha kurdlashtirish siyosatiga duchor boʻlgan.[9]

Turkiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkman qabilalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarix davomida koʻplab turkiy qabilalar kurdlar yashaydigan hududlarga oʻrnashib qolgan yoki oʻrnashishga majbur boʻlgan. 1996-yildagi intervyusida kurd yozuvchisi Yaşar Kamol Diyarbakirdagi katta Afshar turkman qishlogʻiga qilgan tashrifini tasvirlab bergan. 1865-yilgi Kozanogʻlu qoʻzgʻolonidan keyin kurd tilini bilmaydigan 8 ta shunday qishloq bor edi. Tarixan mintaqaga 30 ming chodir surgun qilingani uchun Kamol oqsoqollardan nega ular atigi 8 qishloq ekanliklarini soʻradi. Oqsoqollar qolganlari sunniylar boʻlgani uchun kurdlashgan, bu oxirgi 8 qishloq esa alaviylar boʻlib, sunniy kurdlar bilan aloqada emas, deb javob berishdi.[10]

Kavkaz qochqinlari (1860—1910-yillar)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kavkazdan kelgan qochqinlar Usmonli imperiyasiga etib kelganida, Konstantinopol oʻta qashshoqlik va qochqinlar uchun moddiy resurslar yetishmasligi tufayli ularni Kurdistonga joylashtirmaslikka qaror qildi. Ammo oradan bir muncha vaqt oʻtgach, Usmonlilar qochqinlarni kurdlarning mintaqaga daʼvosini kamaytirish uchun imkoniyat sifatida koʻrishni boshladilar va qochqinlarning mintaqaga joylashishiga ruxsat berdilar.[11] 1862-yilda Shapsug qabilasidan boʻlgan cherkes qochqinlari kurdlar yashaydigan Ahlat va Adilcevaz hududlariga kelib, uchta kurd qishlogʻi Yoğurtyemez, Xanik (Chukurtarla), Develikga joylashdilar va Koxish (Yolçati) qishlogʻiga asos solishdi.[12]

Kurdistonga kelgan Kavkazlik qochqinlarning birinchi katta toʻlqini 1864-yilda boʻlib oʻtgan, oʻshanda 15-20.000 qochqin Sariqamishga joylashib, yangi qishloqlar qurgan va tashlandiq yunon va arman qishloqlariga joylashgan.[13] Bu qochqinlar orasida cherkeslar, chechenlar, laklar va avarlar ham bor edi.[14] Qochqinlarning eng katta guruhi cherkeslarni etnik tozalash paytida Cherkes mintaqasidan (Rossiya imperiyasining bir qismi) qochib ketgan cherkeslar edi.[15][16] Ikki yil oʻtgach, Shapsug qabilasi abzax qabilasi aʼzolari bilan Bingoʻl yaqinida Bolethan (Karapoʻlat), Arnis (Güzgülü) va Ximsor (Eskibalta) qishloqlariga asos soldi.[17][16][18] Cherkeslar koʻchishi bilan bir vaqtda osetinlar Ahlatdagi Xulik (Otluyazi) va Agcaviran (Akçaören),[19][20][21] sharqiy Mushdagi Yaramish, Karaagil, Hamzasheyx (Sarıpinar), Simo (Qoʻrgʻonli) mintaqasi va Karachoban yaqinidagi Lekbudak (Budakli) ga joylashdilar.[21] Rus razvedkachisi Aleksandr Kolyubakinning soʻzlariga koʻra, 1880-yillarning oxirlarida Mush Sanjagida kamida 1500 osetin yashagan.[19]

Chechenlar va ingushlar asosan Varto hududiga, Arincik (Kıyıbaşı), Çarbuhur (Bağichi), Tepeköy, Artet (Serinova), Ulusirt va Arinch (Çogurlu) qishloqlariga,[7] Kayalik qishlogʻiga oʻrnashgan avarlar,[22] va Kabardiya qabilasining cherkeslari Pazarjik hududida Narli Cherkezleri (Eskinarli) qishlogʻiga asos solgan.[16] Diyarbakir viloyatida ham gruzin qishlogʻi bor.[8]

Bu kavkazliklar erta bosqichdanoq kurdlanish jarayonini boshdan kechirdilar va shu tariqa kurd tilini ona tili sifatida qabul qildilar.[23][6][24]

Kurdlarning urbanizatsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aholisi koʻp boʻlgan kurdlar koʻplab shaharlarning musulmon boʻlmagan aholisining ketishi bilan mahalliy shahar musulmonlari ham Gaziantep, Izmir, Adana, Anqara va Istanbul kabi shaharlarga koʻchib ketishdi. 1950-yillarda qishloq kurd jamoalaridagi traktorizatsiya va keyinchalik kurd-turk mojarosi tufayli qishloqlarning tashlab ketilishi koʻplab kurdlarning Diyorbakir kabi oʻz aholisini yoʻqotayotgan yaqin atrofdagi shaharlarga, balki Mersin kabi uzoq shaharlarga koʻchib ketishiga sabab boʻldi.[25]

Iroq[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shabaks[tahrir | manbasini tahrirlash]

2006-yil 21-avgustda Shabak Demokratik partiyasi rahbari Hunayn Qaddo Naynava tekisligi chegaralarida alohida viloyat tashkil etishni taklif qildi va bu harakat Iroqdagi ozchiliklarni arablashtirish va kurdlashtirishga qarshi kurash ekanligini taʼkidladi. Iroq hukumati bu taklifga qarshi ovoz berdi.[26][27][28]

2011-yildan keyin[tahrir | manbasini tahrirlash]

Iroqning Kurdiston mintaqasidagi baʼzi ossuriyaliklar qurilish rejalari „Ossuriya bloklarini boʻluvchi demografik oʻzgarishlarga taʼsir koʻrsatishga“ qaratilganidan shikoyat qilishdi. Shuningdek, baʼzi yazidiylar, shabaklar va turkmanlar oʻzlariga qarshi madaniy va xavfsizlikni nazorat qilish siyosatiga duch kelganliklarini bildirishdi.[29]

2016-yilda Yaqin Sharq siyosati professori Devid Romano YPG va Peshmergasiz Suriya va Iroq shimolidagi ossuriyaliklarning barchasi jihodchilar tomonidan qazilgan ommaviy qabrda yotgan holda halok boʻlishlari mumkinligini aytdi.[30]

Iroqdagi fuqarolar urushi paytida Iroq armiyasi qoʻshinlari IShID hujum qilganda Nineviya tekisligi atrofidagi postlarini tashlab ketishdi. Keyinchalik KRG kuchlari koalitsiya havo hujumlari koʻmagida bu hududlarni IShIDdan tortib oldi. Oʻshandan beri hukumatparast ossuriyaliklar va kurdlar oʻrtasida kelishmovchiliklar kelib chiqdi, chunki birinchilar kurdlardan ketishni soʻragan yoki ularga muxtoriyat vaʼda qilgan.

2011-yilda baʼzi yazidiy faollar „kurd oʻziga xosligiga majburan assimilyatsiya qilinishidan xavotirda“ ekanini bildirgan. Baʼzilar kurd va Iroq partiyalarini Jebel Sinjardagi yazidiy hududlari uchun ajratilgan 12 million dollarlik rekonstruksiya mablagʻlarini kurd qishlogʻiga yoʻnaltirishda va ularni siyosiy jihatdan chetga surishda ayblamoqda. Shvetsiyalik iqtisodchi Devid Gʻanimning soʻzlariga koʻra, KRHning baʼzi taktikalaridan maqsad Shabak va Yazidiy jamoalarini kurdlar deb bilishga undash boʻlgan, bu esa KRG rasmiylari tomonidan qatʼiyan rad etilgan. Shuningdek, u kurd hukumati yazidiylar va shabaklarga kurd kimligini singdirish ustida ishlamoqda, deb daʼvo qildi.[31]

Kurd mintaqaviy hukumati, shuningdek, Naynavo tekisliklari va Kirkuk kabi boshqa hududlarni ham oʻsha hududlarga joylashishni istagan kurdlarga moliyaviy yordam koʻrsatish orqali kurdlashtirishga urinishda ayblangan.[32][33]

Kirkuk[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kurd kuchlari Kirkuk shahrini ushlab turganda, kurd hukumati shaharni kurdlashtirishga harakat qildi. Kirkukdagi turkman va arab aholisi qoʻrqitish, taʼqiblarga duchor boʻldilar va Kirkukdagi kurd demografiyasini oshirish va shaharga boʻlgan daʼvolarini kuchaytirish maqsadida uylarini tark etishga majbur boʻldilar. Bir nechta Human Rights Watch hisobotlarida turkman va arab oilalarining hujjatlari musodara qilinib, ularning ovoz berishlari, mulk sotib olishlari va sayohat qilishlariga toʻsqinlik qiladi. Kirkukning turkman aholisi kurd kuchlari tomonidan hibsga olingan va shaharni tark etishga majbur qilingan. Kurd hukumati yuzlab arab oilalarini shahardan chiqarib yubordi, bu jarayonda ularning uylarini buzib tashladi.[34][35][36]

Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2006-yildan buyon hisobotlarida kurd hukumati va Peshmerga militsiya kuchlari Kirkuk va boshqa bahsli hududlarni noqonuniy ravishda nazorat qilgani va bu militsiya turkman va arablarni oʻgʻirlab, qiynoqlarga solganini hujjatlashtirgan.[37]

Eron[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kuresunni turklari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xoyning janubi-gʻarbiy qismida Kuresunni turklarining kurdlashgan guruhlari mavjud.[38]

Tilku turklari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bir guruh kurdlashtirilgan Tilku turklari Saqqez tumanidagi Santeh va Zagheh atrofida yashaydi.[39]

Suriya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Suriyadagi fuqarolar urushi paytida Suriya Demokratik kuchlari kurdlashtirishda ayblangan.[40][41] Fabris Balanche 2016-yil davomida PYD Furot daryosi va Afrin oʻrtasidagi Manbij hududidagi Kobani va Afrin kantonlarini bogʻlashni maqsad qilganini, bu yerda kurdlar aholining toʻrtdan biridan kamrogʻini tashkil etgani haqida xabar berib, turli kurdlashtirish usullari katta qismini boʻysundirishi mumkinligiga ishongan edi.

Xuddi shunday, YPG ham qishloqlar, xususan Raqqadagi arab qishloqlari nomlarini kurdlashtirishda ayblanmoqda.[42] Butunjahon oromiylar kengashi ham PYDni mintaqani kurdlashtirishda va nasroniylarni terror qilishda aybladi.[43]

Yaqinda Suriyadagi fuqarolar urushi davrida koʻplab davlatlar, Human Rights Watch kabi nodavlat tashkilotlar[44] va Suriyaning oʻndan ortiq isyonchi guruhlari[45] Suriya Demokratik kuchlarini anʼanaviy arab[40][41] va turkmanlarni kurdlashtirishda aybladilar. yerlar.[45][44] 2015-yilda Xalqaro Amnistiya tashkiloti dala tadqiqoti orqali arablar va turkmanlarning asossiz majburan koʻchirilishi, uy-joylari buzilishi, mol-mulkini tortib olish va yoʻq qilish (shu jumladan, baʼzi hollarda butun qishloqlar vayron qilingan) haqidagi ayblovlarni oshkor qildi.[46]

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Suriya Arab Respublikasi boʻyicha mustaqil xalqaro tergov komissiyasi tomonidan 2017-yil 10-martda eʼlon qilingan hisobotda Komissiya Xalqaro Amnistiya tashkilotining etnik tozalash haqidagi hisobotlarini rad etib, "garchi „etnik tozalash“ haqidagi iddaolar davom etayotgan boʻlsa-da. Koʻrib chiqilayotgan davrda Komissiya YPG yoki SDF kuchlari arab jamoalarini etnik kelib chiqishiga koʻra nishonga olgani haqidagi xabarlarni tasdiqlovchi hech qanday dalil topmadi."[47][48][49] Intervyularda YPG soʻzlovchilari bir qancha oilalar koʻchirilganini tan oldi. Biroq ular bu raqamni 25 dan koʻp emas deb qoʻydilar va harbiy zaruratni bildirdilar.[50] Ularning taʼkidlashicha, terrorchilarning oila aʼzolari ular bilan aloqada boʻlgan, shuning uchun ular xavf tugʻdirishi mumkin boʻlgan joylardan olib chiqilishi kerak.[50] Ular yana IShID oʻsha hududlarda tinch aholidan avtomobillarga bomba oʻrnatish yoki YPGga qarshi boshqa hujumlar uyushtirish uchun foydalanayotganini taʼkidladilar.[51]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Frye, Richard Nelson. The History of Ancient Iran (en). C.H.Beck, 1984 — 30 bet. ISBN 9783406093975. 
  2. ↑ Al-Ali, Pratt, Nadje Sadig, Nicola Christine. What kind of liberation?: women and the occupation of Iraq. University of California Press, 2009 — 109 bet. ISBN 978-0-520-25729-0. 
  3. ↑ Preti Taneja, Minority Rights Group International. Assimilation, exodus, eradication: Iraq's minority communities since 2003. Minority Rights Group International, 2007 — 19 bet. 
  4. ↑ Mehrdad Izady. The Kurds: A Concise History And Fact Book. 
  5. ↑ Harmen van der Wilt. The Genocide Convention: The Legacy of 60 Years — 147 bet. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Yeldar Barış Kalkan. Çerkes halkı ve sorunları: Çerkes tarih, kültür, coğrafya ve siyasetine sınıfsal yaklaşım, 2006 — 175 bet. 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Caucasian battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border, 1828–1921. Cambridge University Press, 2011-02-17 — 104 bet. ISBN 978-1-108-01335-2. 
  8. ↑ 8,0 8,1 „Ortayazı Köyü/Ergani/Diyarbakır“. 2020-yil 3-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-avgust.
  9. ↑ „On Vulnerable Ground | Violence against Minority Communities in Nineveh Provinceʼs Disputed Territories“ (en). Human Rights Watch (2009-yil 10-noyabr). Qaraldi: 2018-yil 23-oktyabr.
  10. ↑ Gürbüz, Macit. Eskiden Türk'tük, şimdi Kürt'ük: Kürtleşen Türkler, 4, 1 March 2021 — 218 bet. 2022-yil 15-iyulda qaraldi. 
  11. ↑ Janet Klein. The Margins of Empire: Kurdish Militias in the Ottoman Tribal Zone, 2011. ISBN 978-0-8047-7775-9. 
  12. ↑ „Unutulmuş Ahlat Çerkesleri-1“ (tr). Cerkes-Fed (2016-yil 16-avgust). Qaraldi: 2016-yil 11-dekabr.
  13. ↑ Georgi Chochiev and Bekir Koç (2006). „Migrants from the North Caucasus in Eastern Anatolia: Some Notes on Their Settlement and Adaptation“. Journal of Asian History. 40-jild, № 183. Harrassowitz Verlag.
  14. ↑ „Kars – Index Anatolicus“. Qaraldi: 2016-yil 12-dekabr.
  15. ↑ Anita L. P. Burdett. Armenia: Political and Ethnic Boundaries 1878–1948. Archive Ed., 1998 — 1017 bet. ISBN 978-1-85207-955-0. 
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 „Türkiye'deki Çerkes Köyleri“ (tr) (2011-yil 6-sentyabr). Qaraldi: 2016-yil 11-dekabr.
  17. ↑ „Karapolat – Index Anatolicus“. Index Anatolicus.
  18. ↑ „Eskibalta – Index Anatolicus“. Index Anatolicus. Qaraldi: 2016-yil 12-dekabr.
  19. ↑ 19,0 19,1 Anthony Gorman. Diasporas of the Modern Middle East, 2015-05-29. ISBN 978-0-7486-8611-7. 
  20. ↑ Çerkes fıkraları (tr). University of Wisconsin – Madison, 1994 — 10 bet. 
  21. ↑ 21,0 21,1 „Köylere Göre Sülaler [Cached“]. Alan Vakfi. Qaraldi: 2016-yil 12-dekabr.
  22. ↑ „Varto – Index Anatolicus“. Index Anatolicus. Qaraldi: 2016-yil 12-dekabr.
  23. ↑ Ahmet Buran Ph.D., Türkiyeʼde Diller ve Etnik Gruplar, 2012
  24. ↑ Dursun Gümüşoğlu. Anadolu'da bir köy: Eskikonak : antropolojik inceleme, 2008. 
  25. ↑ Yanmış, Mehmet. Yakın Dönemde Kürtler: Kimlik, Din, Gelenek, 11 April 2017 — 81,82,121 bet. ISBN 9786059496377. 2022-yil 15-iyulda qaraldi. 
  26. ↑ „Cable: 06BAGHDAD3283_a“. Qaraldi: 2016-yil 23-aprel.
  27. ↑ „Hizballah Cavalcade: Quwat Sahl Nīnawā: Iraq's Shia Shabak Get Their Own Militia“. JIHADOLOGY: A clearinghouse for jihādī primary source material, original analysis, and translation service. Qaraldi: 2016-yil 23-aprel.
  28. ↑ „Iraqi Turkmen take up arms in Kirkuk - Al-Monitor: the Pulse of the Middle East“. Al-Monitor (2014-yil 18-iyun). Qaraldi: 2016-yil 23-aprel.
  29. ↑ „Iraqi Kurdistan Must Ensure Minority Rights“. Al-Monitor (2013-yil 23-sentyabr). Qaraldi: 2016-yil 23-aprel.
  30. ↑ {{Yangiliklar manbasi}} andozasidan foydalanishda title= parametri belgilanishi kerak.
  31. ↑ Ghanim, David. Iraq's Dysfunctional Democracy, 2011-09-12 — 34 bet. ISBN 9780313398025. 
  32. ↑ Hashim, Ahmed. Insurgency and counter-insurgency in Iraq. Cornell University Press, 2005 — 223 bet. ISBN 978-0-8014-4452-4. 2015-yil 12-oktyabrda qaraldi. 
  33. ↑ Taneja, Preti. Assimilation, exodus, eradication: Iraq's minority communities since 2003. Minority Rights Group International, 2007 — 20 bet. ISBN 9781904584605. 2015-yil 12-oktyabrda qaraldi. 
  34. ↑ „Iraq: Kirkuk Security Forces Expel Displaced Turkmen“. Human Rights Watch.
  35. ↑ „KRG: Kurdish Forces Ejecting Arabs In Kirkuk“. Human Rights Watch.
  36. ↑ „Iraq: Arab's homes destroyed in Kirkuk“. Human Rights Watch. 2022-yil 7-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-avgust.
  37. ↑ „Uncertain Refuge, Dangerous Return: Iraq's Uprooted Minorities“. Minority Rights Group International. 2021-yil 4-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-avgust.
  38. ↑ The most important Kurdish tribes in that region are …, Korahsunni Kurdicized Turks, southwest of Ḵoy
  39. ↑ iranicaonline:Tilakuʾi (Kurdicized Turks, around Sonnata and Zāḡa)
  40. ↑ 40,0 40,1 „The Future of the Kurds in Syria“ (en). Council on Foreign Relations (2019-yil 14-noyabr). Qaraldi: 2021-yil 16-fevral.
  41. ↑ 41,0 41,1 „Have the Syrian Kurds Committed War Crimes?“ (en). Council on Foreign Relations (2017-yil 7-fevral). Qaraldi: 2021-yil 16-fevral.
  42. ↑ Sivrikaya, Halil Atilla (November 2019). „ARAP BAHARI'NIN SURİYE SAHASINDA ARAP DİLİNE OLAN YANSIMALARI: PYD/YPG ÖRNEĞİ“. Güvenlik Bilimleri Dergisi. 8-jild, № 2. 335-bet. Qaraldi: 16 July 2022.
  43. ↑ „Kurdish PYD-YPG Shamelessly Terrorizes Christian Churches In Northeast Syria“. World Council of Arameans (Syriacs). Qaraldi: 2022-yil 16-iyul.
  44. ↑ 44,0 44,1 Phillips, David L.. The Great Betrayal: How America Abandoned the Kurds and Lost the Middle East. New York: I.B.Tauris & Co. Ltd, 2019 — 224 bet. ISBN 9781786725769. 2022-yil 15-iyulda qaraldi. 
  45. ↑ 45,0 45,1 „Syrian refugees 'return to Tal Abyad' after IS defeat“. The New Arab. Qaraldi: 2022-yil 15-iyul.
  46. ↑ „Syria: 'We had nowhere to go' – Forced displacement and demolitions in Northern Syria“. Amnesty International. Qaraldi: 2022-yil 15-iyul.
  47. ↑ „Syria and Islamist groups guilty of war crimes, YPG cleared: UN report“. Kom News (2017-yil 15-mart). 2017-yil 17-martda asl nusxadan arxivlangan.
  48. ↑ Antonopoulos. „UN report counters Amnesty International's claim that Kurds are ethnically cleansing in Syria“ (2017-yil 15-mart). 2017-yil 18-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-avgust.
  49. ↑ „UN report refutes ethnic cleansing claims against Syrian Kurdish YPG, SDF“ (2017-yil 14-mart). Qaraldi: 2017-yil 9-may.
  50. ↑ 50,0 50,1 „We had nowhere else to go, Forced displacement and demolition in northern Syria“. Amnesty International (2015-yil oktyabr). — „In some dangerous areas there are some specific cases that are very small, resulting from the terrorist threat, where families were sent away from the area ... Only 25 families were forced to leave across Rojava ... (They are told) 'Folks, remove your things please, and if you leave from this area until the war ends it will be a good thing ...' You have terrorists in al-Raqqa and their families – the uncle, and brother, and sister – are here, and they are in communication, giving them information. We were forced to distance these families. Not detain them. Distance them. Take them outside of the area.“. Qaraldi: 2021-yil 20-oktyabr.
  51. ↑ „We had nowhere else to go, Forced displacement and demolition in northern Syria“. Amnesty International (2015-yil oktyabr). — „He added that IS was benefiting from the presence of civilians in these areas, and using them to plant car bombs or carry out other attacks on the YPG.“. Qaraldi: 2021-yil 20-oktyabr.

Umumiy havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • A. Bazzaz, turkmen.nl „Kurdlashtirish jarayoni 2003-yil aprelida Saddam hokimiyatdan agʻdarilganidan keyin kurd rahbariyati tomonidan tez orada amalga oshirildi“.
  • Park, Bill, Kurdlar va Iroqdagi Saddamdan keyingi siyosiy tuzilmalar The Adelphi Papers (2005), Teylor & Frensis: "Har qanday aholini roʻyxatga olishdan oldin Kirkukni yanada „kurdlashtirish“ niyatida boʻlgan kurdlar"
  • Park, Bill, Iroq stsenariylari, Adelfi hujjatlari, 45-jild, 374-raqam, 2005-yil may, bet. 49-66
  • PKK Eron — Strategik sharhlar, 2004 — informaworld.com "soʻnggi oylarda turk razvedkasi Anqara shimoliy Iroqning kuchayib borayotgan „kurdlanishi“ning oldini ololmaganidan Turkmanlarning hafsalasi pir boʻlganini xabar qila boshladi"
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kurdlashtirish&oldid=3828111" dan olindi