Yashin (atmosfera)

Yashin — atmosferada bulutlar bilan bulutlar yoki bulutlar bilan yer sirti orasida paydo boʻladigan juda kuchli elektr uchquni. Momoqaldirok, bilan birga paydo boʻladi va juda yorqin yogʻdu beradi. Amerikalik fizik B. Franklin Ya.ning elektr xususiyatlarini tadqiq qildi. Ya. paydo boʻlishi uchun nisbatan kichik hajmdagi bulutda elektr maydoni hosil boʻlishi zarur. Ya.da elektr energiyasi issiqlik va yorugʻlik energiyasiga aylanadi. Ya. koʻpincha qora yomgʻir bulutlarida, vulkan otiladigan paytda, tornado (quyun) va chang boʻroni mahalida ham paydo boʻladi. Ya., odatda, uzun chiziqsimon boʻlib koʻrinadi. Uzunligi bir necha yuz m dan kam boʻlmaydi. Ya. bir necha bosqichda paydo boʻladi. Birinchi bosqichda elektr maydoni keskin tus oladigan joyda erkin elektronlar yuzaga keltiradigan zarbdor ionlanish jarayoni boshlanadi. Elektronlar elektr maydoni taʼsirida yerga tomon tez yoʻnaladi va qavo atomlari bilan toʻqnashib, ularni ionlashtiradi. Shunday qilib, elektron quyunlar vujudga keladi, ular elektr razryadlari ipi — strimerlarga aylanadi; strimerlar yaxshi oʻtkazgich kanad boʻlib, bir-birlariga qoʻshiladi va yuqori oʻtkazgichli yorqin termoionlashgan kanal Ya. boshi (lider)ga aylanadi. Liderning yer yuzasiga harakati bir necha oʻn m lik pogʻonalar holida ~5107m/sek tezlikda boʻladi, shundan keyin uning harakati bir necha oʻn mk sek ga toʻxtaydi, yogʻdusi susayadi; keyingi bosqichda lider yana bir necha oʻn m ga jiladi. Bu vaqtda yorugʻ nurlanish butun oʻtgan bosqichlarini yoritadi; shundan keyin yana toʻxtaydi va yorugʻlik susayadi. Bu jarayonlar liderning yer yuzasigacha boʻlgan 2103m/sek tezlikdagi harakati davomida takrorlanib turadi. Yerga yaqinlashgan sari lider uchidagi maydonda kuch koʻpaya boradi va unga javoban yer ustida koʻtarilib turgan buyumlardan qarshi strimer tashlanadi va lider bilan qoʻshiladi. Oxirgi bosqichda lider iondashtirilgan kanal boʻylab Ya.ning asosiy razryadi harakat qiladi. U juda yorugʻ boʻlib. 10* m/sek tezlikda siljiydi. Asosiy razryad harakat qilgan kanaldagi temperatura 25000° dan ham oshib ketishi mumkin. Ya. kanalining uz. 1 – 10 km, diametri bir necha sm boʻladi. Bunday Ya. natijasida yongʻinlar chiqishi mumkin.

Shar shaklidagi Ya. juda katta solishtirma energiyaga ega boʻlib, koʻpincha chiziqli Ya. zarbidan keyin paydo boʻladi. Bu Ya. sekunddan minutgacha mavjud boʻladi va katta xarobalar keltiradigan portlash bilan yoʻqoladi. Ya.lar odamlarning halok boʻlishiga sabab boʻlishi mumkin.

YA. elektr va radio simlari, elektr st-yalar, mashina va apparatlar uchun ayniqsa xavfli. Ya.ning samolyotga tushishi konstruksiya elementlarini ishdan chiqaradi, radio apparatlari va navigatsiya asboblarini ishdan chiqaradi, ekipaj aʼzolarini koʻr qiladi yoki boshqa shikast yetkazadi. Daraxtga tushgan Ya. uning tagida va yaqinida turgan odamlarni shikastlashi mumkin. Ya.dan muhofazalapish uchun yashii qaytargichparlan foydalaniladi.