Yosh afgʻonlar

Yosh afgʻonlar -20-asr boshida Afgʻonistondagi milliy harakatning qatnashchilari. Bu harakatda ziyolilar, din arboblari, yirik yer egalari va savdogarlar ishtirok etgan. Yo. a.ning gʻoyaviy rahbarlaridan biri — Mahmud Tarziy (1866—1935). Ularning dunyoqarashi shakllanishida panislomizm (asoschisi — Jamoliddin alAfgʻoniy; 1839—97) va jadidchilik gʻoyalari, Yosh turklar va Yosh buxoroliklar harakatlari muhim oʻrin tutadi. Yo. a. asosan, Afgʻoniston milliy mustaqilligi va ozodligi, amir hokimiyatini cheklash, maktablarda dunyoviy fanlar oʻqitishni kengaytirish, milliy savdo va sanoatni rivojlantirish uchun kurashganlar. Bu kurash, xususan, Birinchi jahon urushi davrida avj oldi. 1919 yilda Yo. a. oʻtkazgan davlat toʻntarishi natijasida amir Habibulloxon (1901 — 19 hukmronlik yillari) oʻldirilib, taxtga uning islohotlarga moyil oʻgʻli Omonullaxon (1892—1960) oʻtirdi. Omonullaxon Afgʻonistonni mustaqil deb eʼlon qildi (1919 y. 28 fevral). Abdulquddusxon Ittimadiy bosh vazir va Mahmud Tarziy tashqi ishlar vaziri lavozimlarini egalladi. Biroq Yo. a. hukumatida konservativ va taraqqiyparvar kuchlar oʻrtasidagi oʻzaro kurash davom etdi. Bu hukumat sovet Rossiyasi bilan yaqinlashdi. 1921 y. 28 fevral Moskvada sovetaffoh shartnomasi imzolandi. Oʻsha yili Germaniya, Turkiya, Rossiya, Italiya, Hindistonga afgʻon yoshlari oʻqishga joʻnatildi. Yo. a. hukumati afgʻon xalqining ingliz mustamlakachilariga qarshi qurolli kurashiga (1922) rahbarlik qildi, mamlakatda Konstitutsiya qabul qilindi (1923). Asosiy qonunga koʻra Afgʻonistonda konstitutsion monarxiya oʻrnatildi. Islohotlar mahalliy boshqaruv sohasida ham oʻtkazilib, mamlakat 5 ta provinsiya (Kobul, Qandahor, Hirot, Mozori Sharif, QatagʻonBadaxshon) va 4 ta viloyat (Sharqiy, Janubiy, Farah, Maymana)ga ajratildi. Islohotlar islom qonunshunosligi va jinoyat huquqi, milliy va etnik kabi sohalarni ham qamrab oldi. Sunniy va shialar oʻzaro teng deb eʼlon qilindi, hindlarning huquqi afgʻonlarga tenglashtirildi. Yo. a.ning tashabbusi bilan Kobulda kutubxona ochildi, "Sitorai Afgʻon" ("Afgʻon yudduzi") gaz. nashr qilindi. Biroq Yo. a. hukumati ichidagi konservativ kuchlar faollashdi. Harbiy vazir Muhammad Nodirxon hukumat tarkibidan chiqib, muxolifatga qoʻshildi (1924). Islohotlarning 1bosqichi (1919—24) ana shunday yakunlandi. Omonullaxonga qarshi jan. va sharkdagi qabilalar hamda dehqonlar gʻalayon koʻtarishdi (1924—28). Omonullaxon hukumati gʻalayonlarni bostirib, 1928 yildan islohotlarning 2bosqichini boshladi va asosiy eʼtiborni madaniymaishiy masalalarni hal etishga qaratdi. Biroq, hukumat tarkibidan Tarziy, Valixon, Abdulhodi Davi va b. Yo. a. chiqarib tashlandi. Siyosatdagi keskin oʻzgarishlar gʻalayonlarni qaytadan kuchayishiga olib keldi. 1928— 29 yillarda tojik dehqoni Habibulla — Bachai Saqqo (1890—1929) rahbarligida Shim. provinsiyada koʻtarilgan isyon natijasida Omonullaxon taxtdan agʻdarildi (1929 y. 14 yanvar) va Qandahorga qochib ketdi. Habibullaxon Afgʻoniston amiri deb eʼlon qilindi (1929 y. yanvar—okt.). U turkistonlik muhojirlar va oʻzbek, tojik kabi tub aholiga katta erkinliklar berdi. Omonullaxon hukumatining tashqi ishlar vaziri Gʻulom Siddiqxon va Moskvadagi elchisi Gʻulom Nabixon Charxiy bilan SSSR rahbari I. V. Stalin oʻzaro uchrashgach, 1929 y. 15 aprelda V. Primakov boshchiligidagi sovet qoʻshinlari Afgʻonistonga bostirib kirdi. Ularga qarshi jangda Habibullaxon armiyasidan tashqari Ibrohimbek (1889—1932) yigitlari va Xalifa Eshonning 2000 kishilik turkman guruhi ham qatnashdi. Biroq may oyining oxirida Omonullaxon va ukasi Inoyatullaxon katta miqdordagi boylikni olib, avval Hindistonga, soʻngra Gʻarbga joʻnab ketdi. Stalinning buyrugʻi bilan 31 mayda qizil askarlar SSSRga qaytdi. Biroq Omonullaxon davrida harbiy vazir boʻlgan general Muhammad Nodirxon Angliyaning yordamida 1929 y. 15 oktabrda Habibullaxonni hokimiyatdan agʻdarib, Afgʻoniston podshosi (1929—33) boʻldi. 1 noyabrda Habibullaxon va uning 12 vaziri qatl qilindi. Yo. a.ning Abdurahmon Loʻdiy, Gʻulom Muhiddinxon Ortiq, Mirzo Abdurahmon, Abdulhodi Davi, Gʻulom Haydarxon Koʻnariy, Gʻulom Rizoxon, Said Qosimxon kabi yetakchilari Muhammad Nodirshohning buyrugʻi bilan otib oʻldirildi yoxud qamoqqa tashlandi. Nodirshoh davrida afgʻon boʻlmagan boshqa tub xalqlar va turkistonlik muxrjirlarning ahvoli nihoyatda ogʻirlashadi. Yo. a.ning islohotlari butkul bekor qilindi.

Adabiyot

• Nazarov X., Sotsialnie dvijeniya 20x godov XX vek v Afganistane, Dushanbe, 1989.

Qahramon Rajabov.