Xitoy yulduz turkumlari
Xitoy yulduz turkumlari – xitoychada: xīngxiù, Pinyin xīngxiù, anʼanaviy Xitoy madaniyatida tilga olingan guruhlarda tashkil etilgan yulduzlardir. Ular qadimgi yunon astronomiyasiga asoslangan zamonaviy burjlardan juda farq qiladi. Oʻxshashliklar faqat maʼlum guruhlarda mavjud, masalan, Ursa Major va Orion[1].
Shakllanish va evolyutsiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yunon astronomiyasining asosini tashkil etgan Bobil va Misr astronomiyasi Quyoshni kuzatish, uning quyosh chiqishidan oldin va quyosh botgandan keyin yulduzlarga nisbatan joylashishini solishtirishga asoslangan edi. Bu yil davomida Quyosh harakatlanadigan yulduzlar orqali burjlar paydo boʻlishiga olib keldi.
Qadimgi Xitoyda osmonni kuzatganlar, diqqat markazini qutbiy yulduzga qaratishgan va yulduzlarni unga nisbatan joylashganiga qarab boʻlishgan: shimoliy qutb atrofida doimo koʻrinadigan uchta osmon (xitoycha anʼanaviy 三垣, pinyin Sān Yuán) va oy harakati bilan muvofiq boʻlgan zodiak guruhini oylarga ajratgan 28 yulduz manzili (xitoycha anʼanaviy 二十八宿, pinyin Èrshíbā Xiù). Bu oy manzillari hindistonlik Nakshatra tizimiga oʻxshaydi, va ayni paytda 27 nakshatra klassik roʻyxatidan farq qiladi[2].
Shimoliy burjlar va asterizmlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Dunyoning shimoliy qutbi atrofidagi osmon xitoylik astronomlar tomonidan uchta osmon (qirolliklar, inglizcha versiya: devorlar)ga boʻlingan boʻlib: Binafsha taqiqlangan osmon (xitoycha anʼanaviy 紫微垣, pinyin Zǐ Wēi Yuán), Oliygoh saroyi osmoni (xitoycha anʼanaviy 太微垣, pinyin Tài Wēi Yuán) va Samoviy bozor osmoni (xitoycha anʼanaviy 天市垣, pinyin Tiān Shì Yuán). Qadimgi xitoyliklar nuqtai nazaridan, Binafsha taqiqlangan osmon osmonning oʻrtasida joylashgan va boshqa barcha yulduzlar bilan oʻralgan. Oliygoh saroyi osmoni sharqda va shimolda, Samoviy bozor osmoni esa gʻarbda va janubda joylashgan. Uchta osmon yulduz turkumlaridan iborat „devorlar“ bilan boʻlingan[3].
Oyning 28 ta joyi
[tahrir | manbasini tahrirlash]28 ta oy stantsiyalari toʻrtta belgiga birlashtirilgan, ularning har biri asosiy yoʻnalish bilan bogʻliq va yettita oy stantsiyasini oʻz ichiga oladi.
| Zodiakning to'rtta belgisi
(四象) |
Oy to'xtash joyi (宿) | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| № | Nomi
(pinyin) |
Transkripsiya,
Tarjima |
Yulduz | Fasl | |
| Osmon-rang Ajdarho Sharq (東方青龍) |
1 | 角 (Jiăo) | Jiao, Shox | α Vir | Bahor |
| 2 | 亢 (Kàng) | Kan, Bo'yin | κ Vir | ||
| 3 | 氐 (Dĭ) | Di, Ildiz | α Lib | ||
| 4 | 房 (Fáng) | Fan, Xonagoh | π Sco | ||
| 5 | 心 (Xīn) | Sin, Yurak | σ Sco | ||
| 6 | 尾 (Wěi) | Vey, Dum | μ Sco | ||
| 7 | 箕 (Jī) | Tsi, Qamchi | γ Sgr | ||
| Qora Toshbaqa Shimol (北方玄武) |
8 | 斗 (Dǒu) | Dou, Cho'mich | φ Sgr | Qish |
| 9 | 牛 (Niú) | Nyu, Buqa | β Cap | ||
| 10 | 女 (Nǚ) | Nyuy, Sumbula | ε Aqr | ||
| 11 | 虛 (Xū) | Syuy, Bo'shliq | β Aqr | ||
| 12 | 危 (Wēi) | Vey, Tom tarnovi | α Aqr | ||
| 13 | 室 (Shì) | Shi, Chodir | α Peg | ||
| 14 | 壁 (Bì) | Bi, Devor | γ Peg | ||
| Oq yo'lbars G'arb (西方白虎) |
15 | 奎 (Kuí) | Kuy, Son (Boldir) | η And | Kuz |
| 16 | 婁 (Lóu) | Lou, Qoziq | β Ari | ||
| 17 | 胃 (Wèi) | Vey, Oshqozon | ε Ar | ||
| 18 | 昴 (Mǎo) | Mao, Soch va bosh | 17 Tau | ||
| 19 | 畢 (Bì) | Bi, To'r | ε Tau | ||
| 20 | 觜 (Zī) | Tsi, Toshbaqa | λ Ori | ||
| 21 | 參 (Shēn) | Shen, Uchta yulduz | ζ Ori | ||
| Qizil qush Janub (南方朱雀) |
22 | 井 (Jǐng) | Tzin, Quduq | μ Gem | Yoz |
| 23 | 鬼 (Guǐ) | Guy, Jin | θ Cnc | ||
| 24 | 柳 (Liǔ) | Lyu, Majnuntol | δ Hya | ||
| 25 | 星 (Xīng) | Sin, Yulduz | α Hya | ||
| 26 | 張 (Zhāng) | Chjan, Ochiq to'r | υ¹ Hya | ||
| 27 | 翼 (Yì) | I, Qanot | α Crt | ||
| 28 | 軫 (Zhěn) | Chjen, Arava | γ Crv | ||
Janubiy burjlar va asterizmlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Dunyoning janubiy qutbi atrofidagi osmon qadimgi Xitoyda maʼlum emas edi va u uchta devor va 28 oy manzillariga kiritilmagan. Min imperiyasi oxiriga kelib, Xu Guangqi ellinistik yulduz xaritalari asosida yana 23 yulduz turkumini kiritdi.
| № | Xitoycha nomi
(pinin) |
Transkripsiya
Tarjima |
Yulduzlar
soni |
Yulduz turkumi g'arbiy zodiak |
|---|---|---|---|---|
| 1 | 海山 | Sayoz | 6 | Sentavr/Pashsha/Yelkan |
| 2 | 十字架 | Xoch | 4 | Janubiy Xoch |
| 3 | 馬尾 | Ot yoli | 3 | Sentavr |
| 4 | 馬腹 | Ot qormi | 3 | Sentavr |
| 5 | 蜜蜂 | Asalari | 4 | Pashsha |
| 6 | 三角形 | Uchburchak | 3 | Janubiy uchburchak |
| 7 | 異雀 | G'alati qush | 9 | Jannat qushi/Oktant |
| 8 | 孔雀 | Tovus | 11 | Tovus |
| 9 | 波斯 | Fors | 11 | Hindu/Teleskop |
| 10 | 蛇尾 | Ilon dumi | 4 | Oktant/Janubiy Gidra |
| 11 | 蛇腹 | Ilon Qorni | 4 | Janubiy Gidra |
| 12 | 蛇首 | Ilon boshi | 2 | Janubiy Gidra/To'r |
| 13 | 鳥喙 | Qush tumshug'i | 7 | Tukan |
| 14 | 鶴 | G'oz | 12 | G'oz/Tukan |
| 15 | 火鳥 | Olovli qush | 10 | Feniks/Haykaltarosh |
| 16 | 水委 | Suv toshqini | 3 | Eridan/Qaqnush |
| 17 | 附白 | Oq klaster | 2 | Janubiy Gidra |
| 18 | 夾白 | Oq dog' | 2 | To'r/Oltin baliq |
| 19 | 金魚 | Oltin baliq | 5 | Oltin baliq |
| 20 | 海石 | Dengiz marjoni | 5 | Kil |
| 21 | 飛魚 | Uchuvchi qush | 6 | Uchuvchi qush |
| 22 | 南船 | Janubiy kema | 5 | Kil |
| 23 | 小斗 | Kichik cho'mich | 9 | Xameleon |
IAU yulduz turkumlari bilan yozishmalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Quyidagi roʻyxatda IAU tomonidan qabul qilingan yulduz turkumlarining Xitoy tizimiga muvofiqligi koʻrsatilgan.
- Andromeda (仙女座)
- Jannat qushi (天燕座)
- Suvsar (寶瓶座)
- Burgut (天鷹座)
- Qurbonlik (天壇座)
- Xamal (白羊座)
- Ot arava (御夫座)
- Cho'pon(牧夫座)
- Jirafa(鹿豹座)
- Qisqichbaqa(巨蟹座)
- It(獵犬座)
- Katta it(大犬座)
- Kichik it(小犬座)
- Tog' echkisi(摩羯座)
- Kil(船底座)
- Kassiopeya(仙后座)
- Tsentavr(半人馬座)
- Tsefey(仙王座)
- Kit(鯨魚座)
- Xamelion(蝘蜓座)
- Kabutar(天鴿座)
- Veronika Sochlari(后髮座)
- Janubiy Toj(南冕座)
- Shimoliy Toj(北冕座)
- Qarg'a(烏鴉座)
- Jom(巨爵座)
- Janubiy Xoch(南十字座)
- Oq qush(天鵝座)
- Delfin(海豚座)
- Oltin baliq(劍魚座)
- Ajdarho(天龍座)
- Kichkina toychoq(小馬座)
- Eridan(波江座)
- Tandir(天爐座)
- Egizaklar(雙子座)
- G'oz(天鶴座)
- Gerkules(武仙座)
- Gidra(長蛇座)
- Janubiy Gidra(水蛇座)
- Hindu(印第安座)
- Kaltakesak(蝎虎座)
- Arslon(獅子座)
- Kichik arslon(小獅座)
- Quyon(天兔座)
- Tarozi(天秤座)
- Bo'ri(豺狼座)
- Shohol(天貓座)
- Lira(天琴座)
- Mikroskop(顯微鏡座)
- Yakkashox(麒麟座)
- Pashsha(蒼蠅座)
- Oktant(南極座)
- Ilonegasi(蛇夫座)
- Orion(獵戶座)
- Tovus(孔雀座)
- Pegas(飛馬座)
- Persey(英仙座)
- Feniks(鳳凰座)
- Baliq(雙魚座)
- Janubiy baliq(南魚座)
- Korma(船尾座)
- Kompas(羅盤座)
- To'r(網罟座)
- Nayza(天箭座)
- O'q otar(人馬座)
- Chayon(天蝎座)
- Haykaltarosh(玉夫座)
- Qobiq(盾牌座)
- Ilon(巨蛇座)
- Sekstant(六分仪座)
- Buqa(金牛座)
- Teleskop(望远镜座)
- Uchburchak(三角座)
- Janubiy Uchburchak(南三角座)
- Tukan(杜鵑座)
- Latta ayiq(大熊座)
- Kichik ayiq(小熊座)
- Yelkan(船帆座)
- Sumbula(室女座)
- Uchar baliq(飛魚座)
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Needham, J.. Астрономия в Древнем и Средневековом Китае = Astronomy in Ancient and Medieval China — Философские труды Лондонского королевского общества. Серия А, Математические и физические науки.. Лондон: Королевское общество., 1934-1990.
- ↑ Sun, Xiaochun.. Энциклопедия истории науки, техники и медицины в незападных культурах = Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures., 1997 — 517-bet. ISBN ISBN 0-7923-4066-3..
- ↑ Sun, Xiaochun.. Энциклопедия истории науки, техники и медицины в незападных культурах., 1997 — 917-bet. ISBN ISBN 0-7923-4066-3..