Xolinergik sinapslar

Xolinergik sinapslar - qoʻzgʻalishlarning uzatilishini atsetilxolin orqali amalga oshiruvchi sinapslar hisoblanadi.

Biokimyosi

Asetilxolin xolinergik neyronlarning sitoplazmasida sintezlanadi. U xolin va atsetil koenzim A ga (mitoxondrial kelib chiqishi) sitoplazmatik ferment xolin asetilaza (xolin atsetiltransferaza) taʼsirida hosil boʻladi. Atsetilxolin sinaptik pufakchalarda toʻplanadi. Ularning har birida bir necha ming atsetilxolin molekulalari mavjud boʻladi. Nerv impulslari atsetilxolinning sinaptik yoriqga chiqarilishiga yordam beradi, shundan soʻng u xolinergik retseptorlari bilan oʻzaro taʼsirlashadi.

Nerv-mushak sinapslarining xolinergik retseptorlari ion (natriy, kaliy) kanalini oʻrab turgan va lipid membranasining butun qalinligidan oʻtadigan 5 ta protein subunitini (a, a, b, g, d) oʻz ichiga oladi. Atsetilxolinning ikkita molekulasi ikkita a-subbirlik bilan oʻzaro birlashadi, bu ion kanallarining ochilishiga va postsinaptik membrananing depolarizatsiyasiga olib keladi.

Xolinergik retseptorlarning turlari

Organizmning turli joylaridagi xolinergik retseptorlari farmakologik moddalarning sezgirligiga teng boʻlmagan sezgirlikka ega.

• muskaringa sezgir xolinergik retseptorlar — m-xolinergik retseptorlari (muskarin bir qator zaharli qoʻziqorinlarning alkaloidi hisoblanadi, masalan, chivinli agariklar);
• nikotinga sezgir xolinergik retseptorlar — n-xolinergik retseptorlari (nikotin tamaki barglaridan olingan alkaloid).

M-xolinergik retseptorlari postganglionik xolinergik (parasimpatik) tolalarning uchlarida effektor organlar hujayralarining postsinaptik membranasida joylashadi. Bundan tashqari, ular avtonom gangliyalarning neyronlarida va markaziy asab tizimida — miya yarim sharlarida, shuningdek, retikulyar shakllanishda mavjud). Organizmning turli joylaridagi m-xolinergik retseptorlarning geterogenligi aniqlandi, bu ularning farmakologik moddalarga teng boʻlmagan sezgirligida aniqroq namoyon boʻladi.

M-xolinergik retseptorlar quyidagi turlari boʻlinadi:

• m_{1 -} markaziy asab tizimida va vegetativ ganglionlarda joylashgan xolinergik retseptorlar (ammo, ikkinchisi sinapslardan tashqarida joylashgan);
• m<sub id="mwHg">2</sub> -xolinergik retseptorlar yurakdagi m-xolinergik retseptorlarning asosiy kichik turi; baʼzi presinaptik m₂ -xolinergik retseptorlari atsetilxolinning chiqarilishini kamaytiradi;
• m₃ -xolinergik retseptorlar — bu turdagi xolinergik retseptorlar silliq mushaklarda, koʻpincha tashqi sekretsiya bezlarida joylashadi;

M-xolinergik retseptorlarga taʼsir qiluvchi moddalarning asosiy taʼsiri ularning postsinaptik m₂ — va m₃ — xolinergik retseptorlari bilan oʻzaro taʼsiri bilan bogʻliq boʻladi.

Xolinergik retseptorlarga taʼsiri

M-xolinergik retseptorlarga taʼsir qiluvchi maʼlum farmakologik moddalarning asosiy taʼsiri ularning postsinaptik m₂ — xolinergik retseptorlar va m₃ — xolinergik retseptorlari bilan oʻzaro taʼsiri bilan bogʻliq boʻladi.

N-xolinergik retseptorlar ganglionik neyronlarning postsinaptik membranasida barcha preganglion tolalar uchlarida (simpatik va parasimpatik ganglionlarda, buyrak usti bezlari medullasida, sinokarotid zonada, skelet mushaklarining soʻnggi plitalari va markaziy asab tizimida (neyroxipofizda, neyrohipofizda) joylashgan boʻladi. Turli xildagi n-xolinergik retseptorlarning moddalariga sezuvchanligi turlicha boʻladi. Shunday qilib, vegetativ gangliyalarning n-xolinergik retseptorlari (neyron tipidagi n-xolinergik retseptorlari) va skelet mushaklarining n-xolinergik retseptorlari (mushak tipidagi n-xolinergik retseptorlari) bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Bu farq esa ganglionlarning selektiv blokirovkasi (ganglionni blokirovka qiluvchi dorilar) yoki nerv-mushak oʻtkazuvchanligi (kurerga oʻxshash dorilar) imkoniyatlarini tushunishga imkon beradi.

Presinaptik xolinergik retseptorlar va adrenergik retseptorlar neyroeffektor sinapslarda atsetilxolin chiqarilishini tartibga solib turadi. Ular faoliyatining sekinlanishi atsetilxolinning chiqishini ingibitorlaydi.

Atsetilxolin N-xolinergik retseptorlari bilan oʻzaro taʼsirlanishi va ularning konformatsiyasini oʻzgartirish orqali postsinaptik membrananing oʻtkazuvchanligini oshiradi. Asetilxolinning qoʻzgʻatuvchi taʼsiri natijasida natriy ionlari hujayra ichiga kirib boradi, bu esa postsinaptik membrananing depolarizatsiyasini keltirib chiqaradi. Dastlab, bu mahalliy sinaptik potentsial bilan namoyon boʻladi, u maʼlum bir darajada taʼsir qilib, harakat potentsialini keltirib chiqaradi. Keyinchalik sinaptik mintaqa bilan cheklangan mahalliy qoʻzgʻalish, hujayra membranasi boʻylab tarqaladi. M-xolinergik retseptorlarni faollashtirishda G-oqsillari va ikkilamchi xabarchilar (siklik adenozin monofosfat — CAMP; 1,2-diatsilgliserol; inositol (1,4,5) trifosfat) signal uzatishda muhim rol oʻynaydi.

Asetilxolinning taʼsiri juda qisqa muddatli boʻladi, buning sababi asetilxolin atsetilxolinesteraza fermenti taʼsirida tezda gidrolizga uchraydi (masalan, nerv-mushak sinapslarida yoki vegetativ gangliyalarda boʻlgani kabi, sinaptik yoriqdan tarqaladi). Atsetilxolin gidrolizi paytida hosil boʻlgan xolin koʻp miqdori(50%) presinaptik tugunlar bilan ushlab qolinib, sitoplazmaga oʻtkaziladi va u yerda yana atsetilxolin biosintezi uchun foydalaniladi.

Xolinergik sinapslarga taʼsir qiluvchi moddalar

Kimyoviy (shu jumladan farmakologik) moddalar sinaptik tugunlar bilan bogʻliq turli jarayonlarga taʼsir qiladi:

• atsetilxolin sintezi;
• mediatorning chiqarilishi (masalan, karbaxolin presinaptik terminallar darajasida atsetilxolinning chiqarilishini kuchaytiradi, shuningdek, mediatorning chiqishiga toʻsqinlik qiluvchi botulinum toksini);
• atsetilxolinning xolinergik retseptorlari bilan oʻzaro taʼsiri;
• asetilkolinning fermentativ gidrolizi;
• atsetilxolinning gidrolizi paytida hosil boʻlgan xolinning presinaptik uchlari bilan ushlab qolinishi (masalan, neyronlarning soʻrilishini inhibe qiluvchi hemicholinium — xolinning presinaptik membrana orqali tashish).

Yana qarang

• Xolinomemetiklar
• Sinaps
• Atsetilxolin
• Nikotin
• Muskarin

Adabiyotlar

• Xarkevich D. A. Farmakologiya. M.: GEOTAR-MED, 2004 yil