Zaysanlar

Zaysanlar, zaisanglar (mong. zaisan, zaisanguud) eng qadimgi moʻgʻul oilalaridan biri. Buyuk xonlar saroyida zaysanlik lavozimini egallagan xizmatchilarning avlodlari. Zaysan — qadimgi unvon boʻlib, Yuan imperiyasi davridan beri maʼlum boʻlib, qabilaning merosxoʻr hukmdori ulusni bildiradi.

Etnonim

Etnonim xitoycha zăi xiang — „szay-syan“, „kansler, buyuk vazir“ soʻzidan kelib chiqqan.

Tarixi

Zaysan soʻzi ilk bor Moʻgʻuliston Yuan davlati davrida paydo boʻlgan va ichki saroy noyon unvonini bildirgan. Vaqt oʻtishi bilan u buyuk xoqonlar bilan tinglovchilar masalasi bilan shugʻullanuvchi, xon (shoh) farmonlarini tuzuvchi, tarjima va tahrir qiluvchi xizmatchilarning umumiy nomiga aylandi. 15—18-asrning birinchi yarmi oraligʻida zaysanlar moʻgʻul xonlari va buyuk shahzodalar xizmatida band boʻlgan kishilar edi. Ular oʻz xoʻjayinlarining jamiyat subyektlariga mas’ul boʻlganlar, ularning xoʻjalik ishlari, xususan, yaylovlarni taqsimlash va majburiy toʻlovlarni yigʻish bilan shugʻullanganlar. Boshqa bir holatda, qurbonlik qiluvchilarning vazifalarini bajargan odamlarni zaysanlar deb atashgan. XVIII — XX asr boshlarida zaysan soʻzi moʻgʻul oliy xutuktlari (xutukta — budda ruhoniylarining oliy martabasi) va xoshun idoralari tobelarining ishlari bilan shugʻullanuvchi amaldorlarni bildirgan. Yuqorida tilga olingan zaysanlarning ayrim avlodlari mansabdor shaxslar nomi bilan oʻzlarining zaisan urugʻini tashkil qilganlar.

Maʼlumki, baʼzi zaysanlarning borjiginlar bilan oilaviy aloqasi boʻlgan. Setsenxan viloyatining Xoshun Ilden dzasakida (hozirgi Sharqiy viloyatning Xalxgol somoni) zaisanguud kosti borjigid urugʻi vakillari qayd etilgan.

Buryatlar orasida zaisanning mavqei

Zaysan / zayhan — inqilobdan oldingi Buryatiyada kichik maʼmuriy mansab, qadimgi unvon. Zaysanliklar irsiy mulk sifatida jamoaning, baʼzan ulusning boshida turganlar.

Buryatiya Rossiya tarkibiga qoʻshilgach, davlat uzoq vaqt buryatlarning ichki ishlariga aralashmadi, ularning anʼanaviy oʻzini oʻzi boshqarish tizimini oʻzgarishsiz qoldirdi. 18-asrning 40-yillarida Rossiya davlatida buryatlarning yangi oʻzini oʻzi boshqarish organlari — dasht idoralari joriy etildi, ularga buryat „avlodlari“ negizida tuzilgan boʻlimlar rahbarlik qildi. Ikkinchisi (bir necha avloddan tashkil topgan) yirik hududiy birlashmalar edi. Idoralar boshida „avlodlar“ ni boshqargan sobiq „asosiy ajdodlar“ qoʻyilgan, ular keyinchalik "bosh tayshalar " nomi bilan mashhur boʻlgan. Tayshaning yordamchisi zaysan- noyon deb atalgan.

Tarqalishi

Moʻgʻulistonda quyidagi umumiy familiyalarning tashuvchilari yashaydi:

• Zaysan — Ulan -Batorda va Moʻgʻulistonning deyarli barcha viloyatlarida, Bayan-Ulgʻiy , Dornod va Uvs viloyatlaridan tashqari ;
• Zaysanguud — Ulan- Bator va Darxon-Oul va Gov-Sumber viloyatlarida ;
• Borjigon Zaysan Umnogovi viloyatida.

Zaisanguud kosti borjigid urugʻi vakillari Dornod viloyatining Xalxgol somoni hududida roʻyxatga olingan.

Yana qarang

• Moʻgʻul xalqlari
• Chensyan