Eronning bank va sugʻurta tizimi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Eron inqilobidan keyin mamlakatda bank tizimi foizsiz hisob-kitoblarga asoslangan islomiy bank tizimiga o'zgartirildi. 2010-yil holatiga ko'ra, mamlakatda hukumatga tegishli yettita yirik tijorat banki mavjud edi.[1] 2014-yil mart oyi holatiga ko‘ra, Eron banklarining jami aktivi butun dunyo bo‘ylab islomiy bank aktivlarining uchdan biridan ortig‘ini tashkil qiladi. Eron Markaziy banki ma'lumotiga tayangan holda Reuters nashrining xabar berishicha, fors banklarining aktivlari 17,344 trillion rial yoki erkin bozor kursi bo'yicha 523 milliard AQSh dollarini tashkil etgan.[2]

2001 yildan beri Eron hukumati asta-sekinlik bilan bank sektorini liberallashtirishga harakat qildi. 1994-yilda Markaziy bank xususiy kredit tashkilotlarini tashkil qilishga ruxsat berdi va 1998-yilda xorijiy banklarga (ularning ko'pchiligi Tehronda vakolatxonalarini ochgan edi) Eronning erkin savdo zonalarida to'laqonli bank xizmatlarini taklif qilish uchun ruxsat berdi. Markaziy bank sohani liberallashtirish, raqobatbardosh va samaraliroq rivojlantirishni rag‘batlantirish maqsadida mavjud tijorat banklarini rekapitalizatsiya qilish va qisman xususiylashtirish orqali amalga oshirishga intildi. Aksariyat davlat banklari moliyaviy vositachi sifatida yomon faoliyat ko'rsatayotgan deb hisoblanadi. Muayyan hududlar uchun daromad stavkalari va subsidiyalangan kreditlar bo'yicha nazoratni o'z ichiga olgan keng qamrovli qoidalar mavjud.[3] Erondagi bank sektori subsidiyalarni olib tashlashga qarshi potentsial himoya vositasi sifatida qaraladi, chunki reja banklarga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qilishi kutilmaydi.

2008-yil holatiga ko'ra, investitsion bank xizmatlariga bo'lgan talab cheklangan edi. Iqtisodiyotda davlat hukmronligi saqlanib qolmoqda. Birlashish va qo'shilishlar kamdan-kam uchraydi va ular xalqaro standartdagi maslahatchilarni talab qilmaydigan davlat ishtirokchilari o'rtasida sodir bo'ladi. Kapital bozorlari rivojlanishning dastlabki bosqichida.[4] Birja orqali "xususiylashtirish" davlat korxonalarini boshqa davlat subyektlariga sotishni o'z ichiga olgan. Bundan tashqari, mamlakatda kapitalni jalb qilish uchun birjadan foydalana oladigan yirik mustaqil xususiy kompaniyalar ham yo'q. 2009-yil holatiga ko'ra, sezilarli ulushdagi korporativ obligatsiyalar bozori mavjud emas edi.[4][5] Eronda elektron banking jadal rivojlanmoqda. Pul va kredit kengashi raqamli bank ochish uchun boshlang'ich kapital miqdorini 70 million dollar etib belgilagan. Bu esa kamida 200 million dollar boshlang'ich ustav kapital talab qiladigan xususiy bank tashkil qilishdan ko'ra afzalroq [iqtibos kerak].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1960-yilda Eron Markaziy banki (Bank Markazi nomi bilan ham mashhur) milliy valyutani emissiya qilish uchun javobgar bo'lgan hukumat bankiri sifatida tashkil etilgan. 1972-yilda qonunchilik Markaziy bankning milliy pul-kredit siyosati uchun mas'ul organ sifatidagi funksiyalarini yanada aniqlashtirdi. 1960-1970-yillarda neft daromadlari hisobiga iqtisodiy faoliyatning kengayishi Eronning moliyaviy resurslarini oshirdi va keyinchalik bu bank xizmatlariga talabning keskin o'sishiga olib keldi. 1977-yilga kelib 8 275 ta filialga ega bo'lgan 36 ta bank (24 tasi tijorat va 12 tasi ixtisoslashtirilgan) faoliyat ko'rsatayotgan edi.[6] Ularning asosiy daromadi har doim savdoni moliyalashtirish va akkreditivlar bo'lgan.[7]

Inqilobdan keyin hukumat mahalliy xususiy banklar va sug'urta kompaniyalarini davlat nazorati ostiga o'tkazdi. Bank qonunchiligi foizsiz hisob-kitoblarga asoslangan islom bankchiligining yangi qoidalariga muvofiq o'zgartirildi. Iqtisodiy faoliyat va moliyaviy resurslarning inqilobdan keyingi davrda qisqarishi banklarni konsolidatsiya qilishni talab qildi. Banklarni milliylashtirish to'g'risidagi qonunga muvofiq, 1982-yilga kelib, ushbu konsolidatsiya banklar sonini to'qqiztaga (oltita tijorat va uchta ixtisoslashtirilgan) va filiallar sonini 6581 taga qisqartirdi. Keyinchalik tizim asta-sekin kengaytirildi.[6]

Hukumat ikkita yangi xususiy bankka litsenziya berish bilan 2001-yilda bank sektorini xususiylashtirishni boshladi.[4]

2011-yilda yettita davlat va xususiy bank bir necha milliard dollarlik kreditlar olish va davlat kompaniyalarini sotib olish uchun hujjatlarni qalbakilashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan 2,8 milliard AQSh dollarini o‘zlashtirish ishida ishtirok etgan [iqtibos kerak].

2014-yilda Eron hukumati 12 kishini hibsga oldi. Ular 2009-yildan hibsga olingan 2013-yilgacha Tijorat bankning Kirmon filialidan 4,5 milliard dollardan (3,6 milliard yevro) ortiq mablag‘ni o‘g‘irlagan [8]

Moliyaviy institutlarning turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

2011-yil holatiga ko‘ra, mamlakatdagi depozitlarning qariyb 80 foizi davlat banklarida, qolgan 20 foizi xususiy banklarda to‘plangan edi [iqtibos kerak].  Eronning moliyaviy institutlari quyidagilardir [iqtibos kerak]: 

  • Banklar
  • Moliya va kredit tashkilotlari
  • "Qarz hasana" jamg'armalari (Islomning notijorat fondlari - kichikroq kredit provayderlarining ko'plab funksiyalarini takrorlaydi)

Islom bankchiligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nazariy jihatdan, Eron banklari "vaqtinchalik" deb ataladigan foizlarga asoslangan operatsiyalardan foydalanadilar, ammo an'anaviy bank buxgalteriya standartlarini saqlab qoladilar.[7] 2009-yilda Eron banklari dunyoning 100 ta eng yirik islom banklari jami aktivlarining qariyb 40 foizini tashkil qilgan. Yetakchi to'rtta islom banklaridan uchtasi Eronda joylashgan - Eron Milliy banki (aktivlari miqdori $45,5 mlrd), Saudiya Arabistonining Al-Rajhi Banki (aktivlari miqdori $39,7 mlrd), Eron Xalq banki (aktivlari miqdori $39,3 mlrd) va Eron Soderot banki (aktivlari miqdori $39,3 mlrd) [iqtibos kerak].  “Eron banklari hanuzgacha islomiy bank faoliyatining yetakchi o‘yinchilari bo‘lib, eng yaxshi 10 ta reytingdan yettitasini va 100tadan 12tasini egallab turibdi”, deb xabar beradi Asian Banker tadqiqot guruhi [iqtibos kerak]. Malayziyaning CIMB Group Hodings Berhad bank maʼlumotlariga koʻra, islomiy moliya jahon moliya tizimining eng tez oʻsayotgan segmentidir va islom obligatsiyalari savdosi 2010-yilda 24 foizga oshib, 25 milliard dollarga yetishi kutilgan [9] Shunga qaramay, Eron moliyaviy resurslarining katta qismi ishlab chiqarish o‘rniga savdo, kontrabanda va chayqovchilikka yo‘naltirilgan. 

Tijorat banklari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tijorat banklariga chekli va jamg'arma omonatlari va muddatli sarmoya depozitlarini qabul qilish, shuningdek, depozitlarni jalb qilishda reklama usullaridan foydalanishga ruxsat berilgan. Banklar muddatli sarmoya depozitlarini qo'shma korxonalar, to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar va cheklangan savdo sherikliklari (anderrayting importidan tashqari) kabi turli xil faoliyat turlarida ishlatishlari mumkin. Biroq, tijorat banklariga hashamatli mahsulotlar va kundalik zarur bo'lmagan iste'mol tovarlari ishlab chiqarishni moliyalashtirishlari taqiqlanadi. Tijorat banklari davlat muassasalari, davlatga qarashli tashkilotlar va davlat korporatsiyalari bilan vakolatli bank operatsiyalarini ham amalga oshirishi mumkin. Komissiya, yig'im va deklaratsiya sifatida olingan mablag'lar bank daromadini tashkil etadi va ularni omonatchilar o'rtasida taqsimlab bo'lmaydi. Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, moliya sektori 260 milliard dollarga yaqin likvidlikka ega, bu Eronning YIMning 65 foizini tashkil qiladi [iqtibos kerak]. 

Derivativlar bozori[tahrir | manbasini tahrirlash]

2009-yil holatiga ko'ra, Eron neft birjasi asosan neft-kimyo mahsulotlari uchun spot bozori bo'lib, kelajakda xom neft va neft-kimyo uchun shariy halol hisoblanadigan fyuchers shartnomalarini joriy etishni rejalashtirgan. Eron qimmatli qog'ozlar va birja tashkilotida ro'yxatdan o'tgan xususiy brokerlar orqali savdolar tashkillashtiriladi. Bahraynning Xalqaro Islom moliyasi bozori va Nyu-Yorkning Xalqaro ayirboshlash va derivativlar assotsiatsiyasi yordamida 2010-yilda islomiy derivativlar uchun global standartlar o'rnatildi. “Xedjlash bo'yicha bosh kelishuv” institutlar foyda stavkasi va valyuta svoplari kabi derivativlar bilan savdo qilishlari mumkin bo'lgan tuzilmani taqdim etadi.[9][10] Bahraynda joylashgan Islomiy moliya institutlari uchun Buxgalteriya hisobi va auditi tashkiloti (AAOIFI) standartlari butun dunyoda keng qo'llanilsa-da, Eronda ular qo'llanilmaydi.[7]

Stavkalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

2010-yildan boshlab banklar o'rtasida qo'llaniladigan foiz stavkasi (ya'ni banklararo stavka) Eron hukumati (Eron banklar assotsiatsiyasi kengashi ko'rinishida) tomonidan belgilanadi.[11][12] Amalda, Islom Respublikasining bank tizimi islomiy foizsiz asosda ishlaganligi sababli, o'z-o'zidan "foiz stavkalari" yo'q, faqat Mubodala deb ataladigan "vaqtinchalik foyda" kredit stavkalari mavjud.

Rasmiy "vaqtinchalik" kredit stavkasi (aka "Mobadala")[tahrir | manbasini tahrirlash]

12,0% (2007), 11,5% (2008), 12,0% (2009). Erkin bozor kursi esa 24-25 foizni tashkil etadi (2009-yil avgust) [iqtibos kerak]. 

Depozit stavkalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

2010-yil holatiga ko'ra, Erondagi butun pul bozorining 11 foizi xususiy banklarda to'plangan.[12]

1387 (milodiy 2008-2009) va 1390 (milodiy 2011-2012) yillar uchun xususiy banklar va nobank kredit tashkilotlaridagi muddatli investitsiya depozitlari bo'yicha vaqtinchalik foyda stavkalari
Depozit muddati Besh yillik depozitlar To'rt yillik depozitlar Uch yillik depozitlar Ikki yillik depozitlar Bir yillik depozitlar Qisqa muddatli maxsus depozitlar Qisqa muddatli depozitlar
Vaqtinchalik

1390 (milodiy 2011)-yil uchun foyda darajasi * (foizda)

15 14.5 14 13 12.5 12.5 6-10
Vaqtinchalik

1387 (milodiy 2008)-yil uchun foyda darajasi * (foizda)

15-18.5 15-18.5 15-18 15-17.75 17-17.5 15-17.25 10-16.5

* Berilgan diapazon turli banklar tomonidan taklif qilinadigan turlicha foiz stavkalarini qamrab oladi. 2010-yilda yillik siyosatda ilk marotaba bank depozitlari bo'yicha to'lanadigan foizlar ham davlat, ham xususiy banklar uchun tenglashdi. Masalan, “overnayt” depozitlari bo‘yicha foizlar bir yil oldingi 12,5 foizdan hisobot yilida 9 foizga tushirildi. Xuddi shunday, 5 yillik muddatli depozitlar endi oldingi yildagi 19% dan farqli ravishda 17,5% (yillik) etib belgilandi.[13]

2014-yilning aprelidan boshlab 90 kun va undan kam muddatga qo‘yilgan depozitlar bo‘yicha maksimal foiz stavkasi 10 foiz, muddati 1 yildan ortiq bo‘lgan muddatli depozitlar uchun maksimal foiz stavkasi 22 foiz, qolgan muddatlarga esa 14 foizdan 18 foizgacha etib belgilandi.[14][15]

2015-yilning aprel oyida Eron Markaziy banki maksimal foiz stavkasini 20 foizgacha pasaytirdi [iqtibos kerak]. 

2016-yilning iyun oyida banklar bir yillik depozitlar bo‘yicha foiz stavkasini 3 punktga pasaytirib, maksimal yillik 15 foizni taklif qilishga kelishib oldilar (1 yil oldin foiz stavkasi 18% edi). Qisqa muddatli depozitlar bo'yicha stavka 10 dan 14 foizgacha etib belgilangan.[16]

Bank aktivlari va majburiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Milliy bank, Soderot va Sepa bank Eronning uchta eng yirik bankidir. Hukumat davlat qarzlarini qoplash, banklarni qayta kapitallashtirish va nazorat vakolatlarini kuchaytirishni rejalashtirmoqda (2016). XVFning hisob-kitoblariga ko'ra, davlatning xususiy sektor oldidagi qarzlari tan olinsa, davlat qarzi YIMning 40 foizigacha yetishi mumkin.[17]

Eron Markaziy banki oldidagi qarzlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

2002-yildan boshlab hukumat markaziy bankdan to'g'ridan-to'g'ri qarz olishi taqiqlangan (masalan, byudjet taqchilligini moliyalashtirish uchun). Shu bilan birga, hukumatga markaziy bankdan qarz olib, o'z balansini oshirib yuboradigan tijorat banklaridan qarz olishga ruxsat beriladi.[18]

2009-yilda 11 ta davlat bankining Markaziy bank oldidagi umumiy qarzi 32 milliard dollardan oshdi, bu esa so‘nggi to‘rt yil ichida 10 barobar o'sganini ko‘rsatdi. Qariyb 9 milliard dollarga ega bo'lgan Eron Milliy banki eng katta qarzga ega bo'lib, undan keyin Eronning eng qadimgi banki bo'lgan Sepa banki 4,8 milliard dollar qarzga ega. Keyingi o‘rinlarda “Bank Maskan” ($4,7 mlrd), “Bank Keshavarzi” ($4,1 mlrd), “Sanoat va konlar banki” ($3,5 mlrd) va “Eronning eksportni rivojlantirish banki” ($1,1 mlrd) turadi. Xususiy sektor banklarining qarzlari ancha past edi. Bank Parsian, eng yirik xususiy bank, Markaziy bankdan qariyb 421 million dollar qarz edi. Bundan tashqari, davlat sektori korxonalarining Markaziy bank oldidagi yalpi qarzi 25 mlrd dollarga yetdi (2009) [iqtibos kerak]. 

2016-yil martida poyoniga yetgan moliyaviy yil yakuniga ko‘ra, banklarning Markaziy bank oldidagi qarzlari 836,1 trillion rialni (rasmiy kurs bo‘yicha 27,3 milliard dollar) tashkil etdi. Xususiy banklarning qarzlari 4,06 milliard dollarni tashkil etdi. 2016-yil mart holatiga ko‘ra, davlatga qarashli beshta ixtisoslashgan bankning Markaziy bank oldidagi qarzi 18,7 milliard dollarni (yoki bank sektori yalpi qarzining 68,5 foizini) tashkil etgan [19]

Muddati o'tgan kreditlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Norasmiy ma'lumotlarga ko'ra, muddati o'tgan kreditlar 175 trillion realni ($17.8 mlrd, €13.6 mlrd, £11 mlrd) tashkil qiladi, so'nggi uch yilda bu ko'rsatkich 75 foizga ko'paygan (2008-yil noyabr). Bank sektorini qayta kapitallashtirish uchun 13 milliard dollar kiritish rejalashtirilgan (2008).[20] 90 nafar jismoniy shaxs Eron banklaridan 27 milliard dollar to'lanmagan kreditlarni 8 milliard dollar evaziga olishga muvaffaq bo'ldilar.[manba kerak]

2009-yil oktyabr oyida Eron Bosh Tekshiruv boshqarmasi mamlakat banklarida 38 milliard AQSh dollari miqdorida muddati o'tgan kreditlar borligi haqida ma'lum qildi, ammo banklar atigi 20 milliard AQSh dollari miqdorida kapitallashtirilgan. Eron davlat banklari kredit portfelining 15 foizdan ortig'i muddati o'tgan kreditlar hisoblanadi, bu bo'yicha jahon standarti esa 3-5 foizni tashkil qiladi.XVF maʼlumotlariga koʻra, 2013-yilda muammoli kreditlar jami kreditlarning 17 foizini tashkil qildi va bu neftni hisobga olmagandagi yalpi ichki mahsulotining deyarli 10 foiziga tengdir.[7]

Tehron Bosh prokurori Abbos Jafariy Davlatobodiy bank sektoridagi korrupsiya va yaqinlik haqida 2016-yilda shunday degan edi:[21]

"“Bank ishi barcha bunday hollarda korrupsiya avj olishi uchun xavfsiz boshpana bo'lib kelgan, yuqori martabali rahbariyat ichki tashkiliy darajadagi korrupsiyaga ko'z yumgan va yoki ularning noqonuniy manfaatlarini qo'lga kiritishda faol ishtirok etgan [...] 11 bank 2,5 milliard dollar miqdorida to'lagan edi, 1287 nafar shaxs to‘lovga layoqatsizlik to‘g‘risida ariza bergan; boshi berk ko‘chadan chiqish uchta asosiy yondashuvni talab qiladi; birinchisi, banklar kredit berishda qat’iyroq rollar va mezonlarni moslashtirish uchun qoladi; bank direktorlari korrupsiyaga qarshi kurashda oldingi safda turishlari kerak; hech bir ishbilarmon tadbirkor yetarlicha kafolatlar bermasdan haddan tashqari miqdorda mablag' olmasligi kerak; qarindosh-urug'likka barham berish va asossiz dalillarni kredit olish kabi shaxs sifatida tasdiqlamaslik kerak".

Bank tizimining aktivlari va majburiyatlarining qisqacha tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2004-moliya yilida bank tizimining balansi jami aktivlari va majburiyatlari 165 milliard AQSH dollarini tashkil etganini ko‘rsatdi, bu 1976-yilga nisbatan 226 foizga o‘sdi degani. O'sha yili bank aktivlari quyidagicha taqsimlandi: xususiy qarz - 34 foiz; davlat qarzi - 16 foiz; va xorijiy aktivlar (90 foiz valyuta) - 22 foiz. Likvid vositalar (pul va kvazipul) umumiy majburiyatlarning 39 foizini qoplashga yetadi. Kreditning depozitga nisbati 2011-yilda 100,8% ni tashkil etdi [22] 2014-yilda muammoli kreditlar nisbati 18% atrofida bo'lgani ma'lum qilingan.[23] 2017-yilga kelib hukumat qarzlarni to‘lash uchun mahalliy banklarga 12,5 milliard dollar berishi kerak.[24] Yangi hisobot Eron banklarining aktivlari 2014-yilda 40 foizga oshganini ko‘rsatadi.

2014-yilda Eron banklarining umumiy kapitali misli ko‘rilmagan ko‘rsatkichga yetib, 13,3 kvatrillion rial ($480 mlrd) tashkil etdi, bu 2013-yilga nisbatan 3,8 kvatrillion rialga ($138 mlrd) yoki 2013-yilga nisbatan 17 foizga o‘sganini anglatadi. 2014-yilda Eron banklaridagi depozitlar 5,9 kvatrillion rialga ($214 mlrd) ga, aholiga ajratilgan kreditlar esa 5 kvatrillion rialga ($183 mlrd)ga yetdi. Bir yil oldinga nisbatan depozitlar 34 foizga, kreditlar esa 22 foizga oshdi [iqtibos kerak].

Aktivlar/majburiyatlar 2008/09 (milliard rial ) (1) [25] 2012/13 (milliard rial ) (1) [26]
Xorijiy aktivlar 1 216 175,6 2 273 570,6
Davlat sektori bo'yicha talablar: 235 940,9 910 354,4
Davlat sektori bo'yicha talablar - Hukumat 206 925,9 698 989,7
Davlat sektori bo'yicha talablar- Davlat korporatsiyalari va agentliklari 84 613,5 211 364,7
Nodavlat sektor bo'yicha talablar 1 866 550,9 4 138 974,7
Boshqalar 1 208 222,0 2 992 062,2
Hammasi 4 582 487,9 10 314 961,9
Qator elementlari ostida 810 382,2 1 345 559,4
Jami aktivlar = jami majburiyatlar 5 392 870,1 11 660 521,3
Likvidlik: 1 901 366,0 4 606 935,9
Likvidlik - pul 1 901 366,0 1 136 717,7
Likvidlik - kvazi pul 525 482,5 3 470 218,2
Davlat sektorining depozitlari va kreditlari: 335 620,6 407 779,3
Davlat sektorining depozitlari va kreditlari - Davlat 319 542,4 389 635,8
Davlat sektorining depozitlari va kreditlari - Davlat korporatsiyalari va agentliklari 16 078,2 18 143,5
Kapital hisobi 244 659,0 574 643,7
Chet el ssudalari va kreditlari va valyuta depozitlari 610 550,4 1 373 864,5
Nodavlat sektorining import buyurtmalarini ro'yxatdan o'tkazish depozitlari 2.0 2.0
Davlat sektori tomonidan akkreditivlar bo'yicha avans to'lovlari 662,7 1501,6
Boshqalar 1 489 627,2 3 350 234,9
Hammasi 4 582 487,9 10 314 961,9
Qator elementlari ostida 810 382,2 1 345 559,4

(1) tijorat banklarining xorijdagi filiallarining moliyaviy ko'rsatkichlari hisobga olinmagan. 2010-yil mart oyidan boshlab bank Soderot bank, Eron Xalq banki, Tijorat bank va Refa banklar xususiy banklar sifatida tasniflangan.

2014-yil sentyabr holatiga ko'ra,

Aktivlar: Banklar va moliya institutlari, davlat sektori (hukumat va davlat muassasalari) bo‘yicha jami talablar 929 trillion rialni ($34,8 mlrd), nodavlat sektori bo‘yicha jami talablar esa 5 412 trillion rialni ($203 mlrd) tashkil etdi. Davlat sektori bo‘yicha talablarning nodavlat sektori bo‘yicha talablarga nisbati 2014-yil sentabr oyida 17,2 foizni, bir yil avval 15,6 foizni, ikki yil avval esa 13,4 foizni tashkil etdi. Bu tendentsiya hukumatning bank resurslaridan avvalgidan ko'ra ko'proq foydalanayotganidan dalolat beradi va banklar davlatning to'lov qobiliyatiga tobora ko'proq qaram bo'lib bormoqda.[27]

Majburiyatlar: nodavlat sektorning omonatlari 6 245 trillion rialni ($234 mlrd) tashkil etadi, shundan 78,4 foizi muddatli depozitlardir; bu raqam bir yil oldin 74,5% va ikki yil oldin 73% edi. Bu tendentsiya ko'proq muddatli depozitlar va kamroq ko'zda tutilgan depozitlarga qaratilgan bo'lib, bu pulning qimmatlashishi, inflyatsiya darajasining pasayish tendensiyasi va iqtisodiyotdagi barqarorlikning natijasi bo'lishi mumkin. Muddatli omonatlarning 44 foizi qisqa muddatli, qolgan qismi uzoq muddatli omonatlar hisoblanadi. Ushbu o'zgarishlarga muvofiq, so'nggi 5 yildagi rentabellik egri chizig'iga nazar tashlansa, egri chiziqning o'ng tomoni sezilarli darajada yuqoriga ko'tarilib, chap tomoni tik bo'lib, uzoq muddatli depozitlarni yanada jozibador qiladi.[27]

Kapital koeffitsientlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eron banklarining kapital yetarliligi koeffitsienti o'rtacha 4% ni tashkil qiladi, xalqaro moliyaviy barqarorlik ko'rsatkichlarida, xususan Bazel II va Bazel III talablarida kapital yetarliligi koeffitsieni mos ravishda 8% va 12% dan yuqori bo'lishi tavsiya qilingan.[28] 2016 yilda XVF xulosalariga ko'ra:[17]

"Bunday testlar kapitaldagi yoki risk menejment amaliyotlarining kamchiliklarini aniqlaganda, [Eron] banklaridan ushbu kamchiliklarni bartaraf etish uchun vaqt bilan bog'liq rejalarni taqdim etishlari va amalga oshirishlari talab qilinishi kerak. Bunday jarayondan keyin yashab qolmagan har qanday bank taqdiri "hal qilingan" bo'lishi kerak".

Bank zaxiralari[tahrir | manbasini tahrirlash]

2009-yilda banklarning Markaziy bankdagi majburiy zaxiralari ko'rsatkichi quyidagicha edi:[29]

  • Joriy depozit: 20 foiz
  • Foizsiz kredit depoziti: 10 foiz
  • Qisqa muddatli depozit: 17 foiz
  • Bir yillik depozit: 17 foiz
  • Ikki va uch yillik depozit: 15 foiz
  • To'rt yillik depozit: 13 foiz
  • Besh yillik depozit: 11 foiz
  • Boshqa depozitlar: 20 foiz

Eronning Bank va valyuta faoliyati qonunining (Wayback Machine saytida 2010-10-30 sanasida arxivlangan) 14-moddasiga ko'ra, Markaziy bank bank majburiyatlari tarkibi va faoliyat sohasiga qarab 10 foizdan 30 foizgacha bo'lgan majburiy zaxira normasini belgilashga vakolatli.

Bank obyektlarining tarmoqlar bo'yicha taqsimlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2008-yilda Eron banklari tez daromad keltiradigan iqtisodiy korxonalarga 70 trillion rial ($7 mlrd) ajratdilar.[30] Eronning Bank va valyuta faoliyati qonunining (Wayback Machine saytida 2010-10-30 sanasida arxivlangan) 14-moddasiga ko'ra, Markaziy bank banklarni cheklash, mablag'lardan foydalanish mexanizmlarini belgilash va har bir sektorda kredit va qarzlar chegarasini belgilash orqali pul va bank ishlariga aralashishi va nazorat qilishi mumkin.

Soha Jami kreditlardagi ulush (%) - 2009 [29] Jami kreditlardagi ulush (%) - 2010 [13]
Qishloq, suv va qayta ishlash sanoati 25 25
Ishlab chiqarish va qazib olish 33 35
Qurilish va uy-joy 20 20
Savdo va xizmatlar 15 20
Eksport 7 -

Birjadan tashqari bozor[tahrir | manbasini tahrirlash]

2009-yildan beri Eronda Farabourse deb ataladigan obligatsiyalar va qimmatli qog'ozlarning birjadan tashqari (OTC) bozori rivojlantirilmoqda. Farabourse aksiyadorlari qatoriga Tehron fond birjasi korporatsiyasi (20%), bir qancha banklar, sugʻurta kompaniyalari va boshqa moliya institutlari (60%), xususiy va institutsional aksiyadorlar (20%) kiradi. 2011-yil iyul holatiga ko'ra, Farabourse umumiy bozor kapitallashuvi 20 milliard dollar va oylik hajmi 2 milliard dollarni tashkil qiladi.[31]

2010-yilda Eronning mobil telekommunikatsiya kompaniyasining 5,5% aksiyalari Eronning Farabourse bozorida 396 million dollarga sotildi.[32] Bu Eronning birjadan tashqari qimmatli qog'ozlar bozoridagi eng yirik IPO bo'ldi. 2011-yilda Yaqin Sharqdagi karbamid va ammiakning eng yirik ishlab chiqaruvchisi Pardis Petrochemical kompaniyasi, Amir Kabir Petrochemical kompaniyasi, Pasargad Bank, Yazd Alloy Steel kompaniyasi va Ravan Fanavar kompaniyalari (avtomobil qismlari ishlab chiqaruvchi kompaniya) aksiyalari bozorda savdolarga chiqarildi.[33][34]

Obligatsiyalar bozori[tahrir | manbasini tahrirlash]

 

Sherikchilik qog'ozlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

2009-yilda birinchi marta birjadan tashqari savdolarga muddatli depozit sertifikatlarining chiqarilishi bilan qat'iy belgilangan daromad bozorining ochilishi Eron kapital bozorlari uchun muhim voqea bo'ldi. Eron birjalarida savdoga qo'yilgan islomiy obligatsiyalarining yagona turi bu "Sherikchilik qog'ozlari" hisoblanadi. Sherikchilik qog'ozlari tipik qisqa muddatli (1-3 yil) obligatsiyalardir va belgilangan stavkali an'anaviy korporativ obligatsiyalar bilan bir xil iqtisodiy xususiyatlarga ega. Sherikchilik qog'ozlari uchun ( Mushorakat (forschada) yoki Mushoraka (arabchada)) olinishi banklar tomonidan olinadigan foiz stavkasi moliyalashtirilayotgan loyihaning daromadliligiga bog'liq (loyihani moliyalashda bo'lgani kabi). 2011-yil aprel oyida hukumatning rejasi maksimal stavkani 20% bilan cheklash edi.[33]

Sherikchilik qog'ozlari uchun hisoblangan foyda va mukofotlar soliqdan ozod qilinadi.[29] Markaziy bank sherikchilik qog'ozlarini emissiya qilish uchun Majlisdan ruxsat olishi kerak.[3] 2012-yil holatiga ko'ra, qat'iy belgilangan daromadli vositalar to'g'risidagi qoidalarda marketmeyker, agar boshqa talabgorlar bo'lmasa, har doim ikkilamchi bozordagi sotuvchilardan qimmatli qog'ozlarni nominal qiymatda sotib olishi shartligi belgilangan.[35] Sherikchilik qog'ozlarining foydasi loyiha oxirida hisoblab chiqiladi va keyin hissadorlar o'rtasida taqsimlanadi. Bu vaqt ichida dividendlar yoki foizlar to'lanishi mumkin.

2010-yilda Neft vazirligidagi turli loyihalar uchun umumiy qiymati to'qqiz milliard yevroga yaqin ham chet el valyutasi, ham mahalliy valyutada sherikchilik obligatsiyalari chiqarildi [iqtibos kerak]. Uch milliard evro Janubiy Pars gaz koniga ajratiladi, qolgani esa neft konlarini rivojlantirish loyihalariga yo'naltiriladi [iqtibos kerak]. 

  • Xalq bankining 2010-yil iyun oyida xorijda 250 million yevrolik obligatsiyalar taklifi Eronning Janubiy Pars tabiiy gazining 15-18-bosqichlarini rivojlantirishni moliyalashtirishga qaratilgan jami bir milliard yevrolik obligatsiyalarni taklif qilishning uchinchi bosqichi hisoblanadi. Obligatsiya uch yil muddatga va sakkiz foizli foiz stavkada taklif qilinmoqda.[36]
  • 2010-yil iyul oyidagi yangi emissiya qilingan obligatsiyalarga Tehron munitsipaliteti tomonidan 300 million dollarlik qimmatli qog'ozlar va Energetika vazirligining 100 million dollarlik sherikchilik hujjatlari kiradi. Ushbu sherikchilik qog'ozlarining aksariyati bank stavkalaridan 2-3% yuqori kupon stavkalarini to'laydi.[37]
  • Shuningdek, 2010-yil iyul oyida Iran & Shargh Leasing Co. (birjadan tashqari bozorda qat'iy daromadli mahsulotni ro'yxatga kiritgan birinchi nobank tashkilot) 8 million dollarlik sherikchilik hujjatlarini ro'yxatga oldi.[37]
  • 2010-yil avgust oyida Eron gaz konini o'zlashtirishning birinchi bosqichi uchun 500 million dollarga yaqin obligatsiyalarni sotdi. Uch yillik obligatsiyalar yillik 16 foiz daromadli.[38]
  • 2010-yilning noyabr oyida Eron o'zining Janubiy Pars gaz konini o'zlashtirishning ikkinchi bosqichini moliyalashtirish uchun 2,3 milliard dollarlik rial obligatsiyalarini chiqardi.[38] Obligatsiyalar Soderot bank, Milliy bank va Pars Oil and Gas Co orqali sotiladi. Ilgari POGC xuddi shu maqsadda 1,5 milliard dollarlik qimmatli qog'ozlarni sotgan edi. Ushbu qog'ozlar yiliga 16% kupon to'laydi va 4 yil muddatga ega.[39]
  • 2010-yil noyabr oyida Keshavarzi banki yillik 15% foiz stavkasi bilan 100 million dollarlik bir yillik sotiladigan depozit sertifikatini roʻyxatdan oʻtkazdi.[39]
  • Eronning 2012-13 yillarga mo‘ljallangan milliy byudjetida mahalliy neft loyihalarini moliyalashtirish uchun 12,5 milliard yevrolik obligatsiyalar chiqarish ko‘zda tutilgan.[40]

So'nggi miqdorlar va emitent agentliklar ro'yxati uchun Markaziy bankning yillik hisobot(lar)iga qarang. (Wayback Machine saytida 2014-08-08 sanasida arxivlangan)

2010/2011-yillarda emitent organ tomonidan ommaviy sotib olingan sherikchilik obligatsiyalari [41]
Emitent Xarid qilingan sherikchilik qog'ozlari (milliard rial) Jamiga nisbatan foizda
Munitsipalitetlar 14 613 9
Davlat korporatsiyalari 70 841 45
Maskan banki 71 351 46
Jami 156 805 --

Sukuk[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sukuk - bu qat'iy daromadli islomiy vosita bo'lib, u aktivlar bilan ta'minlangan qarz vositasiga o'xshaydi. 2011-yil iyul oyi holatiga koʻra va 3 yil avval qonun qabul qilinganidan beri birinchi marta ushbu turdagi obligatsiyalar uchun Mahan Airlines ($30 mln) va Somon bank ($100 mln) kabi Eron kompaniyalari obligatsiyalar chiqargan.[42] Eron, shuningdek, 2012-yilda mahalliy neft sanoatiga sarmoya kiritish uchun 15 milliard dollarlik sukuk (Islom shariatiga asoslangan) obligatsiyalarini chiqaradi.[40] Savdo shartnomasi bo'lgan salom formatidan foydalangan holda islomiy obligatsiyalar savdosi 2007-yilda AAOIFI tomonidan taqiqlangan. Ammo Eronning qarz bozorida salom sukukning keng tarqalgan shakli hisoblanadi.[7] Ko'chmas mulk bilan ta'minlangan qimmatli qog'ozlar Eronning ikkilamchi bozorida ruxsat etilgan (masalan Farabourse). AAOIF ma'lumotlariga ko'ra, sukuklarning asosiy tuzilmalari quyidagilardir:[43]

  1. Sukuk Ijara (lizing): "Mulk huquqini kelishilgan to'lov asosida o'tkazish"
  2. Sukuk Mushoraka (qo‘shma korxona): “Islom banki va uning mijozlari o‘rtasidagi hamkorlik shakli bo‘lib, unda har bir tomon yangi loyiha yoki mavjud loyihada ulush yaratish uchun sheriklik kapitaliga teng yoki turli darajada hissa qo‘shadi. Tomonlar doimiy yoki kamayib borayotgan asosda kapitalning egasiga aylanadi va foydaning tegishli ulushiga ega bo'ladi (yuqoridagi "Sherikchilik qog'ozlari" bo'limiga qarang.)
  3. Sukuk Istisna'a (ishlab chiqarishni moliyalashtirish): "Ishlab chiqaruvchi yoki quruvchi (pudratchi) tomonidan ishlab chiqarilgan yoki qurilishi kerak bo'lgan aniq obyektlarni sotib olish to'g'risidagi shartnoma, ularni tugagandan so'ng buyurtmachiga topshirish majburiyati".
  4. Sukuk Al-Murobaha (narx plyus "foyda"): "Tovarlarni narxiga kelishilgan foyda belgisi bilan sotish" (kredit karta sanoatini oqlash uchun asos sifatida ishlatiladi) [iqtibos kerak].

Eron banklari ro'yxati[tahrir | manbasini tahrirlash]

2010-yilda The Banker jurnali Eronning 13 ta bankini "dunyodagi eng yaxshi 1000 ta bank" qatoriga kiritdi.[44] 2005-yilda Eron bank tizimi Markaziy bank, 10 ta tijorat va ixtisoslashtirilgan davlat banklari va to'rtta xususiy tijorat bankidan iborat edi. 2004-yilda 13 952 ta tijorat banklari filiallari mavjud bo'lib, ulardan 53 tasi mamlakat tashqarisida joylashgan edi. Ixtisoslashgan banklar 2 663 ta filialga ega edi.[45] 2016-yil holatiga ko'ra, Eronda bank tizimi butun mamlakat bo'ylab 23 000 dan ortiq banklar va kredit tashkilotlarining filiallarida 200 000 dan ortiq xodimlarni ish bilan ta'minlaydi,[21] bank ekspertlarining fikriga ko'ra, ulardan 10 000 ta filial yopilishi kerak.[46]

Eronning 5 ta eng yaxshi banklari - 2012 yilgi reyting [47]
Bank Hisob (Eron) Baho (global) Bank kuchi/kapital bazasi (million dollar) Bank quvvati/kapital bazasi (% oʻzgarish) Jami aktivlar (million dollar) Jami aktivlar (ball) Jami aktivlar (% oʻzgarishi) Ishonchlilik/kapitalning aktivlarga nisbati (%) Ishonchlilik/kapitalning aktivlarga nisbati (ball) Samaradorlik/kapitalning rentabelligi (%) Samaradorlik/kapitalning rentabelligi (ball) Aktivlar rentabelligi (%) Aktivlar rentabelligi (ball)
Eron Soderot banki 1 259 3,109 4.46 54 877 3 14.22 5.66 7 25.63 8 1.45 7
Bank Pasargad 2 266 3057 147.7 18 057 8 47.41 16.93 3 20.69 9 3.5 2
Sanoat va konchilik banki 3 310 2550 -2.16 9432 10 12.1 27.04 2 3.2 13 0,87 10
Xalq banki 4 320 2402 NM 68 370 2 NM 3.51 12 32.59 15 1.14 9
Tijorat Bank 5 350 2,103 13.6 45,188 4 18.65 4.66 9 27.14 7 1.26 8

Davlatga qarashli tijorat banklari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tartib raqami Bank nomi [48] Bank nomi

(fors tilida)

Tashkil etilgan yili Filiallar soni (mahalliy) Filiallar soni (xalqaro)
1 Eron Milliy banki بانک ملی ایران 1927-yil 3300 [49]
2 Sepa banki بانک سپه 1925-yil 2000 [50]
3 Eron Pochta banki پست بانک ایران 2006-yil 400 [50]

Ixtisoslashgan davlat banklari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tartib raqami Bank nomi [51] Bank nomi

(fors tilida)

Tashkil etilgan yili Filiallar soni (mahalliy) Filiallar soni (xalqaro)
1 Eron Keshovarzi banki (qishloq xo'jaligi) بانک کشاورزی 1933-yil 1900 [50]
2 Maskan banki (Uy-joy) بانک مسکن 1938-yil
3 Sanoat va konchilik banki بانک صنعت و معدن 1983-yil 65 [50]
4 Eron eksportni rivojlantirish banki بانک توسعه صادرات ايران 1991-yil 34 [50]
5 Kooperativ taraqqiyot banki/Tose'e Ta'avon bank بانک توسعه تعاون 2009-yil [iqtibos kerak]
6 Qarz al-Hasana Eron Mehr banki بانک قرض الحسنه مهر ایران 2007-yil

Davlat egalik qilmaydigan banklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tartib raqami Bank nomi [52] Bank nomi

(fors tilida)

Tashkil etilgan yili Filiallar soni (mahalliy) Filiallar soni (xalqaro)
1 EN Bank بانک اقتصاد نوین 2001-yil 680 21
2 Fors banki بانک پارسیان 2002-yil 160
3 Karafarin bank بانک کار آفرین 2001-yil 52
4 Somon banki بانک سامان 2002-yil 123 [50]
5 Bank Pasargad بانک پاسارگاد 2005-yil 296 [50]
6 Sarmoya banki بانک سرمایه 2005-yil
7 Sino bank بانک سینا 2009-yil 260 [13]
8 Ayande bank  بانک آینده 2012-yil
9 Bank Shahr بانک شهر 2010-yil 131
10 Bank Day بانک دی 2010-yil [30]
11 Ansor bank بانک انصار 2010-yil
12 Tijorat Bank بانک تجارت 1979-yil 1887 yil
13 Refa bank بانک رفاه 1960-yil 1128
14 Eron Soderot banki بانک صادرات ايران 1952-yil 3300 30 [50]
15 Xalq banki بانک ملت 1980-yil 1820 [50][53][54] 4 [55][56]
16 Eron Hikmat banki بانک حکمت ایرانیان 2011-yil
17 Turizm bank بانک گردشگری 2010-yil
18 Eron Zamin bank بانک ایران زمین 2011-yil
19 Yaqin Sharq banki بانک خاورمیانه 2012-yil
20 Qarz al-Hasana Risolat bank بانک قرض الحسنه رسالت 2012-yil
21 G'avamin bank بانک قوامین 2012-yil [57] 

Investitsiya institutlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tartib raqami Tashkilot nomi Tashkilot nomi

(fors tilida)

Tashkil etilgan yili Filiallar soni (mahalliy) Filiallar soni (xalqaro)
1 G'adir sarmoya shirkati سرمایه‌گذاری غدیر 1991-yil
2 Amin sarmoya banki [58] تأمین سرمایه امین 2008-yil
3 EN Bank [58] شرکت سرمایه گذاری بانک اقنصاد نوین 1994-yil
4 Bank Pasargad [58] شرکت سرمایه گذاری بانک پاسارگاد 2008-yil
5 Turquoise Partners [58] شرکت سرمایه گذاری فیروزه 2005-yil
6 Mofid Securities Co. شرکت کارگزاری مفید 1994-yil
7 Millat sarmoya banki [58] تأمین سرمایه بانک ملت 2011-yil

Kredit agentligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eronlik iste'molchilarning qarzi kam (2015).[59]

Eronda mijozning ishonchliligini baholovchi maxsus kredit reytingi instituti mavjud emas, ammo barcha Eron banklari Markaziy bankka rad etilgan cheklar statistikasini yuborishlari shart. Biroq, banklar tomonidan rad etilgan barcha cheklarni tekshiruvlarni kuzatish "qiyin vazifa".

2010-yilda Markaziy bank qarori bilan "Eron Kredit reytingi konsalting shirkati" mamlakatning birinchi kredit agentligiga aylandi.[60]

Chet eldagi faoliyat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bir qator Eron banklari xorijda o'z filiallarini ochgan, ulardan bir qanchasi konsolidatsiya dasturiga kiritilgan. Masalan, yaqin yillarda Soderot bank Eron Dengizorti sarmoya banki (Xalq bankiga tegishli) hamda Milliy bank, Sanoat va konchilik banklarining Londondagi filiallarini sotib olib Soderot Internationalni tashkil qildi. Bundan tashqari, Tijorat bank va Xalq bankining London filiallari Persia Xalqaro bankini tashkil qilish uchun birlashtirildi. 2016-yil holatiga ko‘ra, Gamburg va Parijdagi Eron Milliy banki filiallari, Londondagi Bank Sepa Plc va Rim va Frankfurtdagi Bank Sepa filiallari ham Yevropada faoliyat yuritish uchun litsenziyaga ega bo‘lgan Eronning moliyaviy tashkilotlari qatoriga kiradi.[61]

Venchur kapitali[tahrir | manbasini tahrirlash]

So'nggi o'n yilliklarda Eron tadbirkorlikning turli sohalariga, oliy ta'lim muassasalariga, siyosat qarorlar qabul qilishga va biznesga qiziqish ortib bormoqda. Boshlang'ich va o'rta maktab darsliklarida ishbilarmonlik fani yo'q bo'lsa-da, bir qancha universitetlar, jumladan Tehron universiteti va Sharif universitetida bakalavriat va magistratura talabalariga ishbilarmonlik bo'yicha kurslar taklif qilinmoqda.[62][63][64][65][66]

2012-yilgi Global Entrepreneurship Monitor hisobotiga ko'ra, Eronda erkaklar o'rtasida tadbirkorlik darajasi 14 foizdan 20 foizga ko'tarilgan bo'lsa, ayollar uchun (18 yoshdan 64 yoshgacha) ushbu ko'rsatkich 2008-2012 yillar orasida 4 foizdan 6 foizgacha o'zgargan (ayollarning umumiy iqtisoddagi ulushi butun iqtisodiyotning atigi 13% ni tashkil qiladi).[67] 2012-yilda Eron global tadbirkorlik va rivojlanish indeksiga ko'ra 177 davlat orasida 67-o'rinni egalladi.[68] Ushbu faoliyatning bir qismi yashirin iqtisodiyotga to'g'ri keladi.

Eronning besh yillik iqtisodiy rejasida (2010–2015) oʻz gʻoyalarini ishlab chiqish va innovatsion loyihalarni amalga oshirish istagida boʻlgan universitet bitiruvchilarini qoʻllab-quvvatlash uchun moʻljallangan Boshlangʻich investitsiya texnologiyalari jamgʻarmasiga 3 milliard dollar ajratildi.[69] 2011-yil mart oyida Erondagi bilimga asoslangan kompaniyalar va to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni qo'llab-quvvatlash uchun Innovatsiyalar va farovonlik jamg'armasi ham tashkil etilgan.[70][71][72] Avatech - Tehron universitetida joylashgan Eronning taniqli startap inkubatorlaridan biri.[73] Sarava va Griffon Capital mos ravishda Eronning birinchi venchur va xususiy kapital fondlaridir.[74][75] 2014-yil holatiga ko'ra, Canton Hermidas Private Equity va Swicorp Eronga e'tibor qaratadigan ikkita xorijiy xususiy kapital fondlari bo'ldi.[23] Chet el kompaniyalari mamlakatda startaplarni ochish yoki ularning xizmatlaridan mamlakatda foydalanishga ruxsat berish yo'llarini o'rganishni boshlaganlar.[76]

Xorijiy banklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eron Markaziy banki ma'lumotlariga ko'ra, Tehron va Kish erkin savdo zonasida xorijiy banklarning beshta ofisi [77] (2012-yil may holatiga ko'ra) faoliyat yuritadi.

Eron Konstitutsiyasi to'g'risidagi qonunning 44-moddasi (beshinchi bandi) shu paytgacha bank faoliyatini faqat hukumat qoʻliga topshirgan edi. Sudxo'rliksiz bank operatsiyalari to'g'risidagi qonun bilan birgalikda, ushbu ikki huquqiy asos Eronning materik qismida xorijiy banklarning faoliyat ko'rsatishini imkonsiz qilib qo'ydi. 2009-yilda Konstitutsiyaga oʻzgartirish kiritilishi kerak boʻlgan xorijiy banklarning Eron materikida normal faoliyat yuritishiga ruxsat berish kerak edi [iqtibos kerak]. 

2015-yildan boshlab Eron erkin iqtisodiy zonalarida xorijiy banklarning faoliyati uchun har qanday cheklovlar bekor qilindi. Shuningdek, ular materikda filiallari va vakolatxonalarini ochishlari yoki mustaqil bo'linmaning 40% aksiyalariga egalik qilishlari mumkin.[78]

Xorijiy filiallar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eronda xorijiy bank filialini ochish uchun kapitalga qo'yilgan minimal talab 5 million yevroni tashkil qiladi. Mamlakatda mavjud bo'lgan bir nechta xorijiy bank filiallari va vakolatxonalariga ma'muriy va muvofiqlashtiruvchi faoliyatni amalga oshirishga ruxsat berilgan, lekin ularga materik Eron hududida mijozlarga hisobvaraqlar ochish, depozitlarni qabul qilish yoki normativ imkoniyatlarni kengaytirish kabi xizmatlar ko'rsatishga ruxsat berilmagan [iqtibos kerak]. 

Hozirgacha [qachon], Erondagi xorijiy banklar o'zlarining mamlakatlaridagi kompaniyalar va ularning Erondagi filiallari o'rtasida ko'prik vazifasini o'tagan. Xorijiy kompaniyalar Eronning iqtisodiy va sarmoyaviy imkoniyatlarini mamlakatdagi ushbu xorijiy banklar orqali bilib oldilar.

2010-yilda Eron hukumati chet ellik jismoniy va yuridik shaxslar egalik qilishi mumkin bo'lgan Eron banklaridagi aksiyalar foiziga cheklovni olib tashladi. Mahalliy aholiga ham, xorijliklarga ham teng amal qiladigan dastlabki qonunda bitta kompaniya egalik qilishi mumkin bo‘lgan bank aksiyalari miqdorini 10 foizgacha, jismoniy shaxs esa 5 foizgacha cheklagan. Eronning banklarga egalik huquqi hali ham cheklovlarga bo'ysunadi [iqtibos kerak]. 

Yangi qoidalarga ko‘ra, faqat Eron hukumati xorijliklar bilan qo‘shma banklar tuzish vakolatiga ega. Endilikda xorijiy tashkilotlar Eron bilan qo‘shma banklarda o‘n foizdan ortiq aksiyalarga ega bo‘lishi mumkin, biroq ularning ulushi 49 foizdan oshmasligi kerak [iqtibos kerak]. Ayni qoidalarga ko'ra, kamida 51 foiz Eron mulkiga ega bo'lgan xorijiy jismoniy va yuridik shaxslar Eron kompaniyalari hisoblanadi.[79]

Xorijiy banklarning Erondagi faoliyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eron 1979-yilgi inqilobdan keyin birinchi marta xorijiy banklarga mamlakatda filiallar ochish va oddiy bank operatsiyalari bilan shug‘ullanishga ruxsat berishni rejalashtirmoqda [iqtibos kerak]. 

2008-yilda Markaziy bank mamlakat poytaxti Tehronda Eronning birinchi xorijiy bank filialining ochilish marosimiga rahbarlik qildi. Eron-Yevropa tijorat banki, Germaniyaning Gamburg shahrida ro'yxatdan o'tgan, lekin aksiyalarining nazorat paketi Eron Sanoat va konchilik bankiga tegishli. Eronda tashkil etilgan ikkinchi xorijiy bank Eron-Venesuela qo'shma banki edi. 2010-yil holatiga ko'ra, shunga o'xshash loyihalar Rossiya, Belarus va Misr kabi mamlakatlar bilan ham amaga oshirilgan [iqtibos kerak]. 

2009-yilda AQShning to'rtta banki, xususan Citibank va Goldman Sachs Eronda filial ochish uchun ariza topshirgan. Banklar Eron Markaziy bankiga filial ochish uchun rasmiy so'rov yubordilar. Agar Majlis va Markaziy bank ularning so'rovini ma'qullasa, ushbu to'rtta bank Eron erkin savdo zonasida vaqtinchalik filial ochadi. Agar ular Eron bank qonunchiligiga ( ya'ni sudxo'rlik qilmaydigan bank (Wayback Machine saytida 2014-05-16 sanasida arxivlangan)) muvofiq ishlay olsalar, Tehron va boshqa shaharlarda ham filiallar ochishga ruxsat beriladi.[80]

2010-yilda Tehran Times nashri “Fors koʻrfazi va Yaqin Sharq mintaqalari hamda Osiyo davlatlari” banklari Eronda faoliyat yuritish uchun soʻrov yuborayotganini xabar qildi.[81]

Erkin savdo zonalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eronning erkin savdo zonalari hududida faoliyat yurituvchi bankning minimal ustav kapitali 100 million dollar bo'lishi lozim (2016) [iqtibos kerak]. Xorijiy banklar Eronning erkin savdo zonalarida koʻp yillar davomida faoliyat yuritishi mumkin va Eronning Fors koʻrfazidagi Kish orolida uchta shunday faoliyat yuritib kelayotgan bank bor (2012). Majlis erkin savdo zonalarida mahalliy va xorijiy qo‘shma banklar va sug‘urta kompaniyalari tashkil etish to‘g‘risidagi qonun loyihasini ratifikatsiya qilgan.[82]

Sanksiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerika Qo'shma Shtatlar Eronning yadroviy dasturi va terrorni moliyalashtirish borasidagi siyosatiga ta'sir o'tkazish maqsadida mamlakatni xalqaro moliyaviy va tijorat tizimidan ajratib qo'yishga harakat qilmoqda.[3]

2006-yilda Shveysariyaning UBS va Credit Suisse banklari, shuningdek, ABN AMRO va HSBC banklari Erondagi faoliyatini to'xtatishga qaror qilishdi. UBS o'zining mamlakatdagi iqtisodiy va risk tahlili vaziyati tufayli Eron bilan hamkorlikni to'xtatganini e'lon qildi. UBS ortiq jismoniy shaxslar, kompaniyalar yoki Eron Markaziy banki kabi davlat muassasalari bilan ishlamasligini aytdi.[83]

Milliy bank, Soderot va Sepa banklar Eronning uchta eng yirik bankidir. Ular oxirgi ikki yil ichida Eronning yadroviy va raketa dasturlarigaaloqadorlikda ayblanib, BMT va AQSh sanksiyalariga uchragan (2008). Malayziya va BAA ham Eronga qarshi xalqaro sanksiyalarni amalga oshirishda AQSh bilan hamkorlik qilmoqda.[84]

2020-yil 8-oktabrda AQSh Eronning 18 ta bankini nishonga olgan holda Eronning moliya sektoriga qarshi navbatdagi sanksiyalarni joriy qildi. Sanksiyalar paketiga kiritilgan banklar: Amin Investment Bank, Eron Keshovarzi banki, Bank Maskan, Refa bank, Bank-e Shahr, EN Bank, Qarz al-Hasana Risolat bank, Hikmat Eron banki, Zamin bank, Karafarin Bank, Xavarmiana Bank, Mehr Eron Credit Union Bank, Pasargad Bank, Somon bank, Sarmoya bank, Tusiy Taavon Bank, Turizm banki va Islom mintaqaviy hamkorlik banki .[85]

Sugʻurta sanoati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eron markaziy sugʻurtasi mamlakatdagi sugʻurta sektorini tartibga solish bilan shugʻullanadi. Ushbu sektorda 27 ta sugʻurta kompaniyasi ustunlik qiladi, ulardan 26 tasi tijorat sugʻurtasi bo'yicha faoliyat yuritadi. Yetakchi kompaniya - Eron sugʻurta kompaniyasi, undan keyingi oʻrinlarda Osiyo sugʻurta kompaniyasi, Elburs sugʻurta kompaniyasi va Dana sugʻurta kompaniyasi, shuningdek, agentlar va brokerlar orqali xizmat koʻrsatadigan yana 22 ta xususiy sugʻurta kompaniyalari turadi. Eksport va investitsiyalarni sugʻurtalash tashqi savdo bilan shug'ullanadi. Butun mamlakat boʻylab moliyaviy hisoblari, ichki tartib-qoidalari va tashkiliy tuzilmasi koʻrib chiqilib, takomillashtirilgandan soʻng “Osiyo”, “Dana” va “Elburs” sugʻurta kompaniyalari 2009-yilda fond birjasid listingga kiritildi.[86]

2006-yilda xususiy sugʻurta kompaniyalarining bozordagi ulushi 54% ni va davlat sug'urta kompaniyalari uchun 46% ni tashkil etdi.[87] 2008-yil oxirida bozorda 20 ta sugʻurta kompaniyasi faoliyat koʻrsatgan, ulardan faqat 4 tasi davlatga tegishli edi (bozor ulushi 75%). 2014-yil holatiga koʻra, Eronda yigirma beshta sugʻurta kompaniyasi faoliyat ko'rsatmoqda va ularning bittasidan boshqa hammasi xususiydir.[88] Parsian Insurance 2010-yilda Tehron fond birjasiga kiritilgan eng yirik xususiy kompaniyaga aylandi. Parisan Erondagi uchinchi yirik sugʻurta kompaniyasi hisoblanadi.[39]

2008-yilda Eronda toʻlab berilgan jami sugʻurta mukofotlari 4,3 milliard dollarni tashkil etdi. Eron aholisi dunyo aholisining taxminan 1 foizini tashkil qilsa-da, ushbu sugʻurta mukofoti summasi dunyodagi jami sugʻurta mukofoti pullarining 0,1 foizini tashkil qiladi. Sugʻurta penetratsiyasi darajasi taxminan 1,4% ni tashkil etadi, bu dunyodagi oʻrtacha 7,5% dan sezilarli darajada past. Ushbu qoloqlik mahsulot xilma-xilligida ham namoyon boʻladi.

Barcha sugʻurta mukofotlarining taxminan 60% avtomobil sugʻurtasidan keladi. Eronda 14 millionga yaqin avtomobil bor va ularning 90 foizi sugʻurtalangan (2012).[89] Eron yoʻllarida harakatlanadigan 10 million mototsikldan faqat 2 millioni sugʻurtalangan.[89] Shuningdek, barcha mukofotlarning 95 foizi umumiy sugʻurta shartnomalaridan kelib chiqadi va faqat 5 foizi hayot sugʻurtasi mahsulotlariga toʻgʻri keladi (2011-yilda hayot sug'urtasi (Wayback Machine saytida 2022-06-26 sanasida arxivlangan) boʻyicha jahondagi oʻrtacha koʻrsatkich 58 foiz edi).[87] Iqtisodiyotning o'ziga xos xususiyatlaridan biri - bu byudjet taqchilligini doimiy ravishda yangi pullar bilan ta'minlab borilishi tufayli mustahkamlangan yuqori inflyatsiyadir (va inflyatsion kutilmalar). Bu har qanday ehtiyotkor odam uzoq muddatli jamgʻarma shartnomasini tuzmaydigan muhit yaratadi. Business Monitor International fikricha, Erondagi iqtisodiy siyosat tubdan o‘zgarmas ekan, sug‘urta sektori haqiqati o‘z salohiyatidan anchagina pasayib ketadi.[90]

2011-yilda qon puli 67 500 dollarni tashkil qilgan, bu bir yil oldingi 90 000 dollardan kamroqdir.[87][91]

2012-yildan beri Eron xalqaro sanksiyalar tufayli o‘zining neft tankerlari parkini sug‘urta qilmoqda.[89]

To‘lov koeffitsientlari yillar davomida barqaror o‘sishi kuzatildi. O‘tgan yili sanoatning o‘rtacha to‘lov darajasi 86% ni tashkil etdi. Eronda 2 ta qayta sug‘urtalovchi kompaniya bor. Sug‘urta mukofotlari yalpi ichki mahsulotning 1% dan biroz kamroqni tashkil qiladi. Bu qisman kishi boshiga o‘rtacha daromadning pastligi bilan bog‘liq.[92] 2001/02-yillarda uchinchi shaxslarning javobgarligi sug‘urtasi sug‘urta mukofotlarining 46% ni tashkil etdi, keyingi o‘rinlarda tibbiy sug‘urta (13%), yong‘in sug‘urtasi (taxminan 10%) va hayot sug‘urtasi (Wayback Machine saytida 2022-06-26 sanasida arxivlangan) (9,9%).[92]

Eron Markaziy sug‘urtasi hozirda sohada ba'zi tartibga solishni amalga oshirish va tarifga asoslangan tartibga solish rejimidan xalqaro tan olingan standartlarga mos keladigan prudensial (masalan, to‘lov qobiliyati rejimi) rejimiga o‘tish jarayonida.[32]

2016-yil mart oyida yakunlangan moliya yili davomida sug‘urta sektorining to‘lovlar nisbati 63,8 foizni tashkil etdi. Ushbu davrda sug‘urtachilar tomonidan to‘lab berilgan mukofot pullari 6,5 milliard dollarni tashkil etdi. Ushbu sektordagi yagona davlat kompaniyasi bo‘lgan Eron sug‘urta kompaniyasining mukofot pullaridagi ulushi 39,47 foizini tashkil etdi. Osiyo va Elburs sug‘urta kompaniyalarining bozor ulushining mos ravishda 10,15% va 7,56% ga ega va ular Eron sug‘urta kompanyasidan katta farq bilan ortda qolmoqda.[93]

2016-yil mart oyida yakunlangan moliya yili davomida sug‘urta kompaniyalari tomonidan to‘lab berilgan jami sug‘urta mukofotlarining 37,6 foizi uchinchi shaxslar oldida avtomashina javobgarligiga to‘g‘ri keldi, sug‘urtachilar ushbu davrda taxminan 19,18 million avtopolis sotdilar.[94] 2014-yil holatiga ko‘ra jami (hayot sug‘urtasidan tashqari) bozor mukofoti yalpi ichki mahsulotning 1,27% ni tashkil etdi, aholi jon boshiga atigi 69 dollar sug‘urtaga sarflandi.[95]

2016-yildan boshlab Norvegiyaning Skuld (yuk tashish), Buyuk Britaniyaning Steamship Mutual and Standard Club (yuk tashish), Protection and Indemnity (P&I) clubs (yuk tashish), Fransiyaning Coface (eksport kafolati agentligi), Italiyaning SACE (eksport krediti agentligi), Germaniyaning Germes (eksport krediti agentligi), Avstriyaning OeKB (eksport krediti agentligi) and Shveysariyaning SERV (eksport krediti agentligi) qaytadan Eronda faoliyat ko‘rsata boshladi. Aksariyat yirik qayta sug‘urtalash kompaniyalari (xususan Lloyd's, Allianz, Zurich Insurance, Hannover Re and RSA) Eronga qaytish haqida o‘ylamoqda.[96]

Eron ruhoniylarining an'anaviy bank tizimiga qarshi noroziligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eron ichkarisidagi deyarli barcha yirik shia marjalari foizga asoslangan bank faoliyatini taqiqlashni so'ragan.[97]

Katta Oyatulloh Javodiy Amoli[tahrir | manbasini tahrirlash]

2018-yil aprel oyida Oyatulloh Javodiy Amoli shunday degan edi:

“Qur’oni karim shaytonni kibrli deb ataydi, lekin xotiram pand bermasa, Qur’onda u Xudoga qarshi kurashgan jangi sifatida tilga olinmagan. Banklarimizning foiz tizimi Alloh va Uning Rasuliga (s.a.v.) qarshi urushdir. Siz yilni ishlab chiqarish va farovonlik yili deb nomlashingiz mumkin (Eron rahbari o‘tgan yilni Barqaror iqtisod: ishlab chiqarish va bandlik yili deb atagan), bank tizimida kredit foizlari bor ekan, hech narsa yaxshilanmaydi” [98] .[98]

Buyuk Oyatulloh Makarim Sheroziy[tahrir | manbasini tahrirlash]

2019-yil fevral oyida Oyatulloh Nosir Makarim Sheroziy shunday dedi:

“Banklar insonlarning hayotini og‘irlashtiradigan shart-sharoitlarni yaratib berdi. Odamlarga kredit bo‘yicha 4% miqdorida qat'iy jarima undirish o‘rniga, ular har yili jarimaga 4% dan qo‘shib, to‘lovning beshinchi yili oxirida jarima 20% lik eng yuqori nuqtasiga yetadi. Sudxo‘rlik foizsiz qarz nomi bilan qilinmoqda” [99] .

Buyuk Oyatulloh Nuriy Hamadoniy[tahrir | manbasini tahrirlash]

2018-yil sentabr oyida Oyatulloh Nuriy Hamdoniy shunday degan edi:

“Banklarimiz kreditlar boʻyicha jarima nomi bilan undirayotgan pullar foiz ekanligi va bu joiz emasligi koʻp marta aytildi. Biroq rahbarlar ovozimizni yo eshitmaydilar, yoki eshitadilar, lekin harakat qilishni istamaydilar” [100] .

Oyatulloh Ja’far Subhoniy[tahrir | manbasini tahrirlash]

2019-yil fevral oyida Oyatulloh Ja’far Subhoniy shunday dedi:

“Odamlar banklardan kredit oladilar, banklar esa ular uchun foiz hisoblaydilar. Ushbu foizlar bilan bir qatorda banklar toʻlovni kechiktirganlik uchun ham jarimaga tortadilar. Barcha din ulamolari buni harom, deb e’lon qilganlar. Olimlar hukmiga amal qilinglar” [101] .

Oyatulloh Alaviy Gurgoniy[tahrir | manbasini tahrirlash]

2019-yil fevral oyida Oyatulloh Muhammad Alaviy Gurgoniy shunday dedi:

“Shu kunlarda iqtisodiy ahvol yomonroq. Bunday sharoitda odamlar hatto diniy burchlarini ham bajara olmayaptilar. Bunday vaziyatda (banklar) ulardan foiz undirishga shoshilmasliklari kerak. Islomiy tizimda banklar xalqning yordamchisi va xizmatchisi bo‘lishini xohlaymiz. Iltimos, odamlarga bosimni kamaytirish uchun foiz stavkangizni biroz pasaytiring. Yoki hech bo‘lmaganda shart-sharoitga qarab foiz oling, masalan, iqtisodiy sharoit yaxshi bo‘lsa, foizlarni olishda muammo bo‘lmaydi, lekin iqtisod g‘ildiragi sekinlashganda xalqqa rahm-shafqat qiling, xalqdan kamroq foiz oling”.[102]

Oyatulloh Husayn Mazohiriy[tahrir | manbasini tahrirlash]

2019-yil yanvar oyida Oyatulloh Husayn Mazohiriy shunday dedi:

“Afsuski, foiz olish va berish odat tusiga kirgan. Ba’zilar shariat bahonasida shunday bahonalar keltiradilar. Bu xuddi kalamushni toza suv bilan cho‘mdirib, keyin uni halol deb e’lon qilishga o‘xshaydi. Shunga o‘xshash, pora olish va berish ham boshqaruv tizimimizning ajralmas qismiga aylandi. Odatda porasiz hech qanday ish bitmaydi. Hech bir tugun porasiz yechilmaydi, pulsiz hech bir fayl ko‘chmaydi” [103] .

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Umumiy
Statistika, balanslar, tahlil va bank qonunlari
Maxsus hisobotlar

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Khan, Muhammad Akram. What Is Wrong with Islamic Economics?: Analysing the Present State and Future Agenda. Edward Elgar Publishing, 2013 — 294–5 bet. ISBN 9781782544159. 2015-yil 26-martda qaraldi. 
  2. ↑ „MIDEAST MONEY-Iran's isolated banks may have slow, painful return to global system“. Reuters (2015-yil 12-may). 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 3-avgust.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 „Iran's Economy“. 2017-yil 27-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-fevral.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 „Iran Financial Services Forecast“, Economist Intelligence Unit, The Economist, 18 August 2008
  5. ↑ „Federation of Euro-Asian Stock Exchanges“. FEAS. 2011-yil 17-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-fevral.
  6. ↑ 6,0 6,1 Kurtis, Glenn. Iran, a country study. Washington D.C.: Library of Congress — 195 bet. ISBN 978-0-8444-1187-3. 2010-yil 21-noyabrda qaraldi. Jamoat mulki Bu maqola jamoat mulki boʻlgan maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Reuters. „Iran's Banks May Have Difficult Return to Global System“. voanews.com. 2016-yil 6-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  8. ↑ „Iran arrests 12 for embezzling billions of dollars“. yahoo.com. 2019-yil 31-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  9. ↑ 9,0 9,1 „No. 3630 | Domestic Economy | Page 5“. Irandaily. 2012-yil 18-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-fevral.
  10. ↑ „Iran Investment Monthly Sep 2010.pdf“. 2012-yil 6-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-fevral.
  11. ↑ „Archived copy“. 2016-yil 22-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 22-oktyabr.
  12. ↑ 12,0 12,1 „Iranian Banks Under Sanctions: Government Looking Towards Foreign Banks“. Payvand.com. 2011-yil 29-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-fevral.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 „Iran Investment Monthly Apr&May 2009.pdf“. 2016-yil 18-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-fevral.
  14. ↑ „Archived copy“. 2014-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 21-iyun.
  15. ↑ „New Iran Bank Rules Change Interest Paid On Deposits“. www.payvand.com. 2018-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  16. ↑ „Rate Cuts Officially Implemented“. Financial Tribune (2016-yil 22-iyun). 2016-yil 22-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
  17. ↑ 17,0 17,1 „Iran: Concluding Statement of an IMF Staff Visit“. imf.org. 2018-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  18. ↑ „Iranian banking reforms gain steam after long delay“ (2018-yil 12-aprel). 2018-yil 19-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 18-aprel.
  19. ↑ „Private Banks' Debts to Central Bank Down 48%“. Financial Tribune (2016-yil 25-iyun).
  20. ↑ „Resources - Economic Indicators“. Atieh Bahar (2008-yil 20-oktyabr). 2011-yil 13-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-fevral.
  21. ↑ 21,0 21,1 „Corruption, cronyism and flawed supervision: banes of banking system“. mehrnews.com (2016-yil 26-oktyabr). 2018-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  22. ↑ „Archived copy“. 2013-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 6-dekabr.
  23. ↑ 23,0 23,1 „Financial Times“. 2014-yil 15-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 12-mart.
  24. ↑ „دسترسی غیر مجاز“. iran-daily.com. 2018-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  25. ↑ „Archived copy“. 2011-yil 17-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 12-iyul.
  26. ↑ „Archived copy“. 2014-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 8-avgust.
  27. ↑ 27,0 27,1 „Archived copy“. 2015-yil 12-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 28-noyabr.
  28. ↑ „Archived copy“. 2017-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 20-dekabr.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 „Archived copy“. 2013-yil 10-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 11-iyun.
  30. ↑ 30,0 30,1 „Archived copy“. www.iran-daily.com. 2021-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-yanvar.
  31. ↑ „Archived copy“. 2013-yil 21-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 2-sentyabr.
  32. ↑ 32,0 32,1 „Archived copy“. 2011-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 1-fevral.
  33. ↑ 33,0 33,1 „Archived copy“. 2011-yil 12-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 30-aprel.
  34. ↑ „Iran Investment Monthly Feb 2011.pdf“. 2012-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-fevral.
  35. ↑ „Archived copy“. 2014-yil 15-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 10-avgust.
  36. ↑ „Iran to sell €250m in bonds overseas“. tehran times (2010-yil 2-iyun). 2011-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-fevral.
  37. ↑ 37,0 37,1 „Iran Investment Monthly Aug 2010.pdf“. 2012-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-fevral.
  38. ↑ 38,0 38,1 Nasseri. „Iran to Sell Rial Bonds Worth $2.3 Billion to Develop South Pars Gas Field“. Bloomberg (2010-yil 28-oktyabr). 2012-yil 1-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-fevral.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 „Iran Investment Monthly Dec 2010.pdf“. 2012-yil 6-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-fevral.
  40. ↑ 40,0 40,1 „Iran to issue €12.5 billion in oil bonds next calendar year - Tehran Times“. 2012-yil 13-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 9-mart.
  41. ↑ „Archived copy“. 2012-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-dekabr.
  42. ↑ „Archived copy“. 2011-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 22-sentyabr.
  43. ↑ „The Sukuk Handbook: A Guide to Structuring Sukuk“. Latham & Watkins LLP (2015-yil iyun). 2016-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 19-sentyabr.
  44. ↑ „Archived copy“. 2010-yil 14-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 31-oktyabr.
  45. ↑ „About this Collection - Country Studies“. loc.gov. 2015-yil 22-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  46. ↑ „Banks Need to Shed 10,000 Branches | Financial Tribune“ (2019-yil 10-noyabr).
  47. ↑ „Archived copy“. 2013-yil 10-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 28-oktyabr.
  48. ↑ „Commercial Government Owned Banks“. Central Bank of the Islamic Republic of Iran. 2010-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 31-yanvar.
  49. ↑ „Iran Daily - Domestic Economy - 12/10/08“. 2008-yil 13-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 12-dekabr.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 50,4 50,5 50,6 50,7 50,8 Ayse, Valentine. The Business Year 2013: Iran. London, U.K.: The Business Year, January 2013 — 48 bet. ISBN 978-1-908180-11-7. 2014-yil 14-martda qaraldi. 
  51. ↑ „Specialised government banks“. Central Bank of the Islamic Republic of Iran. 2010-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 31-yanvar.
  52. ↑ {{Veb manbasi}} andozasidan foydalanishda sarlavha= parametrini belgilashingiz kerak. „{{{title}}}“ (fa) (PDF). Central Bank of the Islamic Republic of Iran. 2012-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 3-may.
  53. ↑ „Tehran Branches“. Bank Mellat. 2009-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 12-mart.
  54. ↑ „Provincial Branches“. Bank Mellat. 2009-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 12-mart.
  55. ↑ „Branches Abroad - Turkey“. Bank Mellat. 2009-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 12-mart.
  56. ↑ „Branches Abroad - South Korea“. Bank Mellat. 2009-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 12-mart.
  57. ↑ Ghavamin Bank
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 58,3 58,4 „Iran to launch investment banks“. Payvand.com (2006-yil 22-noyabr). 2008-yil 11-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-fevral.
  59. ↑ Fitch, Asa; Nicolas Parasie (April 6, 2015). „Western Companies See Potential in Reaching Iran's Consumers After Nuclear Deal“. Wall Street Journal. January 14, 2016da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: September 21, 2015.
  60. ↑ „J. Nouraei & M. Mostafavi Law Office“. Nourlaw.com. 2017-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-yanvar.
  61. ↑ „Deals With Swiss Banks Hit $8b Post-Sanctions“. financialtribune.com (2016-yil 13-dekabr). 2016-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  62. ↑ „Iran Entrepreneurship Association | کانون کارآفرینی ایران“. 2015-yil 16-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 9-sentyabr.
  63. ↑ „سازمان سنجش آموزش کشور“. 2019-yil 15-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 3-yanvar.
  64. ↑ karimi, saeid. „Entrepreneurship Education in Iranian Higher Education: The Current State and Challenges“. Qaraldi: 17 April 2018. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  65. ↑ „Karad project“. 2014-yil 21-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 17-fevral.
  66. ↑ „Archived copy“. 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 19-fevral.
  67. ↑ Piran. „Women and Entrepreneurship in Iran“. medium.com (2014-yil 11-noyabr). 2018-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  68. ↑ Piran. „The IPhone Wars of Iran“. medium.com (2014-yil 14-noyabr). 2018-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  69. ↑ Ayse, Valentine. The Business Year 2013: Iran. London, U.K.: The Business Year, January 2013. ISBN 978-1-908180-11-7. 2014-yil 14-martda qaraldi. 
  70. ↑ OIETAI. „Filepool - Detail - Organization for Investment Economic and Technical Assistance of Iran“. www.investiniran.ir. 2016-yil 27-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  71. ↑ „NDFI resource for Innovation in Iran > National Development Fund of Islamic Republic of Iran“. 2014-yil 14-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 14-mart.
  72. ↑ „$500m; Iran's share of biotechnology products market“. mehrnews.com (2015-yil 12-aprel). 2015-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  73. ↑ Worldcrunch. „Female Entrepreneurs Fuel A Changing Iran“. worldcrunch.com. 2018-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  74. ↑ Prodhan. „Iranian entrepreneurs thirst for foreign funding, expertise“. reuters.com. 2015-yil 14-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  75. ↑ „Griffon Starts $108 Million Fund to Invest in Iranian Stocks“ (2016-yil 25-yanvar). 2018-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  76. ↑ Faucon, Benoît; Jones, Rory. „Technology Startups Take Root in Tehran“. Wall Street Journal (2015-yil 26-fevral). 2018-yil 20-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  77. ↑ {{Veb manbasi}} andozasidan foydalanishda sarlavha= parametrini belgilashingiz kerak. „{{{title}}}“ (fa) (PDF). Central Bank of the Islamic Republic of Iran. 2012-yil 25-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 24-may.
  78. ↑ „Tehran – London banking diplomacy“. Central Bank of The Islamic Republic of Iran. 2018-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  79. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Payvand
  80. ↑ „Iran Daily - Domestic Economy - 04/21/09“. 2009-yil 27-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 27-aprel.
  81. ↑ „Majlis to review establishment of 6 foreign banks“. tehran times. 2011-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-fevral.
  82. ↑ „Iran to establish free zones bank“. tehran times. 2016-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-fevral.
  83. ↑ „UBS Halts Business With Iran - Business And Money | Business News | Financial News“. FOXNews.com (2006-yil 22-yanvar). 2011-yil 31-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-fevral.
  84. ↑ Solomon, Jay; Chip Cummins (2010-10-06). „U.A.E. Puts Squeeze on Iran Banks“. Wall Street Journal. A13-bet.
  85. ↑ US hits Iran's financial sector with fresh round of sanctions
  86. ↑ „Iran Daily - Domestic Economy - 11/06/08“. www.iran-daily.com. 2008-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-yanvar.
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 „Private insurance companies in Iran-Iran Today-09-30-2011“. YouTube (2011-yil 30-sentyabr). 2014-yil 5-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-fevral.
  88. ↑ „دسترسی غیر مجاز“. iran-daily.com. 2018-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  89. ↑ 89,0 89,1 89,2 „"/> <meta property="og:type" content="article“. www.menafn.com. 2018-yil 25-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-yanvar.
  90. ↑ „Iran Insurance Report Q3 2012 - Research and Markets“. 2016-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 11-avgust.
  91. ↑ „Iran Investment Monthly Oct 2011.pdf“. 2012-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-fevral.
  92. ↑ 92,0 92,1 „Financial Services Forecast“, Economist Intelligence Unit, August 18, 2008
  93. ↑ „Insurance firms report losses“. Financial Tribune (2016-yil 7-may). 2016-yil 22-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
  94. ↑ „What future for insurance industry“. Financial Tribune (2016-yil 5-iyun).
  95. ↑ „Foreign Insurers Wary of Iran Despite Vast Opportunities“. financialtribune.com (2016-yil 15-noyabr). 2018-yil 25-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  96. ↑ Saul, Jonathan. „Cautious Western insurers rebuild business ties with Iran“. reuters.com (2016-yil 21-oktyabr). 2018-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-aprel.
  97. ↑ „واکنش همزمان 5 مجتهد و مرجع تقلید به "نظام بانکی ربوی"/گزینه‌های نظامی خدا روی میز است- اخبار اقتصادی تسنیم | Tasnim“ (fa). خبرگزاری تسنیم | Tasnim. Qaraldi: 2021-yil 15-mart.
  98. ↑ 98,0 98,1 „فعالیت بانک ربوی، محاربه با خدا است“.
  99. ↑ „انفاق در شرایط فعلی یک وظیفۀ عمومی است“.
  100. ↑ „آیت‌الله نوری همدانی: بارها تأکید کرده‌ایم که اخذ دیرکرد توسط بانک‌ها حرام است ولی مسئولان عمل نمی‌کنند“.
  101. ↑ „آیت‌الله سبحانی: اخذ جریمه دیرکرد ‌حرام است؛ بانک‌ها مطابق نظر مراجع عمل کنند“.
  102. ↑ „انتقاد شدید آیت الله علوی گرگانی از گرانی های سرسام آور“.
  103. ↑ „رباخوردن و ربادادن عادی شده است“. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Eronning_bank_va_sugʻurta_tizimi&oldid=4212484" dan olindi