Barqaror energiya: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Keyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
„Sustainable energy“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
(Farq yoʻq)

1-Avgust 2023, 14:48 dagi koʻrinishi

Concentrated solar power parabolic troughs in the distance arranged in rectangles shining on a flat plain with snowy mountains in the background</img>
Wind turbines beside a red dirt road</img>
Woman cooking bread on an electric stove</img>
Mass rapid transit train</img>
Barqaror energiya kam uglerodli elektr energiyasi ishlab chiqarishni ko'paytirish, xavfsiz energiyani universal qilish va energiyani tejash amaliyotini o'z ichiga oladi. Yuqoridagi rasmlarda chapdan soat yo'nalishi bo'yicha: Ispaniyada erigan tuz issiqlik saqlash bilan kontsentrlangan quyosh energiyasi, Janubiy Afrikada shamol energiyasi, Singapurda elektrlashtirilgan jamoat transporti va Efiopiyada yashil energiya orqali oziq-ovqat tayyorlash tasvirlari keltirilgan .

Energetika barqaror soha hisoblanadi, agar u "hozirgi kun ehtiyojlarini qondirsa, kelajak avlodlar o'z ehtiyojlarini qondirish qobiliyatiga putur yetkazmaydi"[1].Barqaror energiyaning aksariyat taʼriflari issiqxona gazlari emissiyasi kabi ekologik jihatlar, energiya tanqisligi, ijtimoiy va iqtisodiy jihatlarni hisobga oladi. Shamol, gidroenergetika, quyosh va geotermal energiya kabi qayta tiklanadigan energiya manbalari, odatda, qazib olinadigan yoqilg'i manbalariga qaraganda ancha barqarordir. Biroq, qayta tiklanadigan energiya manbalarining ba'zi loyihalari, masalan, bioyoqilg'i ishlab chiqarish uchun o'rmonlarni tozalash atrof-muhitga jiddiy zarar yetkazishi mumkin.

Qayta tiklanmaydigan energiya manbalarining barqaror energiyadagi roli bahsli bo'lib kelmoqda. Yadro energetikasi kam uglerodli manba bo'lib, uning tugash darajasi shamol va quyosh energiyasi bilan solishtirish mumkin. Ammo radioaktiv chiqindilar, yadroviy tarqalish va baxtsiz hodisalar bilan bog'liq xavotirlar tufayli uning barqarorligi hamon muhokama qilinmoqda. Ko'mirdan tabiiy gazga o'tish atrof-muhitga foyda keltiradi, jumladan, iqlimga ta'sir qiladi, ammo boshqa variantlarga o'tishning kechikishiga olib kelishi mumkin. Karbonat angidrid (CO2) chiqindilarini olib tashlash uchun uglerodni elektr stansiyalariga o'rnatilishi joylashtirilishi mumkin, ammo bu texnologiya qimmat va kamdan-kam hollarda qo'llaniladi.

Qazib olinadigan yoqilg'ilar dunyo energiya iste'molining 85% ni ta'minlaydi va energiya tizimi global issiqxona gazlari chiqindilarining 76% i uchun javobgardir.Rivojlanayotgan mamlakatlarda 790 million kishi elektr energiyasidan foydalana olmaydi va 2,6 milliardlab kishi esa ovqat pishirish uchun yog'och yoki ko'mir kabi ifloslantiruvchi yoqilg'iga tayanadi. Issiqxona gazlari emissiyasini 2015-yilgi Parij kelishuviga muvofiq darajaga kamaytirish energiyani ishlab chiqarish, taqsimlash, saqlash va iste'mol qilish usullarini tizim miqyosida o'zgartirishni talab qilmoqda. Qazib olinadigan yoqilg'ilar va biomassaning yonishi havo ifloslanishiga katta hissa qo'shmoqda. Bu esa taxminan 7 har yili million o'limga sabab bo'ladi. Shu sababli, kam uglerodli energiya tizimiga o'tish inson salomatligi uchun juda ham muhim ahamiyatga ega. Rivojlanayotgan mamlakatlarda iqtisodiy foyda keltiradigan, iqlim maqsadlariga mos keladigan, elektr energiyasi va toza ovqat pishirish uchun energiyadan universal foydalanishni ta'minlash yo'llari mavjud.

Iqlim o'zgarishini kamaytirish yo'llari global isishni 2 °C (3.6 °F) bilan cheklash taklif qilingan. Bu yoʻllar koʻmirda ishlaydigan elektr stansiyalarini bosqichma-bosqich tugatish, shamol va quyosh kabi toza manbalardan koʻproq elektr energiyasi ishlab chiqarish, transport, binolarni isitish sohalarida qazib olinadigan yoqilgʻi oʻrniga elektr energiyasidan foydalanishga oʻtishni oʻz ichiga oladi. Ba'zi energiya talab qiladigan texnologiyalar va elektrlashtirish qiyin bo'lgan jarayonlar uchun ko'plab yo'llar past emissiyali energiya manbalaridan ishlab chiqarilgan vodorod yoqilg'isining ortib borayotgan rolini tasvirlaydi. O'zgaruvchan qayta tiklanadigan energiyaning katta ulushini joylashtirish uchun elektr tarmoqlari energiya saqlash kabi infratuzilma orqali moslashuvchanlikni talab qiladi. Emissiyalarni chuqur qisqartirish uchun binolar, transport tizimlari kabi energiyadan foydalanadigan infratuzilma, texnologiyalarni energiyaning toza shakllaridan foydalanish va energiyani tejashga o'zgartirish kerak bo'ladi. Energiya bilan bog'liq issiqxona gazlari chiqindilarini yo'q qilish uchun ba'zi muhim texnologiyalar hali yetuk darajada emas.

Shamol va quyosh energiyasi 2019-yilda jahon elektr energiyasining 8,5 foizini ishlab chiqardi. Xarajatlar pasaygan va pasayishda davom etishi taxmin qilinayotgan paytda bu ulush tez o'smoqda. Iqlim o'zgarishi bo'yicha hukumatlararo panel (IPCC) hisob-kitoblariga ko'ra, global isishni 1.5 °C (2.7 °F) darajagacha cheklash uchun 2016-yildan 2035-yilgacha har yili jahon yalpi ichki mahsulotining (YaIM) 2,5 foizi energiya tizimiga investitsiya qilinishi kerak. Energiya tizimini o'zgartirishga yordam beradigan yaxshi ishlab chiqilgan hukumat siyosati issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirishi va havo sifatini yaxshilashi mumkin. Ko'p hollarda ular energiya xavfsizligini ham oshiradilar. Siyosat yondashuvlari uglerod narxini belgilash, qayta tiklanadigan portfel standartlari, qazib olinadigan yoqilg'i subsidiyalarini bosqichma-bosqich bekor qilish va elektrlashtirish, barqaror transportni qo'llab-quvvatlash uchun infratuzilmani rivojlantirishni o'z ichiga oladi. Yangi toza energiya texnologiyalarini tadqiq etish, ishlab chiqish va namoyish qilishni moliyalashtirish ham hukumatning muhim vazifasi hisoblanadi.

Ta'riflar

"Energiya - bu iqtisodiy o'sishni, ortib borayotgan ijtimoiy tenglikni va dunyoning gullab-yashnashiga imkon beruvchi muhitni bog'laydigan oltin ipdir. Energetikasiz taraqqiyot va barqaror energiyasiz barqaror rivojlanish mumkin emas".
—BMT Bosh kotibi Ban Ki-moon[2]

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Brundtland Komissiyasi 1987-yilgi "Bizning umumiy kelajagimiz" hisobotida energiya asosiy komponenti bo'lgan barqaror rivojlanish kontsepsiyasini tasvirlab berdi. Unda barqaror rivojlanish "Kelajak avlodlarning o'z ehtiyojlarini qondirish qobiliyatiga putur yetkazmasdan hozirgi kun ehtiyojlarini qondirish" deb ta'riflangan[1]. Barqaror rivojlanishning bu tavsifi oʻshandan beri barqaror energiyaning koʻplab taʼriflari va tushuntirishlarida havola qilingan[1][3][4].

Barqarorlik kontsepsiyasining energiyaga qanday taalluqli ekanligi haqidagi yagona talqin dunyo miqyosida qabul qilinmagan[5]. Barqaror energiyaning ishchi ta'riflari ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy o'lchovlar kabi barqarorlikning ko'plab o'lchovlarini o'z ichiga oladi. Tarixiy jihatdan barqaror energiyani rivojlantirish kontsepsiyasi, emissiya va energiya xavfsizligiga qaratilgan. 1990-yillarning boshidan boshlab kontsepsiya kengroq ijtimoiy va iqtisodiy masalalarni qamrab olgan holda kengaytirildi[6].

Barqarorlikning ekologik o‘lchamiga issiqxona gazlari chiqindilari, biologik xilma-xillik, xavfli va zaharli chiqindilar[5], suv iste’moli[1] va qayta tiklanmaydigan resurslarning tugashi kiradi. Atrof-muhitga ta'siri past bo'lgan energiya manbalari ba'zan yashil energiya yoki toza energiya deb ataladi. Barqarorlikning iqtisodiy o'lchovi iqtisodiy rivojlanish, energiyadan samarali foydalanish va har bir mamlakatning doimiy energiyadan foydalanish imkoniyatini ta'minlash uchun energiya xavfsizligini o'z ichiga oladi[5][7][1]. Ijtimoiy masalalarga esa barcha odamlar uchun arzon va ishonchli energiyadan foydalanish, ishchilar huquqlari va yer huquqlari kiradi[8][5].

Atrof-muhit ta'siri

Photograph of a woman carrying firewood she has gathered on her head
Hindistonning Rajasthan qishlog‘ida yashovchi ayol o‘tin terib yurmoqda. Ovqat pishirish uchun yog'och va boshqa havoni ifloslantiruvchi yoqilg'idan foydalanish har yili ichki va tashqi havo ifloslanishidan millionlab o'limga olib keladi.

Hozirgi energiya tizimi ko'plab ekologik muammolarga, jumladan, iqlim o'zgarishi, havo ifloslanishi, biologik xilma-xillikning yo'qolishi, atrof-muhitga toksinlarning chiqishi va suv tanqisligiga olib kelmoqda. 2019-yil holatiga ko'ra, dunyoning energiyaga bo'lgan ehtiyojining 85 foizi qazib olinadigan yoqilg'ilarni yoqish orqali qondirilgan[9]. Energiya ishlab chiqarish va isteʼmol qilish 2018-yil holatiga koʻra, inson tomonidan chiqariladigan issiqxona gazlarining 76% ga twng bo'lgan[10][11]. Iqlim o'zgarishi bo'yicha 2015-yilgi xalqaro Parij kelishuvi global isishni 2 °C (3.6 °F) darajadan ancha past va afzalroq 1,5 °C gacha (2,7 °F) cheklashga qaratilgan. Ushbu maqsadga erishish uchun chiqindilarni imkon qadar tezroq kamaytirish va asrning o'rtalarida aniq nolga erishish kerak bo'ladi[12].

Qazib olinadigan yoqilg'ilar va biomassaning yonishi havo ifloslanishining asosiy manbaidir[13][14]. Bu taxminan har yili 7 millionlab o'lim, past va o'rta daromadli mamlakatlarda eng katta yuqori ko'rsatkichlarga ga sabab bo'ladi[15]. Elektr stansiyalari, transport vositalari va fabrikalarda qazib olinadigan yoqilg'ining yonishi atmosferadagi kislorod bilan birlashib, kislotali yomg'irni keltirib chiqaradigan chiqindilarning asosiy manbai hisoblanadi[16]. Havoning ifloslanishi yuqumli bo'lmagan kasalliklarni tarqalishiga katta hissa qo'shadi va salomatlikka jiddiy ta'sir ko'rsatadi[17]. Dunyo aholisining 99% ga yaqini Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti tomonidan tavsiya etilgan meʼyorlardan oshib ketadigan havo ifloslanishi bilan yashaydi[18].

Yog'och, hayvon go'ngi, ko'mir yoki kerosin kabi havoni ifloslantiruvchi yoqilg'i bilan ovqat pishirish, uy ichidagi havoning deyarli barcha qismini ifloslanishiga olib keladi. Bu esa taxminan har yili 1,6 dan 3,8 milliongacha o'limga sabab bo'ladi[19][17][20] Sog'likka bo'ladigan salbiy ta'sirlar odatda ko'p ovqat pishiradigan ayollar va yosh bolalar orasida jamlangan[20].

Dengizdagi neftning to'kilishi dengiz hayotiga zarar yetkazadi va zaharli chiqindilarni chiqaradigan yong'inlarga olib kelishi mumkin[21]. Global suvdan foydalanishning taxminan 10% i energiya ishlab chiqarishga, asosan issiqlik energetika stansiyalarida sovutish uchun sarflanadi. Quruq hududlarda bu suv tanqisligiga olib keladi. Bioenergiya ishlab chiqarish, ko'mir qazib olish va qayta ishlash, neft qazib olish ham katta miqdorda suv talab qiladi[21]. Yonish uchun yog'och va boshqa yonuvchan materiallarni haddan tashqari yig'ish mahalliy atrof-muhitga jiddiy zarar etkazishi mumkin, jumladan cho'llanishni vujudga keltiradi[22].

2021-yilda UNECE elektr energiyasini ishlab chiqarishning ko'plab texnologiyalarining atrof-muhitga ta'sirining hayotiy sikli tahlilini e'lon qildi. Unda quyidagilar alohida keltirib o'tilgan: resurslardan foydalanish (minerallar, metallar); yerdan foydalanish; resurslardan foydalanish (tolga qazilmalar); suvdan foydalanish; zarrachalar; fotokimyoviy ozon hosil bo'lishi; ozon emirilishi; inson toksikligi (saraton bo'lmagan); ionlashtiruvchi nurlanish; inson toksikligi (saraton); evtrofikatsiya (quruqlik, dengiz, chuchuk suv); ekotoksisit (chuchuk suv); kislotalash; iqlim o'zgarishi[23].

Barqaror rivojlanish maqsadlari

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Energiya tanqisligi va Energiya tanqisligi va ekologik toza ovqat pishirish
Map of people with access to energy. Lack of access is most pronounced in India, Sub-Saharan Africa and South-East Asia.
2016-yilda elektr energiyasidan foydalana olmagan odamlar qayerda yashaganini ko'rsatadigan jahon xaritasi - asosan janubiy Afrika va Hindiston yarimoroli statistikada yetakchilik qilgan.

Hozirgi va kelajakdagi energiya talablarini barqaror tarzda qondirish, global iqlim o'zgarishini cheklash, shu bilan birga iqtisodiy o'sishni saqlab qolish, turmush darajasini oshirish imkonini beradigan muhim muammodir[24]. Ishonchli va arzon energiya, xususan, elektr energiyasi sog'liqni saqlash, ta'lim va iqtisodiy rivojlanish uchun zarurdir[25]. 2020-yil holatiga koʻra, 790 million kishi rivojlanayotgan mamlakatlarda elektr energiyasidan foydalana olmaydi va 2,6 milliard kishi esa ovqat pishirish uchun ifloslantiruvchi yoqilg'ilardan foydalanadi[26][27].

Rivojlanishi past bo'lgan mamlakatlarda energiyadan foydalanishni yaxshilash Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2030-yilgacha bo'lgan Barqaror Rivojlanish Maqsadlarining[28] koʻpchiligiga erishish kaliti boʻlib, iqlim harakatidan gender tengligigacha boʻlgan masalalarni qamrab oladi[29]. Barqaror rivojlanish maqsadining asosiy yo'nalishi:“Hamma uchun arzon, ishonchli, barqaror va zamonaviy energiyadan foydalanish”, shu jumladan 2030-yilga kelib elektr energiyasi va ekologik toza ovqat pishirish vositalaridan universal foydalanishni talab qiladi[30].

Energiyani tejash

Countries such as the US and Canada use twice as much energy per capita as Japan or western Europe, and 100 times as much commercial energy per capita as some African countries.
Global energiyadan foydalanish juda tengsiz. Amerika Qo'shma Shtatlari va Kanada kabi yuqori daromadli davlatlar Afrikadagi eng kam rivojlangan mamlakatlarga qaraganda jon boshiga 100 barobar ko'p energiya sarflaydi[31].

Energiya samaradorligi - bir xil tovarlar yoki xizmatlarni yetkazib berish uchun kamroq energiya ishlatish yoki kamroq tovarlar bilan taqqoslanadigan xizmatlarni taqdim etish strategiyalarining asosidir[32][33]. Xalqaro energiya agentligi (IEA) hisob-kitoblariga ko'ra, energiya samaradorligini oshirish Parij kelishuvi maqsadlarini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan issiqxona gazlari emissiyasini 40 foizga qisqartirishi mumkin[34].

Maishiy texnika, transport vositalari, sanoat jarayonlari va binolarning texnik samaradorligini oshirish orqali energiyani tejash mumkin[35]. Yana bir yondashuv - ishlab chiqarish ko'p energiya talab qiladigan kamroq materiallardan foydalanish, masalan, binolarni yaxshiroq loyihalash va qayta ishlashdir. Biznes reyslari o'rniga videokonferensaloqadan foydalanish yoki shaharga avtomobilda emas, balki velosipedda, piyoda yoki jamoat transportida sayohat qilish energiyani tejashning yana bir usuli hisoblanadi[27]. Samaradorlikni oshirishga qaratilgan hukumat siyosati qurilish qoidalari, ishlash standartlari, uglerod narxini belgilash va transport usullaridagi o'zgarishlarni rag'batlantirish uchun energiya tejaydigan infratuzilmani rivojlantirishni o'z ichiga olishi mumkin[27][36].

Jahon iqtisodiyotining energiya intensivligi (yalpi ichki mahsulot (YaIM) birligiga sarflangan energiya miqdori) iqtisodiy ishlab chiqarish energiya samaradorligining taxminiy ko'rsatkichidir[37]. 2010-yilda global energiya intensivligi YaIMning bir AQSH dollariga nisbati 5,6 megajoul (1,6 kVt/soat ) ni tashkil etdi[37]. Birlashgan Millatlar Tashkilotining maqsadlari 2010-yil va 2030-yillar oralig'ida har yili energiya intensivligini 2,6% ga kamaytirishni talab qiladi[37]. So'nggi yillarda bu maqsadga erishilmadi. Masalan, 2017-yildan 2018-yilgacha energiya intensivligi atigi 1,1 foizga kamaydi[37]. Samaradorlikni oshirish ko'pincha iste'molchilar tejagan pullarini ko'proq energiya sarflaydigan tovarlar va xizmatlarni sotib olish uchun ishlatadigan rebound effektiga olib keladi[38]. Masalan, transport va binolarda texnik samaradorlikning yaxshilanishi asosan kattaroq transport vositalari va uylarni tanlash kabi iste'molchilarning xatti-harakatlaridagi tendensiyalar bilan qoplandi[39].

Muqobil energiya manbalari

Qayta tiklanadigan energiya manbalari

Asosiy maqola: Qayta tiklanadigan energiya
</img>
2023-yilda shamol va quyosh manbalaridan elektr energiyasi ishlab chiqarish 2030-yilga kelib 30% dan oshishi prognoz qilingan[40].
</img>
2010-yillardan beri qayta tiklanadigan energiya quvvatlarining o'sishi tezlashdi[41].
Yashil energiya sarmoyasi pandemiyadan keyingi iqtisodiy tiklanish, qazib olinadigan yoqilg'i narxining yuqoriligi bilan bog'liq global energiya inqirozi va turli mamlakatlarda o'sib borayotgan siyosat yordamidan foyda ko'rdi[42].

Gidroenergetika qayta tiklanadigan elektr energiyasining eng katta manbaidir. Lekin hozirgi kunda quyosh va shamol energiyasi tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda. Quyosh va shamol energiyasi ko'pgina mamlakatlarda yangi energiya ishlab chiqarish quvvatlarining eng arzon shakllari hisoblanadi[43][44] 770 million kishining yarmidan ko'pi hozirda elektr energiyasidan mahrum bo'lgan. 2030 yilgacha quyosh energiyasi bilan ishlaydigan mini tarmoqlar kabi markazlashtirilmagan qayta tiklanadigan energiya, ehtimol, aholini elektr energiyasi bilan ta'minlashning eng arzon usuli bo'lishi mumkindir[45]. Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2030-yilga mo'ljallangan maqsadlari dunyoning energiya ta'minotida qayta tiklanadigan energiya ulushini sezilarli darajada oshirishni o'z ichiga oladi[30]. Xalqaro energetika agentligining ma'lumotlariga ko'ra, shamol va quyosh energiyasi kabi qayta tiklanadigan energiya manbalari bugungi kunda elektr energiyasining oddiy manbai bo'lib, dunyodagi energiya ishlab chiqarishga kiritilgan barcha yangi investitsiyalarning 70 foizini tashkil qiladi[46][47][48][49]. Agentlik qayta tiklanadigan manbalar kelgusi uch yil ichida Issiqlik elektr stansiyalarida ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasini ortda qoldirib, global miqyosda elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun asosiy energiya manbai bo'lishini kutmoqda[50].

long rows of dark panels, sloped about 45 degrees at the height of a person, stretch into the distance in bright sunshine
Kaliforniyadagi quyosh elektr stansiyasi, AQSh

Quyosh yerning asosiy energiya manbai bo'lib, ko'plab mintaqalarda toza va mo'l-ko'l energiya manbai hisoblanadi[21]. 2019-yilda quyosh energiyasi global elektr energiyasining 3% ni[51], asosan fotoelementlar (PV) asosidagi quyosh panellari orqali taʼminladi. Quyosh PV 2027-yilga kelib butun dunyo boʻylab eng katta oʻrnatilgan quvvatga ega elektr energiyasi manbai boʻlishi kutilmoqda[50]. Panellar binolarning tepasiga o'rnatiladi yoki kommunal miqyosdagi quyosh parklariga joylashtiriladi. Quyosh fotoelementlarining narxi tez pasayib, butun dunyo bo'ylab quvvatning kuchli o'sishiga olib kelishi kutilmoqda[1]. Yangi quyosh stansiyalaridan olinadigan elektr energiyasining narxi raqobatbardosh yoki koʻp joylarda mavjud koʻmir zavodlarining elektr energiyasidan arzonroqdir[52]. Kelajakda energiyadan foydalanishning turli prognozlari, quyosh PVni barqaror statistikada energiya ishlab chiqarishning asosiy manbalaridan biri sifatida belgilaydi[53][54]

Quyosh panellarining aksariyat komponentlari osongina qayta ishlanishi mumkin. Ammo bu har doim ham tartibga solinmagan holda amalga oshirilmaydi[55]. Panellar odatda og'ir metallarni o'z ichiga oladi. Shuning uchun ular chiqindixonalarga qo'yilganda ekologik xavf tug'diradi[56]. Quyosh paneli ishlab chiqarish uchun sarflangan energiyani ishlab chiqarish uchun ikki yildan kamroq vaqt ketadi. Materiallar qazib olish o'rniga qayta ishlansa, kamroq energiya talab qilinadi[57].

Konsentrlangan quyosh energiyasida quyosh nurlari suyuqlikni isituvchi oynalar maydonida to'planadi. Olingan bug'dan issiqlik dvigateli bilan elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Konsentrlangan quyosh energiyasi jo'natiladigan energiya ishlab chiqarishni qo'llab-quvvatlashi mumkin. Chunki issiqlikning bir qismi odatda kerak bo'lganda elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun saqlanadi[1][58] Elektr energiyasi ishlab chiqarishdan tashqari, quyosh energiyasi toʻgʻridan-toʻgʻri ishlatiladi. Quyosh issiqlik isitish tizimlari issiq suv ishlab chiqarish, binolarni isitish, quritish va tuzsizlantirish uchun ishlatiladi[59].

Shamol energiyasi

Shamol ming yillar davomida rivojlanishning muhim omili bo'lib, sanoat jarayonlari, suv nasoslari va yelkanli kemalarni mexanik energiya bilan ta'minlagan[21]. Zamonaviy shamol turbinalari elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun ishlatilinadi. 2019-yilda shamol elektr energiyasi global elektr energiyasining taxminan 6% ni taʼminladi[51]. Quruqlikdagi shamol stansiyalaridan olinadigan elektr energiyasi ko'pincha mavjud ko'mir zavodlariga qaraganda arzonroq va tabiiy gaz, yadroviy energiya bilan raqobatbardoshdir[52]. Shamol turbinalari quruqlikka qaraganda kuchliroq bo'lgan dengizda ham joylashtirilishi mumkin. Ammo qurilish va texnik xizmat ko'rsatish xarajatlari yuqoridir[60].

Ko'pincha yovvoyi yoki qishloq joylarida qurilgan quruqlikdagi shamol stansiyalari landshaftga vizual ta'sir ko'rsatadi[61]. Shamol turbinalari bilan to'qnashuvlar kamroq darajada qushlarni o'ldiradi. Bu ta'sirlar derazalar va elektr uzatish liniyalari kabi boshqa infratuzilmalarga qaraganda pastroqdir[62][21] Turbinalardan chiqadigan shovqin va miltillovchi yorug'lik bezovtalanishga olib kelishi va aholi zich joylashgan hududlarda qurilishni cheklashi mumkin. Shamol energiyasi, atom va qazilma yoqilg'i zavodlaridan farqli o'laroq, suv orqali elektr energiyasi ishlab chiqarmaydi[21]. Shamol turbinasi qurilishi uchun shamol elektr stansiyasining o'zi ishlab chiqaradigan energiyaga nisbatan kam energiya talab qilinadi[63]. Turbina parraklari to'liq qayta ishlanmaydi va qayta ishlanishi oson bo'lgan parraklarni ishlab chiqarish usullari bo'yicha tadqiqotlar hozirgi kungacha davom etmoqda[64].

Gidroenergetika

Gidroelektrik stansiyalar harakatlanuvchi suv energiyasini elektr energiyasiga aylantiradi. 2020-yilda gidroenergetika jahon elektr energiyasining 17 foizini taʼminladi. Bu 20-asr oʻrtalari va oxirlaridagi ko'rsatkichinng 20 foizidan past edi[65][66].

An'anaviy gidroenergetikada to'g'on orqasida suv ombori yaratiladi. Gidroelektrostansiyalar juda moslashuvchan va uzatilinadigan elektr ta'minotini ta'minlaydi. Ular shamol va quyosh energiyasi bilan birlashtirilib, elektr energiyasi yetkazib bo'lmaydigan cho'qqilardagi talabni qondirishi mumkin. Shamol va quyosh kamroq bo'lganda elektr energiyasiga bo'lgan talabni qondira oladi[67].

Suv omborlariga asoslangan inshootlar bilan solishtirganda, daryo bo'yidagi gidroelektr energiyasi odatda atrof-muhitga kamroq ta'sir qiladi. Biroq, uning energiya ishlab chiqarish qobiliyati daryo oqimiga bog'liq bo'lib, u kunlik va mavsumiy ob-havo bilan farq qilishi mumkin. Suv omborlari suv toshqinini nazorat qilish va moslashuvchan elektr energiyasini chiqarish uchun ishlatiladigan suv miqdorini nazorat qilishni ta'minlaydi. Shu bilan birga ichimlik suvi ta'minoti va sug'orish uchun qurg'oqchilik paytida xavfsizlikni ta'minlaydi.

Gidroenergetika ishlab chiqarilgan energiya birligi uchun issiqxona gazlari emissiyasining eng past darajasiga ega energiya manbalari qatoriga kiradi. Ammo emissiya darajasi loyihalar o'rtasida juda katta farq qiladi. Eng yuqori emissiya odatda tropik mintaqalarda katta to'g'onlarda sodir bo'ladi[68]. Bu emissiyalar suv omboridagi suv ostida qolgan biologik moddalar parchalanib, karbonat angidrid va metanni chiqarganda hosil bo'ladi. O'rmonlarning kesilishi va iqlim o'zgarishi gidroelektr to'g'onlaridan energiya ishlab chiqarishni qisqartirishi mumkin[67]. Joylashuvga qarab, yirik to'g'onlar aholini siqib chiqarishi va mahalliy atrof-muhitga sezilarli darajada zarar yetkazishi, to'g'onning buzilishi atrofdagi aholini xavf ostiga qo'yishi mumkin[67].

Geotermal

Geotermal energiya yer osti issiqligiga[69] kirib, uni elektr energiyasi ishlab chiqarish yoki suv va binolarni isitish uchun ishlatish orqali ishlab chiqariladi. Geotermal energiyadan foydalanish issiqlik qazib olish tejamkor bo'lgan hududlarda keng tarqalgan. Bunday hududlarda yuqori harorat, issiqlik oqimi va o'tkazuvchanlikning kombinatsiyasi kerak (tog' jinslarining suyuqliklarni o'tkazish qobiliyati)[59]. Quvvat yer osti suv havzalarida hosil boʻlgan bugʻdan ishlab chiqariladi[70]. Geotermal energiya 2020-yilda global energiya isteʼmolining 1% dan kamrogʻini taʼminladi[71].

Geotermal energiya qayta tiklanadigan manba hisoblanadi. Chunki issiqlik energiyasi qo'shni issiq hududlardan va tabiiy ravishda paydo bo'lgan izotoplarning radioaktiv parchalanishidan doimiy ravishda to'ldiriladi[21]. Oʻrtacha geotermal elektr energiyasining issiqxona gazlari emissiyasi koʻmirga asoslangan elektr energiyasining 5% dan kamini tashkil qiladi. Geotermal energiya zilzilalarni keltirib chiqarish xavfini o'z ichiga oladi. Shuningdek, suv ifloslanishining oldini olish uchun samarali himoyaga muhtoj va tutilishi mumkin bo'lgan zaharli chiqindilarni chiqaradi[21].

Bioenergiya

Man lighting a lamp hung from the ceiling
Keniyalik fermer biogaz chiroqni yoqmoqda. Biomassadan ishlab chiqarilgan biogaz qayta tiklanadigan energiya manbai bo'lib, uni pishirish yoki yorug'lik uchun yoqish mumkin.

Biomassa o'simliklar va hayvonlardan olinadigan qayta tiklanadigan organik materialdir[72]. U issiqlik, elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun yoqilishi yoki transport vositalarini quvvatlantirish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan biodizel va etanol kabi bioyoqilg'iga aylantirilishi mumkin[73][74].

Bioenergiyaning iqlimga ta'siri biomassa xom ashyosi qayerdan kelib chiqishi va ular qanday yetishtirilganiga qarab sezilarli darajada farq qiladi[75]. Misol uchun, energiya uchun o'tinni yoqish karbonat angidridni chiqaradi. Agar yaxshi yetishtirilgan o'rmonda kesib tashlangan daraxtlar o'rniga yangi daraxtlar ekilsa, bu chiqindilar kamayishini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. Chunki yangi daraxtlar o'sishi bilan havoda karbonat angidridni kamaytira boshlaydi[76]. Biroq, bioenergiya ekinlarini yetishtirish, tabiiy ekotizimlarni siqib chiqarishi, tuproqlarning degradatsiyasi, suv resurslari va sintetik o'g'itlarni iste'molini ko'paytirishi mumkin[22][77]. Tropik hududlarda anʼanaviy isitish va oziq-ovqat pishirish uchun ishlatiladigan barcha yogʻochlarning taxminan uchdan bir qismi barqaror ravishda yigʻib olinadi[20]. Bioenergiya xom ashyolari odatda yig'ish, quritish va tashish uchun sezilarli miqdorda energiya talab qiladi. Bu jarayonlar uchun energiya sarfi issiqxona gazlarini chiqarishi mumkin. Ba'zi hollarda yerdan foydalanishni o'zgartirish, yetishtirish va qayta ishlashning ta'siri qazib olinadigan yoqilg'idan foydalanishga nisbatan bioenergiya uchun umumiy uglerod emissiyasini oshirishga olib keladi[77][78].

Biomassani yetishtirish uchun qishloq xo'jaligi yerlaridan foydalanish, oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirish uchun kamroq yer mavjudligiga olib kelishi mumkin. Qo'shma Shtatlarda avtomobil benzinining taxminan 10 foizi makkajo'xori asosidan olinuvchi etanol bilan almashtirildi[79][80]. Malayziya va Indoneziyada biodizel uchun palma yog'ini ishlab chiqarish uchun o'rmonlarni tozalash jiddiy ijtimoiy va ekologik ta'sirlarga olib keldi. Chunki bu o'rmonlar turli xil turlar uchun muhim uglerod tashuvchisi va yashash joylari hisoblanar edi[81][82]. Fotosintez quyosh nurida energiyaning faqat kichik qismini egallaganligi sababli, ma'lum miqdordagi bioenergiya ishlab chiqarish boshqa qayta tiklanadigan energiya manbalariga nisbatan katta miqdordagi yerni talab qiladi[77].

Nooziq-ovqat o'simliklari yoki chiqindilaridan ishlab chiqariladigan ikkinchi avlod bioyoqilg'ilari, oziq-ovqat ishlab chiqarish bilan raqobatni kamaytiradi. Lekin boshqa salbiy ta'sirlarga ham ega bo'lishi mumkin. Jumladan tabiatni muhofaza qilish zonalari va mahalliy havo ifloslanishi[75]. Nisbatan barqaror biomassa manbalariga suv o'tlari, chiqindilar va oziq-ovqat ishlab chiqarish uchun yaroqsiz tuproqda yetishtirilgan ekinlar kiradi[75].

Uglerodni ushlab turish va saqlash texnologiyasidan, bioenergiya elektr stansiyalaridan chiqadigan chiqindilarni zararsizlantirish uchun foydalanish mumkin. Uglerodni ushlab turish va saqlash (BECCS) jarayoni bioenergiya deb nomlanadi va bu jarayon atmosferadan karbonat angidridni olib tashlashga olib kelishi mumkin. Biroq, BECCS biomassa materialining qanday yetishtirilgani, yig'ilgani va tashilishiga qarab aniq ijobiy emissiyaga olib kelishi mumkin[83].

Dengiz energiyasi

Dengiz energiyasi energiya bozorida eng kichik ulushga ega. U suv toshqini kuchi va to'lqin zarbini o'z ichiga oladi. Fransiya va Janubiy Koreyadagi ikkita suv toshqini tizimi global energiya ishlab chiqarishning 90% ni tashkil qiladi. Yagona dengiz energiyasi qurilmalari atrof-muhit uchun kam xavf tug'dirsa-da, kattaroq qurilmalarning ta'siri kichik emas[66].

Qazib olinadigan yoqilg'ilarni almashtirish

Ko'mirdan tabiiy gazga o'tish barqarorlik nuqtai nazaridan afzalliklarga ega. Ishlab chiqarilgan energiyaning ma'lum bir birligi uchun tabiiy gazning hayot davridagi issiqxona gazlari emissiyasi, shamol yoki atom energiyasidan taxminan 40 baravar ko'p. Tabiiy gazni yoqish elektr energiyasini ishlab chiqarishda, ko'mir chiqindilarining yarmini va issiqlik ishlab chiqarish uchun ishlatilganda ko'mirning uchdan ikki qismini tashkil etadi. [84] Tabiiy gazning yonishi ham ko'mirga qaraganda havoni kamroq ifloslantiradi[85]. Biroq, uning o'zi kuchli issiqxona gazidir. Qazib olish va tashish paytida sizib chiqishi ko'mirdan voz kechish afzalliklarini bekor qilishi mumkin[86]. Metan sizib chiqishini oldini olish texnologiyasi keng tarqalgan, ammo u har doim ham qo'llanilmaydi[86].

Ko'mirdan tabiiy gazga o'tish qisqa muddatda emissiyalarni kamaytiradi va shu bilan iqlim o'zgarishini yumshatishga katta hissa qo'shadi. Biroq, uzoq muddatda u aniq nol emissiyaga yo'l bermaydi. Tabiiy gaz infratuzilmasini rivojlantirish uglerod blokirovkasini xavf ostiga qo'yadi. Bunda yangi qazilma infratuzilmasi o'nlab yillar davomida uglerod emissiyasini keltirib chiqaradi[87][88].

Qazib olinadigan yoqilg'i, biomassa elektr stansiyalarining issiqxona gazlari emissiyasini uglerodni ushlash va saqlash (CCS) orqali sezilarli darajada kamaytirish mumkin. Ko'pgina tadqiqotlar CCS elektr stansiyasidan chiqadigan karbonat angidrid (CO2) emissiyasining 85-90% ni ushlab turishi mumkin bo'lgan ishchi farazdan foydalanadi[89][90]. CCS dan foydalanadigan ko'mir zavodlari unchalik samarali bo'lmagani uchun ular ko'proq ko'mir talab qiladi[91][92]. Shu bilan ko'mir qazib olish va tashish bilan bog'liq ifloslanishni oshiradi[93]. CCS jarayoni qimmat bo'lib, xarajatlari asosan joyning karbonat angidridni saqlash uchun mos geologiyaga yaqinligiga bog'liq[94][95]. Ushbu texnologiyani joriy etish hali ham juda cheklangan. 2020-yilga kelib butun dunyo bo'ylab atigi 21 ta yirik CCS zavodi ishlamoqda[96].

Atom energiyasi

Chart showing the proportion of electricity produced by fossil fuels, nuclear, and renewables from 1985 to 2020
1985-yildan beri kam uglerodli manbalardan ishlab chiqarilgan elektr energiyasining ulushi biroz oshdi. Qayta tiklanadigan energiya manbalarini joriy etishda erishilgan yutuqlar asosan yadroviy energiya ulushlarining kamayishi bilan qoplandi[97].

Yadro energetikasi 1950-yillardan beri elektr energiyasining kam uglerodli manbai sifatida ishlatilingan[98]. 30 dan ortiq mamlakatlardagi atom elektr stansiyalari global elektr energiyasining qariyb 10 foizini ishlab chiqaradi[99]. 2019-yil holatiga ko'ra, barcha kam uglerodli energiyaning to'rtdan bir qismidan ko'prog'i yadro energiyasi orqali ishlab chiqariladi. Bu esa uni gidroenergetikadan keyin ikkinchi yirik manbaga aylantiradi[71].

Yadro energetikasining hayotiy davri issiqxona gazlari chiqindilari, shu jumladan uranni qazib olish va qayta ishlash, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan chiqadigan chiqindilarga o'xshaydi. Yadro energetikasi energiya birligiga nisbatan kam yerdan foydalanadi. Reason jurnali 2023-yilning may oyida “...biomasa, shamol va quyosh energiyasi 2050-yilga borib Yevropa Ittifoqi hajmiga teng maydonni egallashi mo‘ljallangan” deb yozgan edi[100]. Bundan tashqari, yadroviy energiya mahalliy havo ifloslanishini amalga oshirmaydi[101][102]. Yadro bo'linish zavodlarini yonilg'i uchun ishlatiladigan uran rudasi qayta tiklanmaydigan resurs bo'lsa-da, yuzlab va minglab yillar davomida zaxirani ta'minlash uchun yetarlidir[103]. Biroq, hozirgi holatda iqtisodiy jihatdan mumkin bo'lgan uran resurslari cheklangan va uran ishlab chiqarish kengayish bosqichida zo'rg'a davom eta oladi[104]. Iqlim o'zgarishini yumshatishning ulkan maqsadlarga mos keladigan yo'llari odatda yadroviy energiya ta'minotining ko'payishini ko'rsatadi[93].

Yadro energetikasining barqarorligi, qisman yadro chiqindilari, yadroviy qurollarning tarqalishi va baxtsiz hodisalar bilan bog'liq xavotirlar tufayli bahs-munozaralarga olib keladi[105]. Radioaktiv yadro chiqindilari ming yillar davomida boshqarilishi kerak va atom elektr stansiyalari qurol sifatida ishlatilishi mumkin bo'lgan parchalanuvchi materiallarni ishlab chiqaradi[105][91]. Atom energetikasiga jamoatchilik qarshiligi ko'pincha atom stansiyalarini qurishni amalga oshirishni siyosiy jihatdan qiyinlashtiradi[105].

Yangi atom stansiyalarini qurish vaqtini va xarajatlarini qisqartirish o'nlab yillar davomida asosiy maqsad bo'lib kelgan. Ammo xarajatlar yuqoriligicha qolmoqda va vaqt oralig'i uzoqdir[106]. An'anaviy stansiyalarning kamchiliklarini bartaraf etishga umid qilib, atom energiyasining turli xil yangi shakllari ishlab chiqilmoqda. Tez ishlab chiqariluvchi reaktorlar yadroviy chiqindilarni qayta ishlashga qodir va shuning uchun geologik utilizatsiyani talab qiladigan chiqindilar miqdorini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin[107]. Toriyga asoslangan yadro energetikasi (uran o'rniga) uranning katta zaxirasiga ega bo'lmagan mamlakatlar uchun yuqori energiya xavfsizligini ta'minlaydi. Kichik modulli reaktorlar hozirgi yirik reaktorlarga nisbatan bir qancha afzalliklarga ega bo'lishi mumkin: ularni tezroq qurish va modullashtirish, o'rganish orqali xarajatlarni kamaytirish.

Bir qator davlatlar oz miqdordagi chiqindilarni hosil qiladigan va portlash xavfi bo'lmagan yadroviy termoyadroviy reaktorlarni ishlab chiqishga harakat qilmoqda[108]. Garchi termoyadroviy quvvat laboratoriyada oldinga qadam tashlagan bo'lsa-da, bu iqlim o'zgarishini yumshatish bo'yicha aniq nol maqsadga hissa qo'shmaydi[109].

Energiya tizimining transformatsiyasi

Bloomberg NEF xabar berishicha, 2022-yilda energiyaga o'tish uchun global investitsiyalar birinchi marta qazib olinadigan yoqilg'iga kiritilgan investitsiyalarga teng bo'ldi[110].

Global isishni 2 °C darajadan past ushlab turish uchun zarur bo'lgan emissiyalarni kamaytirish, energiya ishlab chiqarish, taqsimlash, saqlash va iste'mol qilish usullarini butun tizim bo'ylab o'zgartirishni talab qiladi[9]. Jamiyat energiyaning bir turini boshqasi bilan almashtirishi uchun energiya tizimidagi bir nechta texnologiya va xatti-harakatlar o'zgarishi kerak. Masalan, avtomobillar uchun energiya manbai sifatida neftdan quyosh energiyasiga o‘tish, quyosh panellari ishlab chiqarishidagi o‘zgarishlarni bartaraf etish uchun elektr tarmog‘iga o‘zgartirishlar kiritishni yoki o‘zgaruvchan akkumulyatorlarni zaryadlovchi qurilmalarni joriy qilishni, elektromobillarni keng ommaga tatbiq qilishni talab etadi[111].

Iqlim o'zgarishini yumshatishning ko'plab yo'llari past uglerodli energiya tizimining uchta asosiy jihatini nazarda tutadi:

  • Elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun kam emissiyali energiya manbalaridan foydalanish;
  • Elektrlashtirish - bu to'g'ridan-to'g'ri yoqilg'ini yoqish o'rniga elektr energiyasidan foydalanishni ko'paytirish;
  • Energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlarini jadal qabul qilish[78].

Ba'zi energiya talab qiladigan texnologiyalar va jarayonlarni elektrlashtirish, aviatsiya, kemasozlik va po'lat ishlab chiqarishni qiyinlashtiradi. Ushbu tarmoqlardan chiqindilarni kamaytirishning bir nechta variantlari mavjud: bioyoqilg'i va sintetik uglerodli neytral yoqilg'i qazib olinadigan yoqilg'ilarni yoqish uchun mo'ljallangan ko'plab transport vositalarini quvvatlantirishi mumkin. Ammo bioyoqilg'ini kerakli miqdorda barqaror ishlab chiqarish mumkin emas va sintetik yoqilg'ilar hozirda juda qimmat[27]. Ba'zi xizmatlar uchun elektrlashtirishning eng ommabop alternativi barqaror ishlab chiqarilgan vodorod yoqilg'isiga asoslangan tizimni ishlab chiqishdir[112].

Global energetika tizimini to'liq dekarbonizatsiya qilish bir necha o'n yillar davom etishi kutilmoqda. Bu jarayon asosan mavjud texnologiyalar yordamida amalga oshirilishi mumkin[111]. IEA 2050-yilga borib nol emissiyaga erishish uchun akkumulyator texnologiyalari va uglerodsiz yoqilgʻilar kabi energetika sektorida innovatsiyalar zarurligini taʼkidlaydi[27]. Yangi texnologiyalarni ishlab chiqish, tadqiqot ishlanmalarni, namoyishlarni va koʻrgazmalarni talab qiladi[27]. Nol uglerodli energiya tizimiga o'tish inson salomatligi uchun foyda keltiradi: Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti global isishni 1,5 °C darajagacha cheklash, har yili millionlab odamlarning hayotini qutqarishi bo'yicha harakatlarni taxmin qilmoqda[17][113]. To'g'ri rejalashtirish va boshqarish bilan, 2030-yilga kelib, iqlim maqsadlariga mos keladigan tarzda elektr energiyasidan foydalanish yo'llari vujudga keladi[9][114]. Tarixiy jihatdan bir qancha davlatlar koʻmirdan foydalanish orqali tez iqtisodiy yutuqlarga erishgan[9]. Shunga qaramay, koʻplab qashshoq mamlakatlar va mintaqalar uchun yetarli xalqaro investitsiyalar, bilimlar transferini hisobga olgan holda qayta tiklanadigan manbalarga asoslangan energiya tizimlarini rivojlantirish orqali qazib olinadigan yoqilgʻiga qaramlikdan qutulish mumkin[9].

O'zgaruvchan energiya manbalarini integratsiyalash

Short terraces of houses, with their entire sloping roofs covered with solar panels
Germaniyaning Schlierberg shahridagi Quyosh posyolkasidagi binolar iste'mol qilganidan ko'ra ko'proq energiya ishlab chiqaradi. Uylar quyosh panellarini o'z ichiga oladi va maksimal energiya samaradorligi uchun qurilgan[115].

Shamol va quyosh kabi o'zgaruvchan qayta tiklanadigan energiya manbalaridan ishonchli elektr energiyasini yetkazib berish uchun elektr energiya tizimlari moslashuvchanlikni talab qiladi[9]. Aksariyat elektr tarmoqlari koʻmir bilan ishlaydigan elektr stansiyalari kabi uzluksiz energiya manbalari uchun qurilgan[116]. Quyosh va shamol energiyasining katta miqdori tarmoqqa birlashtirilganligi sababli, elektr energiyasini yetkazib berish talabga mos kelishini ta'minlash uchun energiya tizimiga o'zgartirishlar kiritish kerak[117]. 2019-yilda ushbu tizimlar jahon elektr energiyasining 8,5 foizini ishlab chiqardi[51].

Elektr tizimini yanada moslashuvchan qilishning turli usullari mavjud. Ko'p joylarda shamol va quyosh energiyasini ishlab chiqarish kunlik va mavsumiy miqyosda bir-birini to'ldiradi[117]. Turli geografik hududlarni shaharlararo elektr uzatish liniyalari orqali bog'lash o'zgaruvchanlikni yanada bekor qilish imkonini beradi[59].Energiyaga bo'lgan talab aqlli tarmoqlardan foydalanish orqali o'z vaqtida o'zgarishi mumkin. Bu o'zgaruvchan energiya ishlab chiqarish eng yuqori bo'lgan vaqtlarga mos keladi[117][118].

Shamol va quyosh energiyasini ishlab chiqarish uchun ortiqcha quvvatni yaratish yomon ob-havo sharoitida ham yetarlicha elektr energiyasi ishlab chiqarilishini ta'minlashga yordam beradi. Optimal ob-havo sharoitida, agar ortiqcha elektr energiyasidan foydalanish yoki saqlash mumkin bo'lmasa, energiya ishlab chiqarishni qisqartirish kerak. Yakuniy talab va taklif nomuvofiqligi gidroenergetika, bioenergiya yoki tabiiy gaz kabi jo'natiladigan energiya manbalaridan foydalanish orqali qoplanishi mumkin[119].

Energiyani saqlash

Photo with a set of white containers
Batareyani saqlash moslamasi

Energiyani saqlash vaqti-vaqti bilan qayta tiklanadigan energiya uchun to'siqlarni bartaraf etishga yordam beradi va bu barqaror energiya tizimining muhim jihati hisoblanadi[120]. Eng ko'p qo'llaniladigan usul nasosli gidroenergetika hisoblanadi. Bu balandlikda va suvga kirishda katta farqlarga ega bo'lgan joylarni talab qiladi[120]. Batareyalar, ayniqsa lityum-ionli batareyalar ham keng tarqalgan[121]. Batareyalar odatda qisqa vaqt davomida elektr energiyasini saqlaydi. Fasllar davomida davom etish uchun yetarli quvvatga ega texnologiya bo'yicha tadqiqotlar hozirgi kunda ham davom etmoqda[122]. 2015-yildan beri AQShda kommunal akkumulyatorlarning narxi taxminan 70% ga kamaydi. Ammo batareyalarning narxi va past energiya zichligi ularni energiya ishlab chiqarishdagi mavsumlararo o'zgarishlarni muvozanatlash uchun zarur bo'lgan juda katta energiya saqlash uchun yetarli emas edi[123]. Ba'zi joylarda ko'p oylik foydalanish quvvatiga ega nasosli gidroenergetika va elektr energiyasini gazga aylantirish (elektr energiyasini gazga va orqaga aylantirish) joriy etildi[124][125].

Elektrlashtirish

Photograph two fans, the outdoor section of a heat pump
Issiqlik nasosining tashqi qismi. Neft va gaz qozonlaridan farqli o'laroq, ular elektr energiyasidan foydalanadilar va yuqoriroq samaradorlikka ega. Shunday qilib, isitishni elektrlashtirish chiqindilarni sezilarli darajada kamaytirishi mumkin[126].

Energiya tizimining qolgan qismi bilan solishtirganda, elektr energiyasi sohasida chiqindilarni tezroq kamaytirish mumkin[78]. 2019-yil holatiga koʻra, global elektr energiyasining 37% i kam uglerodli manbalardan (qayta tiklanadigan energiya va yadroviy energiya) ishlab chiqarildi. Qazib olinadigan yoqilg'ilar, birinchi navbatda, ko'mir, elektr ta'minotining qolgan qismini ishlab chiqaradi[127]. Issiqxona gazlari emissiyasini kamaytirishning eng oson va tezkor usullaridan biri ko'mirda ishlaydigan elektr stansiyalarini bosqichma-bosqich to'xtatish va qayta tiklanadigan elektr energiyasini ishlab chiqarishni ko'paytirishdir[78].

Iqlim o'zgarishini yumshatish yo'llari keng ko'lamli elektrlashtirishni - binolarni isitish va transport uchun qazib olinadigan yoqilg'ini to'g'ridan-to'g'ri yoqish o'rniga elektr energiyasidan foydalanishni nazarda tutadi[78]. Shuhratparast iqlim siyosati 2050-yilga kelib elektr energiyasi sifatida isteʼmol qilinadigan energiya ulushini ikki baravar oshirishni koʻzda tutgan[93].

Elektr energiyasidan universal foydalanishni ta'minlashdagi muammolardan biri bu elektr energiyasini qishloq joylariga taqsimlashdir. Qishloq uchun yetarlicha elektr energiyasi ishlab chiqaradigan, saqlaydigan kichik quyosh PV qurilmalari kabi qayta tiklanadigan, energiyaga asoslangan tarmoqdan tashqari mini-grid tizimlar muhim yechim hisoblanadi[27]. Ishonchli elektr energiyasidan kengroq foydalanish hozirda rivojlanayotgan dunyoda keng tarqalgan kerosinli yoritish va dizel generatorlaridan kamroq foydalanishga olib keladi[128].

Qayta tiklanadigan elektr energiyasini ishlab chiqarish, saqlash uchun infratuzilma akkumulyatorlariga kobalt va litiy, quyosh panellari uchun mis kabi minerallarni talab qiladi[129]. Agar mahsulotning real hayotga tatbiqi yaxshi ishlab chiqilgan bo'lsa, qayta ishlash ushbu talabning bir qismini qondirishi mumkin. Ammo sof nol emissiyaga erishish hali ham 17 turdagi metallar va minerallarni qazib olishni sezilarli darajada oshirishni talab qiladi[129]. Kichkina mamlakatlar yoki kompaniyalar guruhi ba'zan bu tovarlar bozorida hukmronlik qiladi va bu geosiyosiy xavotirlarni keltirib chiqaradi. Masalan, dunyodagi kobaltning katta qismi Kongo Demokratik Respublikasida qazib olinadi. Bu yerda konchilik ko'pincha inson huquqlari bilan bog'liq bo'lgan siyosiy jihatdan beqaror mintaqadir[129]. Turli xil geografik tizimlar yanada moslashuvchan va kamroq mo'rt ta'minot zanjirini ta'minlashi mumkin[130].

Vodorod

Vodorod issiqlik hosil qilish uchun yoqilishi yoki to'g'ridan-to'g'ri elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun yoqilg'i sifatida kislorod bilan birlashtirilishi mumkin bo'lgan gazdir. Vodorodning umumiy hayot aylanishi emissiyasi uning qanday ishlab chiqarilganiga bog'liq. Dunyodagi deyarli barcha vodorod zaxiralari qazib olinadigan yoqilg'ilardan hosil bo'ladi[131][132]. Asosiy usul bug' metan reformatsiyasi bo'lib, unda vodorod bug'i va metan o'rtasidagi kimyoviy reaksiya natijasida hosil bo'ladi. Ushbu jarayon orqali bir tonna vodorod ishlab chiqarish 6,6-9,3 tonna karbonat angidridni chiqaradi[133]. Uglerodni saqlab turish ushbu chiqindilarning katta qismini olib tashlashi mumkin[134].

Elektr energiyasi barqaror ishlab chiqarilgan bo'lsa, vodorod ishlab chiqargan suv molekulalarini ajratish uchun ishlatilishi mumkin. Biroq, bu elektroliz jarayoni hozirgi vaqtda metandan vodorod hosil qilishdan ko'ra moliyaviy jihatdan qimmatroq va energiyani konversiyalash samaradorligi pastdir[112]. Vodorod o'zgaruvchan qayta tiklanadigan elektr energiyasi ortiqcha bo'lganda ishlab chiqarilishi mumkin[135]. Keyinchalik ammiak va metanol kabi sintetik yoqilg'iga aylantiriladi[54].

Vodorod elektrolizatorlaridagi innovatsiyalar elektr energiyasidan vodorodni keng ko'lamli ishlab chiqarishni raqobatbardoshroq qilish imkonini beradi[27]. Vodorod energiya tizimlarini dekarbonizatsiya qilishda muhim rol o'ynaydi. Chunki ba'zi tarmoqlarda qazib olinadigan yoqilg'ilarni elektr energiyasidan to'g'ridan-to'g'ri ishlatish bilan almashtirish juda qiyin bo'ladi[112]. Vodorod yoqilg'isi po'lat, sement, shisha va kimyoviy moddalarni sanoatda ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan kuchli issiqlikni hosil qiladi. Po'lat ishlab chiqarish uchun vodorod toza energiya tashuvchisi va bir vaqtning o'zida ko'mirdan olingan koks o'rnini bosuvchi past uglerodli katalizator sifatida ishlatilinadi[136]. Energiya tashuvchisi sifatida vodorodning kamchiliklari orasida vodorodning portlash qobiliyati, uning boshqa yoqilg'ilarga nisbatan katta hajmi va quvurlarni mo'rt qilish tendensiyasi tufayli saqlash, tarqatish uchun yuqori xarajatlar sarflanadi[134].

Energiyadan foydalanish texnologiyalari

Transport

Group of cyclists using a bike lane in Vancouver, Canada
Vancouverdagi velosiped yo'li kabi kommunal velosiped infratuzilmasi barqaror transportni rag'batlantiradi[137].

Global issiqxona gazlari emissiyasining 14% i transport hissasiga to'g'ri keladi[138]. Ammo transportni yanada barqaror qilishning ko'plab usullari mavjud. Jamoat transporti odatda shaxsiy transport vositalariga qaraganda bir yo'lovchiga kamroq issiqxona gazlarini chiqaradi. Chunki poyezdlar va avtobuslar bir vaqtning o'zida ko'proq yo'lovchilarni tashishi mumkin[139][140]. Qisqa masofaga parvozlar tezyurar temir yo'l bilan almashtirilishi mumkin, bu ayniqsa elektrlashtirilganda anchagina samaraliroq[141][27]. Piyoda va velosipedda yurish kabi motorsiz transportni targʻib qilish, ayniqsa shaharlarda, havoni toza va yanada sogʻlomroq qiladi[142][143].

Vaqt o'tishi bilan avtomobillarning energiya samaradorligi ortib boradi[144]. Ammo elektr transport vositalariga o'tish transportni karbonsizlantirish va havo ifloslanishini kamaytirish yo'lidagi muhim qadamdir[145]. Yo'l harakati bilan bog'liq havo ifloslanishining katta qismini yo'l changlari, shinalar va tormoz qismlarining eskirishi natijasida hosil bo'lgan zarrachalar tashkil qiladi[146]. Elektrlashtirish yo'li bilan bu tizimlardan ifloslanishni sezilarli darajada kamaytirishga erishib bo'lmaydi. Bu o'z navbatida transport vositalarini yengil qilish va ularni kamroq haydash kabi choralarni talab qiladi[147]. Ayniqsa, yengil avtomobillar akkumulyator texnologiyasidan foydalangan holda karbonsizlanish uchun asosiy nomzoddir. Dunyodagi CO2 chiqindilarining 25% i hali ham transport sektoridan kelib chiqadi[148].

Uzoq masofalarga yuk tashish va aviatsiya, zamonaviy texnologiyalar bilan elektrlashtirish qiyin bo'lgan tarmoqlar. Asosan uzoq masofalarga sayohat qilish uchun zarur bo'lgan batareyalarning og'irligi, batareyani zaryadlash vaqtlari va batareyaning ishlash muddati cheklanganligi asosiy sababdir[27][123]. Dengiz va temir yo'l orqali yuk tashish, havo va avtomobilga qaraganda ancha barqarordir[149]. Vodorodli transport vositalari yuk mashinalari kabi kattaroq transport vositalari uchun variant bo'lishi mumkin[150]. Yuk tashish va aviatsiya chiqindilarini kamaytirish uchun zarur bo'lgan ko'plab texnikalar hali ishlab chiqarilishning boshida. Ammiak (vodoroddan ishlab chiqarilgan) yoqilg'i tashish uchun istiqbolli nomzoddir[27]. Aviatsiya bioyoqilgʻisi bioenergiyadan eng yaxshi foydalanish usullaridan biri boʻlishi mumkin[151].

Binolar va oziq-ovqat

Building with windcatcher towers
Erondagi shamol ushlagich minoralari kabi passiv sovutish xususiyatlari energiyadan foydalanmasdan binolarga salqin havo olib kiradi[152].
Electric induction oven
Ovqat pishirish uchun elektr induksion pechkalari energiya tejaydigan va xavfsiz variantlardan biridir[153][154].

Energiyaning uchdan bir qismidan ko'prog'i binolar va ularning qurilishiga to'g'ri keladi[155]. Binolarni isitish, issiqlik nasoslari yoki elektr isitgichlar orqali elektrlashtirish, geotermal energiya, markaziy quyosh isitish tizimi, chiqindidan hosil bo'lgan issiqlikdan qayta foydalanish,mavsumiy issiqlik energiyasini saqlashni o'z ichiga oladi[156][157][158]. Issiqlik nasoslari bitta qurilma orqali issiqlik va konditsionerlikni ta'minlaydi[159]. IEA hisob-kitoblariga ko'ra, issiqlik nasoslari butun dunyo bo'ylab makon va suv isitish ehtiyojlarining 90% dan ortig'ini ta'minlashi mumkin[160].

Binolarni isitishning yuqori samarali usuli - markazlashtirilgan joyda issiqlik hosil qilish va keyin quvurlar orqali bir nechta binolarga tarqatiladigan markaziy isitishdir. An'anaga ko'ra, markaziy isitish tizimlarining aksariyati qazib olinadigan yoqilg'idan foydalangan. Ammo zamonaviy va sovuq markazlashtirilgan isitish tizimlari qayta tiklanadigan energiyaning yuqori ulushlaridan foydalanishga mo'ljallangan[161][162].

Passiv binolarni loyihalash, binolarni isitish ta'sirini kamaytiradigan rejalashtirish va bir nechta binolarni sovuq suv bilan sovutadigan tuman sovutish tizimlari orqali samaraliroq qilish mumkin[163][164]. Konditsioner katta miqdorda elektr energiyasini talab qiladi va har doim ham kambag'al uy xo'jaliklari uchun mos emas[164]. Ba'zi konditsionerlar hali ham issiqxona gazlari bo'lgan sovutgichlardan foydalanadilar. Chunki ba'zi mamlakatlar faqat iqlimga mos sovutgichlardan foydalanish uchun Kigali tuzatishini ratifikatsiya qilmagan[165].

Aholi energiya qashshoqligidan aziyat chekayotgan rivojlanayotgan mamlakatlarda ovqat tayyorlash uchun ko'pincha yog'och yoki hayvon go'ngi kabi ifloslantiruvchi yoqilg'idan foydalaniladi. Ushbu yoqilg'ilar bilan pishirish odatda barqaror emas. Chunki ular zararli tutun chiqaradi va o'tinni yig'ish o'rmon degradatsiyasiga olib kelishi mumkin[166]. Boy mamlakatlarda allaqachon mavjud bo'lgan toza pishirish uskunalarini universal qabul qilish[153] salomatlikni keskin yaxshilaydi va iqlimga minimal salbiy ta'sir ko'rsatadi[20][78]. Biogaz tizimlari ba'zi kontekstlarda istiqbolli alternativ hisoblanadi[153]. An'anaviy pechkalarga qaraganda biomassani samaraliroq yoqadigan yaxshilangan pechkalar, toza pishirish tizimlariga o'tish qiyin bo'lgan vaqtinchalik yechimdir[20].

Sanoat

Energiyadan foydalanishning uchdan bir qismi sanoat tomonidan amalga oshiriladi. Bu energiyaning katta qismi termal jarayonlarga sarflanadi: issiqlik hosil qilish, quritish va sovutish. Qayta tiklanadigan energiyaning sanoatdagi ulushi 2017-yilda 14,5% ni tashkil etdi. Bu asosan bioenergiya va elektr energiyasi bilan ta'minlangan past haroratli issiqlikdir. Sanoatdagi eng ko'p energiya talab qiladigan faoliyat, qayta tiklanadigan energiyaning eng past ulushiga ega. Chunki ular 200 °C (390 °F) dan yuqori haroratlarda issiqlik ishlab chiqarishda cheklovlarga duch kelishadi[59].

Ba'zi sanoat jarayonlari issiqxona gazlari chiqindilarini yo'q qilish uchun hali moslashmagan[119]. Masalan, po'lat ishlab chiqarishni elektrlashtirish qiyin. Chunki u an'anaviy ravishda ko'mirdan olinadigan koksni juda yuqori haroratli issiqlik hosil qilish va po'latning o'zida tarkibiy qism sifatida ishlatadi[9]. Plastmassa, sement va o'g'itlar ishlab chiqarish ham katta miqdorda energiya talab qiladi[167]. Aylanma iqtisodiyotga o'tish sanoatni yanada barqaror qiladi. Chunki u ko'proq qayta ishlashni o'z ichiga oladi va shu tariqa yangi xom ashyoni qazib olish, qayta ishlash uchun energiya sarflashga qaraganda kamroq energiya sarflaydi[9].

Hukumat siyosati

"Yangi energiya texnologiyalarini bozorga chiqarish ko'pincha bir necha o'n yillar davom etishi mumkin, ammo 2050 yilga kelib global miqyosda toza nol emissiyaga erishish zarurati taraqqiyot ancha tezroq bo'lishi kerakligini anglatadi. Tajriba shuni ko'rsatadiki, yangi texnologiyani bozorga chiqarish va uni keng tarqatish uchun zarur bo'lgan vaqtni qisqartirishda hukumatning o'rni juda muhim".

Xalqaro energiya agentligi (2021)
Photograph of a row of cars plugged into squat metal boxes under a roof
Bir qancha davlatlar va Yevropa Ittifoqi barcha yangi avtomobillar, emissiyasi nol bo'lgan avtomobillar bo'lishini ma'lum qildi[9].

Energiya tizimini o'zgartirishga yordam beradigan yaxshi ishlab chiqilgan hukumat siyosati issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirishi va bir vaqtning o'zida havo sifatini yaxshilashi mumkin. Ko'p hollarda esa energiya xavfsizligini oshirishi va energiyadan foydalanishning moliyaviy yukini kamaytiradi[9].

Atrof-muhitni muhofaza qilish qoidalari 1970-yillardan beri energiyadan yanada barqaror foydalanishni rag'batlantirish uchun qo'llanilmoqda[111]. Ba'zi hukumatlar ko'mirda ishlaydigan elektr stansiyalarini bosqichma-bosqich to'xtatish va yangi qazib olinadigan yoqilg'i qidirishni tugatish majburiyatini oldilar. Hukumatlar yangi avtomobillarni elektrlashtirishni yoki yangi binolarni gaz o'rniga elektr energiyasi bilan isitishni talab qilishi mumkin[9]. Bir necha mamlakatlar qayta tiklanadigan portfel standartlari, kommunal xizmatlardan qayta tiklanadigan manbalardan ishlab chiqaradigan elektr energiyasi foizini oshirishni talab qilmoqda[168][169].

Hukumatlar uzoq masofali elektr uzatish liniyalari, aqlli tarmoqlar va vodorod quvurlari kabi infratuzilmani rivojlantirish orqali energiya tizimini o'zgartirishni tezlashtirishi mumkin[27]. Transportda tegishli infratuzilma va imtiyozlar sayohatni yanada samaraliroq qiladi[9]. Kenglikni cheklaydigan shaharsozlik, binolarda energiya sarfini kamaytirishi va hayot sifatini oshirishi mumkin[9]. Hukumat tomonidan moliyalashtiriladigan tadqiqotlar, xaridlar va rag'batlantirish siyosati tarixan quyosh lityum batareyalar kabi toza energiya texnologiyalarini ishlab chiqishda muhim qadamdir[27]. IEA rejasida 2050-yilga borib nol emissiyali energiya tizimini yaratish uchun davlat mablagʻlari bir qator yangi texnologiyalarni namoyish qilish bosqichiga olib chiqish va joriy etishni ragʻbatlantirish uchun tezlik bilan safarbar qilinadi[27].

Uglerod narxini belgilash (masalan, CO2 emissiyasiga soliq) sanoat va iste'molchilarga emissiyalarni kamaytirish uchun rag'bat va ularga buni qanday qilishni tanlashga imkon beradi. Masalan, ular kam emissiyali energiya manbalariga o'tishlari, energiya samaradorligini oshirishlari yoki energiyani ko'p talab qiladigan mahsulot va xizmatlardan foydalanishni kamaytirishlari mumkin[111]. Ba'zi yurisdiksiyalarda uglerod narxi kuchli siyosiy zarbaga duch kelmoqda[170][171]. Ko'pgina tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, global isish 1,5 °C gacha cheklanadi[93]. 2019-yil holatiga ko'ra, ko'pchilik mintaqalarda uglerod narxi Parij kelishuvi maqsadlariga erishish uchun juda past holatda[172]. Uglerod solig'i boshqa soliqlarni kamaytirish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan daromad manbasini ta'minlaydi[173] yoki kam daromadli uy xo'jaliklariga yuqori energiya xarajatlarini to'lashga yordam beradi[174]. Yevropa Ittifoqi va Buyuk Britaniya kabi ba'zi hukumatlar uglerod chegarasini tuzatishdan foydalanishni o'rganmoqda[175]. Bular ichki uglerod narxlariga qaram bo'lgan tarmoqlar raqobatbardosh bo'lib qolishini ta'minlash uchun kamroq qattiq iqlim siyosatiga ega bo'lgan mamlakatlardan import qilinadigan tariflarni o'rnatadi[176][177].

2020-yildan boshlangan siyosat islohotlarining ko'lami va sur'ati Parij kelishuvining iqlim bo'yicha maqsadlarini amalga oshirish uchun zarur bo'lganidan ancha pastdir[141][27]. Ichki siyosatga qo'shimcha ravishda, innovatsiyalarni tezlashtirish va kambag'al mamlakatlarga energiyadan to'liq foydalanish uchun barqaror yo'lni yaratishda yordam berish uchun kengroq xalqaro hamkorlikni talab qilinadi[27].

Mamlakatlar ish o'rinlarini yaratish uchun qayta tiklanadigan energiya manbalarini qo'llab-quvvatlashi mumkin[178]. Xalqaro mehnat tashkilotining hisob-kitoblariga ko'ra, global isishni 2 °C gacha cheklash bo'yicha sa'y-harakatlar iqtisodiyotning aksariyat tarmoqlarida aniq ish o'rinlari yaratilishiga olib keladi[179]. 2030-yilgacha qayta tiklanadigan elektr energiyasi ishlab chiqarish, binolarning energiya samaradorligini oshirish va elektr transport vositalariga o‘tish kabi sohalarda million yangi ish o‘rni yaratiladi. Tog'-kon sanoati va qazib olinadigan yoqilg'i kabi sohalarda olti million ish o'rni yo'qoladi[179]. Hukumatlar tabiiy yoqilg'i sanoatiga bog'liq bo'lgan ishchilar va mintaqalarning muqobil iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo'lishini ta'minlashi lozim[9].

Iqtisod

Graph of global investment for renewable energy, electrified heat and transport, and other non-fossil-fuel energy sources
Elektrlashtirilgan transport qayta tiklanadigan energiyaga o'tish uchun sarmoyaning asosiy yo'nalishlaridan biri hisoblanadi[180].

Innovatsiyalar va investitsiyalar uchun yetarli miqdorda pul to'plash samarador energiyaga o'tishning zaruriy shartidir[181]. IPCC global isishni 1,5 °C ga cheklashini taxmin qilmoqda. 2016-yildan 2035-yilgacha energiya tizimiga har yili trillion dollar sarmoya kiritilishi kerak. Ko'pgina tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, jahon YaIMning 2,5% ga teng bo'lgan bu xarajatlar, iqtisodiy va sog'liq uchun foyda bilan solishtirganda kichik bo'ladi[182]. Kam uglerodli energiya texnologiyalari va energiya samaradorligiga oʻrtacha yillik investitsiyalar 2050-yilga borib 2015-yilga nisbatan olti barobar koʻp boʻlishi kerak[93]. Kam moliyalashtirish, ayniqsa, xususiy sektor uchun jozibador boʻlmagan kam rivojlangan mamlakatlarda keskin pastdir[37].

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqlim o'zgarishi bo'yicha doiraviy konvensiyasiga ko'ra, iqlimni moliyalashtirish 681 dollarni tashkil qiladi[183]. Bularning aksariyati xususiy sektor investitsiyalari, davlat sektori investitsiyalari va energiya samaradorligiga ega xususiy sektor investitsiyalaridir[183]. Iqlim o'zgarishini yumshatish va moslashtirish uchun rivojlangan mamlakatlardan qashshoq mamlakatlarga yiliga 100 mlrd dollar yo'naltirildi. Biroq, bu maqsadga erishilmadi va taraqqiyotni o'lchash noaniq buxgalteriya qoidalariga to'sqinlik qildi[184][185]. Agar kimyoviy moddalar, o'g'itlar, keramika, po'lat va rangli metallar kabi energiyani ko'p talab qiladigan korxonalar ilmiy-tadqiqot ishlariga sezilarli darajada sarmoya kiritsa, sanoatda foydalaniladigan barcha energiyaning 5% dan 20% gacha bo'lishi mumkin[186][187].

Qazib olinadigan yoqilg'ilarni moliyalashtirish va subsidiyalar samarador energiyaga o'tish uchun muhim to'siqdir[188][181]. To'g'ridan-to'g'ri global qazib olinadigan yoqilg'iga subsidiyalar 2017-yilda 319 milliard dollarni tashkil etdi[189]. Ularni tugatish global uglerod chiqindilarining 28% ga va havo ifloslanishidan o'limning 46% ga kamayishiga olib kelishi mumkin[190]. Toza energiyani moliyalashtirishga COVID-19 pandemiyasi deyarli taʼsir koʻrsatmadi va pandemiya bilan bogʻliq iqtisodiy ragʻbatlantirish paketlari yashil tiklanish imkoniyatlarini taklif etdi[191][54].

Manbalar

 

Adabiyotlar

 

Havolalar

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Kutscher, Milford & Kreith 2019. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFKutscherMilfordKreith2019 (help)
  2. ↑ United Nations Development Programme 2016, s. 5. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFUnited_Nations_Development_Programme2016 (help)
  3. ↑ „Definitions: energy, sustainability and the future“. The Open University. 2021-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 30-dekabr.
  4. ↑ Golus̆in, Popov & Dodić 2013. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFGolus̆inPopovDodić2013 (help)
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 UNECE 2020, ss. 3–4 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFUNECE2020 (help)
  6. ↑ Gunnarsdottir, I.; Davidsdottir, B.; Worrel, E.; Sigurgeirsdottir, S. (2021). "Sustainable energy development: History of the concept and emerging themes". Renewable and Sustainable Energy Reviews 141: 110770. doi:10.1016/j.rser.2021.110770. ISSN 1364-0321. Archived from the original on 15 August 2021. https://web.archive.org/web/20210815092522/https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1364032121000654. Qaraldi: 15 August 2021. Barqaror energiya]]
  7. ↑ Vera, Ivan; Langlois, Lucille (2007). "Energy indicators for sustainable development". Energy 32 (6): 875–882. doi:10.1016/j.energy.2006.08.006. ISSN 0360-5442. Archived from the original on 15 August 2021. https://web.archive.org/web/20210815113307/https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0360544206002337. Qaraldi: 15 August 2021. Barqaror energiya]]
  8. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :Galarraga
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 United Nations Environment Programme 2019. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFUnited_Nations_Environment_Programme2019 (help)
  10. ↑ „Global Historical Emissions“. Climate Watch. 2021-yil 4-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-avgust.
  11. ↑ Ge, Mengpin; Friedrich, Johannes; Vigna, Leandro. „4 Charts Explain Greenhouse Gas Emissions by Countries and Sectors“. World Resources Institute (2021-yil avgust). 2021-yil 19-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-avgust.
  12. ↑ „The Paris Agreement“. United Nations Framework Convention on Climate Change. 2021-yil 19-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 18-sentyabr.
  13. ↑ Watts, Nick; Amann, Markus; Arnell, Nigel; Ayeb-Karlsson, Sonja et al. (2021). "The 2020 report of The Lancet Countdown on health and climate change: responding to converging crises". The Lancet 397 (10269): 151. doi:10.1016/S0140-6736(20)32290-X. ISSN 0140-6736. PMID 33278353. 
  14. ↑ „Every breath you take: The staggering, true cost of air pollution“. United Nations Development Programme (2019-yil 4-iyun). 2021-yil 20-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 4-may.
  15. ↑ „New WHO Global Air Quality Guidelines aim to save millions of lives from air pollution“. World Health Organization (2021-yil 22-sentyabr). 2021-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 16-oktyabr.
  16. ↑ „Acid Rain and Water“. United States Geological Survey. 2021-yil 27-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 14-oktyabr.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 World Health Organization 2018. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFWorld_Health_Organization2018 (help)
  18. ↑ „Ambient (outdoor) air pollution“. World Health Organization (2021-yil 22-sentyabr). 2021-yil 8-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-oktyabr.
  19. ↑ Ritchie, Hannah; Roser, Max (2019). "Access to Energy". Our World in Data. Archived from the original on 1 April 2021. https://web.archive.org/web/20210401122036/https://ourworldindata.org/indoor-air-pollution#indoor-air-pollution-is-one-of-the-leading-risk-factors-for-premature-death. Qaraldi: 1 April 2021. Barqaror energiya]]
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 World Health Organization 2016. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFWorld_Health_Organization2016 (help)
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 21,6 21,7 Soysal & Soysal 2020. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFSoysalSoysal2020 (help)
  22. ↑ 22,0 22,1 Tester 2012. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFTester2012 (help)
  23. ↑ Life Cycle Assessment of Electricity Generation Options (Report). United Nations Economic Commission for Europe. p. 59. Archived from the original on 15 November 2021. https://web.archive.org/web/20211115074531/https://unece.org/sed/documents/2021/10/reports/life-cycle-assessment-electricity-generation-options. Qaraldi: 2021-11-24. 
  24. ↑ Kessides. „The Global Energy Challenge“. World Bank (2011-yil 28-iyul). 2019-yil 25-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 27-sentyabr.
  25. ↑ Morris et al. 2015. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFMorrisMensah-KutinGreeneDiam-valla2015 (help)
  26. ↑ „Access to clean cooking“. SDG7: Data and Projections. IEA (2020-yil oktyabr). 2019-yil 6-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 31-mart.
  27. ↑ 27,00 27,01 27,02 27,03 27,04 27,05 27,06 27,07 27,08 27,09 27,10 27,11 27,12 27,13 27,14 27,15 IEA 2021. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFIEA2021 (help)
  28. ↑ Sarkodie, Samuel Asumadu (2022-07-20). "Winners and losers of energy sustainability—Global assessment of the Sustainable Development Goals". Science of the Total Environment 831: 154945. doi:10.1016/j.scitotenv.2022.154945. ISSN 0048-9697. PMID 35367559. 
  29. ↑ United Nations (2018-yil 6-iyun). „Sustainable Development Goal 7 on Reliable, Modern Energy 'Golden Thread' Linking All Other Targets, Deputy-Secretary-General Tells High-Level Panel“. Press-reliz.
  30. ↑ 30,0 30,1 „Goal 7: Ensure access to affordable, reliable, sustainable and modern energy for all“. SDG Tracker. 2021-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-mart.
  31. ↑ „Energy use per person“. Our World in Data. 2020-yil 28-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 16-iyul.
  32. ↑ „Europe 2030: Energy saving to become "first fuel"“. EU Science Hub. European Commission (2016-yil 25-fevral). 2021-yil 18-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 18-sentyabr.
  33. ↑ Motherway. „Energy efficiency is the first fuel, and demand for it needs to grow“. IEA (2019-yil 19-dekabr). 2021-yil 18-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 18-sentyabr.
  34. ↑ „Energy Efficiency 2018: Analysis and outlooks to 2040“. IEA (2018-yil oktyabr). 2020-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  35. ↑ Fernandez Pales. „Net zero by 2050 hinges on a global push to increase energy efficiency“. IEA (2021-yil 10-iyun). 2021-yil 20-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-iyul.
  36. ↑ Mundaca, Luis; Ürge-Vorsatz, Diana; Wilson, Charlie (2019). "Demand-side approaches for limiting global warming to 1.5 °C". Energy Efficiency 12 (2): 343–362. doi:10.1007/s12053-018-9722-9. ISSN 1570-6478. 
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 IEA, IRENA, United Nations Statistics Division, World Bank, World Health Organization 2021. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFIEA,_IRENA,_United_Nations_Statistics_Division,_World_Bank,_World_Health_Organization2021 (help)
  38. ↑ Brockway, Paul; Sorrell, Steve; Semieniuk, Gregor; Heun, Matthew K. et al. (2021). "Energy efficiency and economy-wide rebound effects: A review of the evidence and its implications". Renewable and Sustainable Energy Reviews 141: 110781. doi:10.1016/j.rser.2021.110781. ISSN 1364-0321. 
  39. ↑ „Energy Efficiency 2019“. IEA (2019-yil noyabr). 2020-yil 13-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-sentyabr.
  40. ↑ Bond, Kingsmill; Butler-Sloss, Sam; Lovins, Amory; Speelman, Laurens; Topping, Nigel (13 June 2023). "Report / 2023 / X-Change: Electricity / On track for disruption". Archived from the original on 13 July 2023.
  41. ↑ "Renewable electricity". Renewable Energy Market Update 2021. IEA. May 2021. Archived from the original on 11 May 2021.
  42. ↑ „World Energy Investment 2023 / Overview and key findings“. International Energy Agency (IEA) (2023-yil 25-may). — „Global energy investment in clean energy and in fossil fuels, 2015-2023 (chart)“. 2023-yil 31-mayda asl nusxadan arxivlangan. — From pages 8 and 12 of World Energy Investment 2023 (archive).
  43. ↑ Ritchie. „Renewable Energy“. Our World in Data (2019). 2020-yil 4-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 31-iyul.
  44. ↑ Renewables 2020 Analysis and forecast to 2025 (Report). IEA. 2020. p. 12. Archived from the original on 26 April 2021. https://web.archive.org/web/20210426063553/https://www.iea.org/reports/renewables-2020. 
  45. ↑ „Access to electricity“. SDG7: Data and Projections. IEA (2020). 2021-yil 13-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 5-may.
  46. ↑ „Infrastructure Solutions: The power of purchase agreements“ (en). European Investment Bank. Qaraldi: 2022-yil 1-sentyabr.
  47. ↑ „Renewable Power – Analysis“ (en-GB). IEA. Qaraldi: 2022-yil 1-sentyabr.
  48. ↑ „Global Electricity Review 2022“ (en-US). Ember (2022-yil 29-mart). Qaraldi: 2022-yil 1-sentyabr.
  49. ↑ „Renewable Energy and Electricity | Sustainable Energy | Renewable Energy - World Nuclear Association“. world-nuclear.org. Qaraldi: 2022-yil 1-sentyabr.
  50. ↑ 50,0 50,1 IEA (2022), Renewables 2022, IEA, Paris https://www.iea.org/reports/renewables-2022, License: CC BY 4.0
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 „Wind & Solar Share in Electricity Production Data“. Global Energy Statistical Yearbook 2021. Enerdata. 2019-yil 19-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 13-iyun.
  52. ↑ 52,0 52,1 „Levelized Cost of Energy and of Storage“. Lazard (2020-yil 19-oktyabr). 2021-yil 25-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 26-fevral.
  53. ↑ Victoria, MartaExpression error: Unrecognized word "etal". (2021). "Solar photovoltaics is ready to power a sustainable future". Joule 5 (5): 1041–1056. doi:10.1016/j.joule.2021.03.005. ISSN 2542-4351. 
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 IRENA 2021. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFIRENA2021 (help)
  55. ↑ Goetz, Katelyn P.; Taylor, Alexander D.; Hofstetter, Yvonne J.; Vaynzof, Yana (2020). "Sustainability in Perovskite Solar Cells". ACS Applied Materials & Interfaces 13 (1): 1–17. doi:10.1021/acsami.0c17269. ISSN 1944-8244. PMID 33372760. https://pubs.acs.org/doi/full/10.1021/acsami.0c17269. 
  56. ↑ Xu, YanExpression error: Unrecognized word "etal". (2018). "Global status of recycling waste solar panels: A review". Waste Management 75: 450–458. doi:10.1016/j.wasman.2018.01.036. ISSN 0956-053X. PMID 29472153. Archived from the original on 28 June 2021. https://web.archive.org/web/20210628193335/https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0956053X18300576. Qaraldi: 28 June 2021. Barqaror energiya]]
  57. ↑ Tian, Xueyu; Stranks, Samuel D.; You, Fengqi (2020). "Life cycle energy use and environmental implications of high-performance perovskite tandem solar cells". Science Advances 6 (31): eabb0055. doi:10.1126/sciadv.abb0055. ISSN 2375-2548. PMID 32937582. PMC 7399695. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7399695. 
  58. ↑ „Solar energy“. International Renewable Energy Agency. 2021-yil 13-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 5-iyun.
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 59,3 REN21 2020. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFREN212020 (help)
  60. ↑ „What are the advantages and disadvantages of offshore wind farms?“. American Geosciences Institute (2016-yil 12-may). 2021-yil 18-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 18-sentyabr.
  61. ↑ Szarka 2007. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFSzarka2007 (help)
  62. ↑ Wang, Shifeng; Wang, Sicong (2015). "Impacts of wind energy on environment: A review". Renewable and Sustainable Energy Reviews 49: 437–443. doi:10.1016/j.rser.2015.04.137. ISSN 1364-0321. Archived from the original on 4 June 2021. https://web.archive.org/web/20210604062326/https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1364032115004074. Qaraldi: 15 June 2021. Barqaror energiya]]
  63. ↑ Huang, Yu-Fong; Gan, Xing-Jia; Chiueh, Pei-Te (2017). "Life cycle assessment and net energy analysis of offshore wind power systems". Renewable Energy 102: 98–106. doi:10.1016/j.renene.2016.10.050. ISSN 0960-1481. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0960148116309156. 
  64. ↑ Belton, Padraig. „What happens to all the old wind turbines?“. BBC (2020-yil 7-fevral). 2021-yil 23-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 27-fevral.
  65. ↑ Smil 2017b. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFSmil2017b (help)
  66. ↑ 66,0 66,1 REN21 2021. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFREN212021 (help)
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 Moran, Emilio F.; Lopez, Maria Claudia; Moore, Nathan; Müller, Norbert et al. (2018). "Sustainable hydropower in the 21st century". Proceedings of the National Academy of Sciences 115 (47): 11891–11898. doi:10.1073/pnas.1809426115. ISSN 0027-8424. PMID 30397145. PMC 6255148. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6255148. 
  68. ↑ Almeida, Rafael M.; Shi, Qinru; Gomes-Selman, Jonathan M.; Wu, Xiaojian et al. (2019). "Reducing greenhouse gas emissions of Amazon hydropower with strategic dam planning". Nature Communications 10 (1): 4281. doi:10.1038/s41467-019-12179-5. ISSN 2041-1723. PMID 31537792. PMC 6753097. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6753097. 
  69. ↑ László, Erika (1981). "Geothermal Energy: An Old Ally". Ambio 10 (5): 248–249. 
  70. ↑ „Geothermal Energy Information and Facts“. National Geographic (2009-yil 19-oktyabr). 2021-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 8-avgust.
  71. ↑ 71,0 71,1 Ritchie, Hannah; Roser, Max (2020). "Energy mix". Our World in Data. Archived from the original on 2 July 2021. https://web.archive.org/web/20210702082157/https://ourworldindata.org/energy-mix. Qaraldi: 9 July 2021. Barqaror energiya]]
  72. ↑ „Biomass explained“. US Energy Information Administration (2021-yil 8-iyun). 2021-yil 15-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 13-sentyabr.
  73. ↑ Kopetz, Heinz (2013). "Build a biomass energy market". Nature 494 (7435): 29–31. doi:10.1038/494029a. ISSN 1476-4687. PMID 23389528. 
  74. ↑ Demirbas, Ayhan (2008). "Biofuels sources, biofuel policy, biofuel economy and global biofuel projections". Energy Conversion and Management 49 (8): 2106–2116. doi:10.1016/j.enconman.2008.02.020. ISSN 0196-8904. Archived from the original on 18 March 2013. https://web.archive.org/web/20130318032539/http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0196890408000770. Qaraldi: 11 February 2021. Barqaror energiya]]
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 Correa, Diego F.; Beyer, Hawthorne L.; Fargione, Joseph E.; Hill, Jason D. et al. (2019). "Towards the implementation of sustainable biofuel production systems". Renewable and Sustainable Energy Reviews 107: 250–263. doi:10.1016/j.rser.2019.03.005. ISSN 1364-0321. Archived from the original on 17 July 2021. https://web.archive.org/web/20210717132735/https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S136403211930139X. Qaraldi: 7 February 2021. Barqaror energiya]]
  76. ↑ Daley. „The EPA Declared That Burning Wood Is Carbon Neutral. It's Actually a Lot More Complicated“. Smithsonian Magazine (2018-yil 24-aprel). 2021-yil 30-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 14-sentyabr.
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 Smil 2017a. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFSmil2017a (help)
  78. ↑ 78,0 78,1 78,2 78,3 78,4 78,5 IPCC 2014. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFIPCC2014 (help)
  79. ↑ „Biofuels explained: Ethanol“. US Energy Information Administration (2020-yil 18-iyun). 2021-yil 14-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 16-may.
  80. ↑ Foley. „It's Time to Rethink America's Corn System“. Scientific American (2013-yil 5-mart). 2020-yil 3-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 16-may.
  81. ↑ Ayompe, Lacour M.; Schaafsma, M.; Egoh, Benis N. (2021-01-01). "Towards sustainable palm oil production: The positive and negative impacts on ecosystem services and human wellbeing". Journal of Cleaner Production 278: 123914. doi:10.1016/j.jclepro.2020.123914. ISSN 0959-6526. 
  82. ↑ Lustgarten, Abrahm. „Palm Oil Was Supposed to Help Save the Planet. Instead It Unleashed a Catastrophe.“. The New York Times (2018-yil 20-noyabr). 2019-yil 17-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 15-may.
  83. ↑ National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine 2019. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFNational_Academies_of_Sciences,_Engineering,_and_Medicine2019 (help)
  84. ↑ „The Role of Gas: Key Findings“. IEA (2019-yil iyul). 2019-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 4-oktyabr.
  85. ↑ „Natural gas and the environment“. US Energy Information Administration. 2021-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 28-mart.
  86. ↑ 86,0 86,1 Storrow. „Methane Leaks Erase Some of the Climate Benefits of Natural Gas“ (en). Scientific American. Qaraldi: 2023-yil 31-may.
  87. ↑ Plumer. „As Coal Fades in the U.S., Natural Gas Becomes the Climate Battleground“. The New York Times (2019-yil 26-iyun). 2019-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 4-oktyabr.
  88. ↑ Gürsan, C.; de Gooyert, V. (2021). "The systemic impact of a transition fuel: Does natural gas help or hinder the energy transition?". Renewable and Sustainable Energy Reviews 138: 110552. doi:10.1016/j.rser.2020.110552. ISSN 1364-0321. 
  89. ↑ Budinis, Sarah (1 November 2018). "An assessment of CCS costs, barriers and potential". Energy Strategy Reviews 22: 61–81. doi:10.1016/j.esr.2018.08.003. ISSN 2211-467X. 
  90. ↑ „Zero-emission carbon capture and storage in power plants using higher capture rates“. IEA (2021-yil 7-yanvar). 2021-yil 30-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 14-mart.
  91. ↑ 91,0 91,1 Ritchie. „What are the safest and cleanest sources of energy?“. Our World in Data (2020-yil 10-fevral). 2020-yil 29-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 14-mart.
  92. ↑ Evans. „Solar, wind and nuclear have 'amazingly low' carbon footprints, study finds“. Carbon Brief (2017-yil 8-dekabr). 2021-yil 16-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 15-mart.
  93. ↑ 93,0 93,1 93,2 93,3 93,4 IPCC 2018. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFIPCC2018 (help)
  94. ↑ Evans. „Wind and solar are 30–50% cheaper than thought, admits UK government“. Carbon Brief (2020-yil 27-avgust). 2020-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 30-sentyabr.
  95. ↑ Malischek. „CCUS in Power“. IEA. Qaraldi: 2020-yil 30-sentyabr.
  96. ↑ Deign. „Carbon Capture: Silver Bullet or Mirage?“. Greentech Media (2020-yil 7-dekabr). 2021-yil 19-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 14-fevral.
  97. ↑ Roser. „The world's energy problem“. Our World in Data (2020-yil 10-dekabr). 2021-yil 21-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 21-iyul.
  98. ↑ Rhodes. „Why Nuclear Power Must Be Part of the Energy Solution“. Yale Environment 360. Yale School of the Environment (2018-yil 19-iyul). 2021-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 24-iyul.
  99. ↑ „Nuclear Power in the World Today“. World Nuclear Association (2021-yil iyun). 2021-yil 16-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-iyul.
  100. ↑ Van Zalk, John; Behrens, Paul (2018). "The spatial extent of renewable and non-renewable power generation: A review and meta-analysis of power densities and their application in the U.S.". Energy Policy 123: 83–91. doi:10.1016/j.enpol.2018.08.023. ISSN 0301-4215. 
  101. ↑ Bailey. „New study: Nuclear power is humanity's greenest energy option“ (en-US). Reason.com (2023-yil 10-may). Qaraldi: 2023-yil 22-may.
  102. ↑ Ritchie, Hannah; Roser, Max (2020). "Nuclear Energy". Our World in Data. Archived from the original on 20 July 2021. https://web.archive.org/web/20210720063014/https://ourworldindata.org/nuclear-energy. Qaraldi: 19 July 2021. Barqaror energiya]]
  103. ↑ MacKay 2008. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFMacKay2008 (help)
  104. ↑ Muellner, Nikolaus; Arnold, Nikolaus; Gufler, Klaus; Kromp, Wolfgang; Renneberg, Wolfgang; Liebert, Wolfgang (2021). "Nuclear energy - The solution to climate change?". Energy Policy 155: 112363. doi:10.1016/j.enpol.2021.112363. 
  105. ↑ 105,0 105,1 105,2 Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :14
  106. ↑ Timmer, John. „Why are nuclear plants so expensive? Safety's only part of the story“. Ars Technica (2020-yil 21-noyabr). 2021-yil 28-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 17-mart.
  107. ↑ Technical assessment of nuclear energy with respect to the 'do no significant harm' criteria of Regulation (EU) 2020/852 ('Taxonomy Regulation') (Report). European Commission Joint Research Centre. 2021. p. 53. Archived from the original on 26 April 2021. https://web.archive.org/web/20210426095255/https://ec.europa.eu/info/sites/default/files/business_economy_euro/banking_and_finance/documents/210329-jrc-report-nuclear-energy-assessment_en.pdf. 
  108. ↑ McGrath, Matt. „Nuclear fusion is 'a question of when, not if'“. BBC (2019-yil 6-noyabr). 2021-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 13-fevral.
  109. ↑ Amos, Jonathan. „Major breakthrough on nuclear fusion energy“. BBC (2022-yil 9-fevral). 2022-yil 1-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-fevral.
  110. ↑ „Energy Transition Investment Now On Par with Fossil Fuel“. Bloomberg NEF (New Energy Finance) (2023-yil 10-fevral). 2023-yil 27-martda asl nusxadan arxivlangan.
  111. ↑ 111,0 111,1 111,2 111,3 Jaccard 2020. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFJaccard2020 (help)
  112. ↑ 112,0 112,1 112,2 Evans. „In-depth Q&A: Does the world need hydrogen to solve climate change?“. Carbon Brief (2020-yil 30-noyabr). 2020-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 1-dekabr.
  113. ↑ Vandyck, T.Expression error: Unrecognized word "etal". (2018). "Air quality co-benefits for human health and agriculture counterbalance costs to meet Paris Agreement pledges.". Nature Communications 9 (1): 4939. doi:10.1038/s41467-018-06885-9. PMID 30467311. PMC 6250710. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6250710. 
  114. ↑ IPCC 2018, s. 97 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFIPCC2018 (help)
  115. ↑ Hopwood, David (2007). "Blueprint for sustainability?: What lessons can we learn from Freiburg's inclusive approach to sustainable development?". Refocus 8 (3): 54–57. doi:10.1016/S1471-0846(07)70068-9. ISSN 1471-0846. Archived from the original on 2 November 2021. https://web.archive.org/web/20211102023331/https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1471084607700689. Qaraldi: 17 October 2021. Barqaror energiya]]
  116. ↑ „Introduction to System Integration of Renewables“. IEA. 2020-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 30-may.
  117. ↑ 117,0 117,1 117,2 Blanco, Herib; Faaij, André (2018). "A review at the role of storage in energy systems with a focus on Power to Gas and long-term storage". Renewable and Sustainable Energy Reviews 81: 1049–1086. doi:10.1016/j.rser.2017.07.062. ISSN 1364-0321. 
  118. ↑ Bloess, Andreas; Schill, Wolf-Peter; Zerrahn, Alexander (2018). "Power-to-heat for renewable energy integration: A review of technologies, modeling approaches, and flexibility potentials". Applied Energy 212: 1611–1626. doi:10.1016/j.apenergy.2017.12.073. 
  119. ↑ 119,0 119,1 IEA 2020. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFIEA2020 (help)
  120. ↑ 120,0 120,1 Koohi-Fayegh, S.; Rosen, M.A. (2020). "A review of energy storage types, applications and recent developments". Journal of Energy Storage 27: 101047. doi:10.1016/j.est.2019.101047. ISSN 2352-152X. Archived from the original on 17 July 2021. https://web.archive.org/web/20210717132743/https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S2352152X19306012. Qaraldi: 28 November 2020. Barqaror energiya]]
  121. ↑ Katz. „The batteries that could make fossil fuels obsolete“. BBC (2020-yil 17-dekabr). 2021-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 10-yanvar.
  122. ↑ Herib, Blanco; André, Faaij (2018). "A review at the role of storage in energy systems with a focus on Power to Gas and long-term storage". Renewable and Sustainable Energy Reviews 81: 1049–1086. doi:10.1016/j.rser.2017.07.062. ISSN 1364-0321. 
  123. ↑ 123,0 123,1 „Climate change and batteries: the search for future power storage solutions“,Climate change: science and solutions. The Royal Society, 19 May 2021. 2021-yil 15-oktyabrda qaraldi. 
  124. ↑ Hunt, Julian D.; Byers, Edward; Wada, Yoshihide; Parkinson, Simon et al. (2020). "Global resource potential of seasonal pumped hydropower storage for energy and water storage". Nature Communications 11 (1): 947. doi:10.1038/s41467-020-14555-y. ISSN 2041-1723. PMID 32075965. PMC 7031375. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7031375. 
  125. ↑ Balaraman. „To batteries and beyond: With seasonal storage potential, hydrogen offers 'a different ballgame entirely'“. Utility Dive (2020-yil 12-oktyabr). 2021-yil 18-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 10-yanvar.
  126. ↑ Cole. „How to cut carbon out of your heating“. BBC (2020-yil 15-noyabr). 2021-yil 27-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 31-avgust.
  127. ↑ Ritchie, Hannah; Roser, Max (2020). "Electricity Mix". Our World in Data. Archived from the original on 13 October 2021. https://web.archive.org/web/20211013212634/https://ourworldindata.org/electricity-mix. Qaraldi: 16 October 2021. Barqaror energiya]]
  128. ↑ United Nations Development Programme 2016. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFUnited_Nations_Development_Programme2016 (help)
  129. ↑ 129,0 129,1 129,2 Herrington, Richard (2021). "Mining our green future". Nature Reviews Materials 6 (6): 456–458. doi:10.1038/s41578-021-00325-9. ISSN 2058-8437. 
  130. ↑ Babbitt, Callie W. (2020). "Sustainability perspectives on lithium-ion batteries". Clean Technologies and Environmental Policy 22 (6): 1213–1214. doi:10.1007/s10098-020-01890-3. ISSN 1618-9558. 
  131. ↑ Reed, Stanley; Ewing, Jack. „Hydrogen Is One Answer to Climate Change. Getting It Is the Hard Part.“. The New York Times (2021-yil 13-iyul). 2021-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 14-iyul.
  132. ↑ IRENA 2019, s. 9 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFIRENA2019 (help).
  133. ↑ Bonheure. „Dream or Reality? Electrification of the Chemical Process Industries“. CEP Magazine. American Institute of Chemical Engineers (2021-yil mart). 2021-yil 17-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 6-iyul.
  134. ↑ 134,0 134,1 Griffiths, Steve; Sovacool, Benjamin K.; Kim, Jinsoo; Bazilian, Morgan et al. (2021). "Industrial decarbonization via hydrogen: A critical and systematic review of developments, socio-technical systems and policy options". Energy Research & Social Science 80: 39. doi:10.1016/j.erss.2021.102208. ISSN 2214-6296. Archived from the original on 16 October 2021. https://web.archive.org/web/20211016205152/https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S2214629621003017?dgcid=coauthor. Qaraldi: 11 September 2021. Barqaror energiya]]
  135. ↑ Palys, Matthew J.; Daoutidis, Prodromos (2020). "Using hydrogen and ammonia for renewable energy storage: A geographically comprehensive techno-economic study". Computers & Chemical Engineering 136: 106785. doi:10.1016/j.compchemeng.2020.106785. ISSN 0098-1354. 
  136. ↑ Blank. „Hydrogen's Decarbonization Impact for Industry“ 2, 7, 8. Rocky Mountain Institute (2020-yil yanvar). 2020-yil 22-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  137. ↑ Fraser, Simon D.S.; Lock, Karen (December 2011). "Cycling for transport and public health: a systematic review of the effect of the environment on cycling". European Journal of Public Health 21 (6): 738–743. doi:10.1093/eurpub/ckq145. PMID 20929903. 
  138. ↑ „Global Greenhouse Gas Emissions Data“. United States Environmental Protection Agency (2016-yil 12-yanvar). 2019-yil 5-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 15-oktyabr.
  139. ↑ Bigazzi, Alexander (2019). "Comparison of marginal and average emission factors for passenger transportation modes". Applied Energy 242: 1460–1466. doi:10.1016/j.apenergy.2019.03.172. ISSN 0306-2619. Archived from the original on 17 July 2021. https://web.archive.org/web/20210717132723/https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S030626191930580X. Qaraldi: 8 February 2021. Barqaror energiya]]
  140. ↑ Schäfer, Andreas W.; Yeh, Sonia (2020). "A holistic analysis of passenger travel energy and greenhouse gas intensities". Nature Sustainability 3 (6): 459–462. doi:10.1038/s41893-020-0514-9. ISSN 2398-9629. Archived from the original on 19 November 2020. https://web.archive.org/web/20201119120001/https://www.nature.com/articles/s41893-020-0514-9. 
  141. ↑ 141,0 141,1 United Nations Environment Programme 2020. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFUnited_Nations_Environment_Programme2020 (help)
  142. ↑ Pucher, John; Buehler, Ralph (2017). "Cycling towards a more sustainable transport future". Transport Reviews 37 (6): 689–694. doi:10.1080/01441647.2017.1340234. ISSN 0144-1647. 
  143. ↑ Smith. „Sustainable transport“. European Commission (2016-yil 22-sentyabr). 2021-yil 22-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-oktyabr.
  144. ↑ Knobloch, Florian; Hanssen, Steef V.; Lam, Aileen; Pollitt, Hector et al. (2020). "Net emission reductions from electric cars and heat pumps in 59 world regions over time". Nature Sustainability 3 (6): 437–447. doi:10.1038/s41893-020-0488-7. ISSN 2398-9629. PMID 32572385. PMC 7308170. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7308170. 
  145. ↑ Bogdanov, Dmitrii; Farfan, Javier; Sadovskaia, Kristina; Aghahosseini, Arman et al. (2019). "Radical transformation pathway towards sustainable electricity via evolutionary steps". Nature Communications 10 (1): 1077. doi:10.1038/s41467-019-08855-1. PMID 30842423. PMC 6403340. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6403340. 
  146. ↑ Martini, Giorgio. Non-exhaust traffic related emissions – Brake and tyre wear PM. EUR 26648.. Publications Office of the European Union, 2014 — 42 bet. ISBN 978-92-79-38303-8. OCLC 1044281650. 
  147. ↑ „Executive Summary“,Non-exhaust Particulate Emissions from Road Transport: An Ignored Environmental Policy Challenge. OECD Publishing, 2020 — 8–9 bet. DOI:10.1787/4a4dc6ca-en. ISBN 978-92-64-45244-2. 
  148. ↑ „Andoza:CO2 performance of new passenger cars in Europe“ (en). www.eea.europa.eu. Qaraldi: 2022-yil 19-oktyabr.
  149. ↑ „Rail and waterborne – best for low-carbon motorised transport“. European Environment Agency. 2021-yil 9-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 15-oktyabr.
  150. ↑ Miller. „Hydrogen takes a back seat to electric for passenger vehicles“. Financial Times (2020-yil 9-sentyabr). 2020-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-sentyabr.
  151. ↑ Biomass in a low-carbon economy (Report). UK Committee on Climate Change. November 2018. p. 18. Archived from the original on 28 December 2019. https://web.archive.org/web/20191228191428/https://www.theccc.org.uk/publication/biomass-in-a-low-carbon-economy/. Qaraldi: 28 December 2019. 
  152. ↑ Abdolhamidi. „An ancient engineering feat that harnessed the wind“. BBC (2018-yil 27-sentyabr). 2021-yil 12-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-avgust.
  153. ↑ 153,0 153,1 153,2 Smith & Pillarisetti 2017. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFSmithPillarisetti2017 (help)
  154. ↑ „Cooking appliances“. Natural Resources Canada (2013-yil 16-yanvar). 2021-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 30-iyul.
  155. ↑ „Buildings“. IEA. 2021-yil 14-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 15-oktyabr.
  156. ↑ Mortensen, Anders Winther; Mathiesen, Brian Vad; Hansen, Anders Bavnhøj; Pedersen, Sigurd Lauge et al. (2020). "The role of electrification and hydrogen in breaking the biomass bottleneck of the renewable energy system – A study on the Danish energy system". Applied Energy 275: 115331. doi:10.1016/j.apenergy.2020.115331. ISSN 0306-2619. 
  157. ↑ Knobloch, Florian; Pollitt, Hector; Chewpreecha, Unnada; Daioglou, Vassilis et al. (2019). "Simulating the deep decarbonisation of residential heating for limiting global warming to 1.5 °C". Energy Efficiency 12 (2): 521–550. doi:10.1007/s12053-018-9710-0. ISSN 1570-6478. 
  158. ↑ Alva, Guruprasad; Lin, Yaxue; Fang, Guiyin (2018). "An overview of thermal energy storage systems". Energy 144: 341–378. doi:10.1016/j.energy.2017.12.037. ISSN 0360-5442. Archived from the original on 17 July 2021. https://web.archive.org/web/20210717132734/https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S036054421732056X. Qaraldi: 28 November 2020. Barqaror energiya]]
  159. ↑ Plumer, Brad. „Are 'Heat Pumps' the Answer to Heat Waves? Some Cities Think So.“. The New York Times (2021-yil 30-iyun). 2021-yil 10-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 11-sentyabr.
  160. ↑ Abergel. „Heat Pumps“. IEA (2020-yil iyun). 2021-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-aprel.
  161. ↑ Buffa, Simone; Cozzini, Marco; D'Antoni, Matteo; Baratieri, Marco et al. (2019). "5th generation district heating and cooling systems: A review of existing cases in Europe". Renewable and Sustainable Energy Reviews 104: 504–522. doi:10.1016/j.rser.2018.12.059. 
  162. ↑ Lund, Henrik; Werner, Sven; Wiltshire, Robin; Svendsen, Svend et al. (2014). "4th Generation District Heating (4GDH)". Energy 68: 1–11. doi:10.1016/j.energy.2014.02.089. Archived from the original on 7 March 2021. https://web.archive.org/web/20210307230126/https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0360544214002369. Qaraldi: 13 June 2021. Barqaror energiya]]
  163. ↑ „How cities are using nature to keep heatwaves at bay“. United Nations Environment Programme (2020-yil 22-iyul). 2021-yil 11-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 11-sentyabr.
  164. ↑ 164,0 164,1 „Four Things You Should Know About Sustainable Cooling“. World Bank (2019-yil 23-may). 2021-yil 11-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 11-sentyabr.
  165. ↑ Mastrucci, Alessio; Byers, Edward; Pachauri, Shonali; Rao, Narasimha D. (2019). "Improving the SDG energy poverty targets: Residential cooling needs in the Global South". Energy and Buildings 186: 405–415. doi:10.1016/j.enbuild.2019.01.015. ISSN 0378-7788. 
  166. ↑ World Health Organization; International Energy Agency; Global Alliance for Clean Cookstoves; United Nations Development Programme; Energising Development; World Bank (2018). Accelerating SDG 7 Achievement Policy Brief 02: Achieving Universal Access to Clean and Modern Cooking Fuels, Technologies and Services (Report). United Nations. p. 3. Archived from the original on 18 March 2021. https://web.archive.org/web/20210318023046/https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/17465PB2.pdf. 
  167. ↑ Åhman, Max; Nilsson, Lars J.; Johansson, Bengt (2017). "Global climate policy and deep decarbonization of energy-intensive industries". Climate Policy 17 (5): 634–649. doi:10.1080/14693062.2016.1167009. ISSN 1469-3062. 
  168. ↑ Ciucci. „Renewable Energy“. European Parliament (2020-yil fevral). 2020-yil 4-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 3-iyun.
  169. ↑ „State Renewable Portfolio Standards and Goals“. National Conference of State Legislators (2020-yil 17-aprel). 2020-yil 3-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 3-iyun.
  170. ↑ Plumer, Brad. „New U.N. Climate Report Says Put a High Price on Carbon“. The New York Times (2018-yil 8-oktyabr). 2019-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 4-oktyabr.
  171. ↑ Green, Jessica F. (2021). "Does carbon pricing reduce emissions? A review of ex-post analyses". Environmental Research Letters 16 (4): 043004. doi:10.1088/1748-9326/abdae9. ISSN 1748-9326. 
  172. ↑ State and Trends of Carbon Pricing 2019 (Report). World Bank. June 2019. pp. 8–11. doi:10.1596/978-1-4648-1435-8. ISBN 978-1-4648-1435-8. Archived from the original on 6 May 2020. https://web.archive.org/web/20200506210943/http://documents.worldbank.org/curated/en/191801559846379845/pdf/State-and-Trends-of-Carbon-Pricing-2019.pdf. 
  173. ↑ „Revenue-Neutral Carbon Tax | Canada“. United Nations Framework Convention on Climate Change. 2019-yil 28-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 28-oktyabr.
  174. ↑ Carr, Mathew. „How High Does Carbon Need to Be? Somewhere From $20–$27,000“. Bloomberg (2018-yil 10-oktyabr). 2019-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 4-oktyabr.
  175. ↑ „EAC launches new inquiry weighing up carbon border tax measures“. UK Parliament (2021-yil 24-sentyabr). 2021-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 14-oktyabr.
  176. ↑ Plumer, Brad. „Europe Is Proposing a Border Carbon Tax. What Is It and How Will It Work?“. The New York Times (2021-yil 14-iyul). 2021-yil 10-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 10-sentyabr.
  177. ↑ Bharti, Bianca. „Taxing imports of heavy carbon emitters is gaining momentum – and it could hurt Canadian industry: Report“. Financial Post (2021-yil 12-avgust). 2021-yil 3-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 3-oktyabr.
  178. ↑ IRENA, IEA & REN21 2018. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFIRENAIEAREN212018 (help)
  179. ↑ 179,0 179,1 „24 million jobs to open up in the green economy“. International Labour Organization (2018-yil 14-may). 2021-yil 2-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 30-may.
  180. ↑ Catsaros, Oktavia. „Global Low-Carbon Energy Technology Investment Surges Past $1 Trillion for the First Time“. Figure 1: Bloomberg NEF (New Energy Finance) (2023-yil 26-yanvar). 2023-yil 22-mayda asl nusxadan arxivlangan. „Defying supply chain disruptions and macroeconomic headwinds, 2022 energy transition investment jumped 31% to draw level with fossil fuels“.
  181. ↑ 181,0 181,1 Mazzucato, Mariana; Semieniuk, Gregor (2018). "Financing renewable energy: Who is financing what and why it matters". Technological Forecasting and Social Change 127: 8–22. doi:10.1016/j.techfore.2017.05.021. ISSN 0040-1625. 
  182. ↑ United Nations Development Programme & United Nations Framework Convention on Climate Change 2019. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFUnited_Nations_Development_ProgrammeUnited_Nations_Framework_Convention_on_Climate_Change2019 (help)
  183. ↑ 183,0 183,1 United Nations Framework Convention on Climate Change 2018. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFUnited_Nations_Framework_Convention_on_Climate_Change2018 (help)
  184. ↑ Roberts, J. Timmons; Weikmans, Romain; Robinson, Stacy-ann; Ciplet, David et al. (2021). "Rebooting a failed promise of climate finance". Nature Climate Change 11 (3): 180–182. doi:10.1038/s41558-021-00990-2. ISSN 1758-6798. 
  185. ↑ Radwanski, Adam. „Opinion: As pivotal climate summit approaches, Canada at centre of efforts to repair broken trust among poorer countries“. The Globe and Mail (2021-yil 29-sentyabr). 2021-yil 30-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 30-sentyabr.
  186. ↑ „Here are the clean energy innovations that will beat climate change“ (en). European Investment Bank. Qaraldi: 2022-yil 26-sentyabr.
  187. ↑ „Home“ (en). www.oecd-ilibrary.org. Qaraldi: 2022-yil 19-oktyabr.
  188. ↑ Bridle. „Fossil Fuel to Clean Energy Subsidy Swaps: How to pay for an energy revolution“. International Institute for Sustainable Development (2019-yil iyun). 2019-yil 17-noyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  189. ↑ Watts, N.Expression error: Unrecognized word "etal". (2019). "The 2019 report of The Lancet Countdown on health and climate change: ensuring that the health of a child born today is not defined by a changing climate.". The Lancet 394 (10211): 1836–1878. doi:10.1016/S0140-6736(19)32596-6. PMID 31733928. Archived from the original on 17 July 2021. https://web.archive.org/web/20210717132738/https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0140-6736(19)32596-6. Qaraldi: 3 November 2021. Barqaror energiya]]
  190. ↑ United Nations Development Programme 2020. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFUnited_Nations_Development_Programme2020 (help)
  191. ↑ Kuzemko, Caroline; Bradshaw, Michael; Bridge, Gavin; Goldthau, Andreas et al. (2020). "Covid-19 and the politics of sustainable energy transitions". Energy Research & Social Science 68: 101685. doi:10.1016/j.erss.2020.101685. ISSN 2214-6296. PMID 32839704. PMC 7330551. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7330551.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Barqaror_energiya&oldid=3814967" dan olindi