Yeldes Tiyesov
| Yeldes Tiyesov | |
|---|---|
qozoqcha: Елдес Тиесов | |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi |
1892-yil 1-mart Qonay qishlogʻi, Qoʻstanay uezi |
| Vafoti | 1937-yil 2-dekabr |
| Fuqaroligi |
 SSSR |
| Millati | Qozoq |
| Siyosiy partiyasi | Alash |
| Turmush oʻrtogʻi | Yelza Berte |
| Bolalari | Genrix Berte |
| Kasbi | Jamoat arbobi, oʻqituvchi, publitsist |
Yeldes Omarovich Tiyesov (1892-yil 29-fevral, Qoʻstanay tumani Qonay qishlogʻi (hozirgi Beimbet Maylin tumani) — 1937-yil 1-dekabr) jamoat arbobi, olim (tilshunos va matematik), publitsist va tarjimon.
Biografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Qipchoq qabilasining Qarabaliq urugʻidan[1][2][3].
- 1892-yil 29-fevralda (hozirgi G.Belinskiy qishloq xoʻjaligi) Qoʻstanay tumanining Qonay qishlogʻida (bu kun kabisa yilida atigi toʻrt yilda bir marta toʻgʻri keladi, qoidalarga koʻra, hujjatlarda mart oyining biri deb koʻrsatilgan) tugʻilgan.
- Avvaliga Yeldes qishloq mullasidan xat olgan, keyin Qo‘stanay rus-qozoq maktabini bitirib, Dubay qishlog‘ida o‘qituvchi bo‘lib ishlagan.
- Mahalliy sud idorasida uch yil ishlagan (1917-yil fevraligacha).
- Oʻsha yillarda uni Minskdagi Zemstvo ittifoqining kotibi lavozimiga taklif qilishdi.
- 1917-yilda darslik tayyorlash komissiyasi aʼzosi etib tayinlandi.
- Fuqarolar urushi yillarida Yeldes Omarovich „Alash Oʻrda“ning Qoʻstanay viloyatidagi komissari va uning Qoʻstanaydagi boʻlimi raisi lavozimlarida ishlagan.
- 1917-yilda Orenburgda boʻlib oʻtgan Ikkinchi Umumqozoq-Qirgʻiz qurultoyida Qozogʻistonda milliy muxtoriyatga ega boʻlgan Alash Oʻrda hukumatini tuzish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. Bu tashabbusning boshida „Alash“ partiyasi turgan va bu dastur mualliflaridan biri taniqli Yeldes Tiyesov bo‘lib, uni zamondoshlari o‘zining keng bilimi va isteʼdodi uchun qozoq Lomonosovi deb atashgan.
- 1920-yillarda O‘shandan beri O‘rinbordagi Xalq Maorif Komissarligining maktab bo‘limida ishlab, viloyat o‘quv markazi xodimi bo‘ldi.
- Yeldes Omarovich ham „xalq dushmani“da ayblanib, OGPUning 58-moddasi bilan o‘n yilga qamalgan. Oradan ko‘p o‘tmay, o‘sha OGPU Yeldes Omarovichni o‘limga hukm qildi va oradan maʼlum vaqt o‘tib bu hukm o‘zgartirildi.
- U birinchi yillarini (bundan oldin Yeldes Moskvadagi Butirka qamoqxonasida edi) Kareliyada oʻtkazdi. 1933-yil iyul oyida Yeldes Omaruliy muddatidan oldin ozodlikka chiqdi, ammo bu ozodlik uzoq davom etmadi.
- Muxtor Avezov ilmiy asarlarida birinchilardan bo‘lib Yeldes Omarovich haqida fikr yozgan. U M.Avezovning ijodi yuksak baholandi. Muxtor Avezov 1927-yilda tug‘ilgan o‘g‘liga Yeldes Omarovich ismini qo‘ydi.
- Mashhur olim Yeldos Omarovich olim-filolog Teljan Shonanov bilan uzoq yillar do‘st bo‘lgan. 1937-yilda Shonanovni „xalq dushmani“ deb ayblashganda, Y.Umarovich do‘stini qutqarmoqchi bo‘ldi, biroq uni „xalq dushmani“ degan yolg‘on ayblashdi. Avval uni KazGU yotoqxonasida yashayotgan joydan chiqarib yuborishdi.
- 1937-yil 20-noyabrda hibsga olinib, 1-dekabrda otishmaga hukm qilindi.
- Y.Umarovich faqat 1989-yilda oqlangan.
Ishlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yeldes ko‘plab darsliklar muallifi. Jumladan, matematika, algebra, fizika, trigonometriya, geometriya darsliklarini rus va nemis tillaridan tarjima qildi, tahrir qildi va to‘ldirdi. Yeldes tarjimasida ko‘plab geometrik atamalar mazmunli va mazmunli. Masalan, geometriya — shakl, teorema — tugun, trapesiya — teng yon tomon va boshqalar.
U ilmiy ishlarining aksariyat qismini rus tilida yozgan. Unda
- „Uprazhneniya po syntaxu“ (Sintaksis mashqlari)
- „Ey qozoq tilining ohangi“ (Qozoq tilida tovush garmoniyasi)
- „Qozoq shriftlarining yangi qoidalari“ (Qozoq shriftlarining yangi qoidalari)
- Uning „Uchenaya svetnosti Axmeta Baytursinova“ (Axmet Baytursinovning ilmiy asarlari) kabi asarlari rus tilida yozilgan.
- Boshlang‘ich sinflarda esa o‘zi yozgan „Alifbo“dan foydalangan. Ushbu darslik qozoq maqollari va raqs nutqlari asosida yaratilgan. Afsuski, bu darslik chop etilmagan.
Xotira
[tahrir | manbasini tahrirlash]1997-yilda sobiq Qostanay rus-qozoq maktabida (hozirgi sanʼat maktabi) shon-shuhrat belgisi ochildi.
Oilasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Olimning shaxsiy hayoti ham baxtli emas edi. Uning rafiqasi Germaniyaning Toshkentdagi konsulining qizi Yelza Adamovna Berte edi. U to‘ng‘ich farzandiga Qosimov sharafiga Kenesari Kenexon ismini qo‘ydi. Keyinchalik xavf-xatarni oldini olish uchun xotini va bolasi bilan ajrashgan. Va oʻgʻlining tugʻilganlik guvohnomasida Geynrix Berte deb yozilgan. O‘g‘lining taqdiri nomaʼlum, uning Ikkinchi jahon urushida qatnashganligi va uchuvchi bo‘lgani haqida qisqacha maʼlumot bor xolos.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ https://qamshy.kz/article/21630-eldes-omarulynynh-shygharmalary-elim-dep-enhirep-otken-eldes-basy
- ↑ https://www.arnapress.kz/almaty/life/85055/
- ↑ https://znanio.ru/media/prezentatsiya_eldes_omarova-246610
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]1. Istoriya Kazaxstana: ensiklopedicheskiy spravochnik. — Almati: Aruna, 2010.
2. Kazaxstan: natsionalnaya ensiklopediya. — Almati: Qazaq ensiklopediyasi, 2006.
3. GARF (Gosudarstvenniy arxiv Rossiyskoy Federatsii), F. 1701, Op.1, D.6v, L. 96.
4. GARF, F. 1701, Op.1, D.6v, L. 97-98.
5. Serdalina S. Osobaya stranitsa nashey istorii // Vesti Semey. — 2016. — 24 oktabrya. — S.6
6. Shigʻarmalar. Sochineniya / Ye. Omarұli / qұrast.: M. Shuaqaev, A. Shayaxmet — Qostanay: 2016 . — 341 b.