Voyan qo‘zg‘oloni
Voyan qoʻzgʻoloni (shuningdek, Birinchi Voyan qoʻzgʻoloni, gyeez ቀዳማይ ወያነ soʻzma-soʻz tarjimada „Xalq qoʻzgʻoloni“[1]) — Efiopiyaning Dajla (Tigray) provinsiyasida imperator hukmronligiga qarshi koʻtarilgan xalq qoʻzgʻoloni. 1943-yilda boʻlib oʻtgan. Norozilik harakatiga fitavrari unvoniga ega boʻlgan Ibio Volday yetakchilik qilgan.
1941-yilda Efiopiya Britaniya qoʻshinlari yordamida Ikkinchi jahon urushining Sharqiy Afrika kampaniyasi paytida Italiya istilosidan ozod qilingandan soʻng, Xaile Selassie I hukumati mamlakatning turli mintaqalaridagi zodagonlar va elitalarning kuchini zaiflashtirishga intildi. Natijada mamlakatning yangi maʼmuriy-hududiy boʻlinishi toʻgʻrisidagi qonunni qabul qildi. Unga binoan, Efiopiya bundan buyon oʻn toʻrt viloyat (Tekle Gizat), yuzga yaqin okrug (Avrajas) va olti yuz tumanga (Voreds)ga boʻlinar edi. Bu butun imperiya boʻylab viloyatlardagi yuzlab zodagonlarning hokimiyatini cheklashi kerak edi. Shu tariqa Xaile Selassie oʻz hokimiyatini markazlashtirishga intildi. Viloyatlar va oʻz maʼmuriyatiga ega boshqa zodagonlar imperator hukumatiga nominal emas, balki amalda qaram boʻlib qoldi.
Dajla provinsiyasi sakkizta okrugga boʻlingan, ularning har biri, oʻz navbatida, bir necha tumanlardan iborat edi. 1941-yilda mamlakat ozod boʻlgach, imperiyaning turli qismlarida koʻplab qoʻzgʻolonlar boʻlib oʻtdi. Tevodros Iyasu Remo (1941-yil oktabr-noyabr), Sera (1941-yil kuz oylari), Tesfaye (1942-yil bahori), Xaile Mariam Redda (1942-1943-yy.) urush qahramoni Belay Zelleke (1944-yil) va boshqa hududlar shular jumlasidan. Lekin 1943-yil sentabr oyida Dajlaning janubiy va sharqiy qismlarida boshlangan Voyan qoʻzgʻoloni[2], qoʻzgʻolonning eng kuchlisiga aylandi; u bir oydan keyin bostirildi, lekin Xaile Selassie tuzumi mavjudligiga tahdid soldi. Imperator hukumati qoʻshinlari qoʻzgʻolon koʻlamini hisobga olgan holda, mamlakatda qolgan ingliz kuchlaridan yordam soʻrashga majbur boʻldi va qoʻzgʻolonchilar ingliz samolyotlari ularning pozitsiyalarini bombardimon qilgani evaziga magʻlubiyatga uchradi.
Qoʻzgʻolon sabablari sifatida Efiopiya maʼmuriyatining Dajladagi ochkoʻzligi va korruptsiyasi koʻrsatiladi. Ayni sabablar mintaqadagi beqarorlik va tartibsizlik muhitida xalq qoʻzgʻoloniga olib keldi. italiyaliklar magʻlub boʻlganidan keyin mintaqada mavjud boʻlgan koʻplab qurol-yarogʻlar tarqalishi ham isyonning keng tarqalishi omillaridan biri boʻldi.
Bibliografiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Mamoka Maki, Tigraydagi yoʻl va 1940-yillarda Efiopiya hukumatini qayta qurish, In: Efiopiya tadqiqotlari boʻyicha 16-xalqaro konferentsiya materiallari, ed. Svein Ege, Xarald Aspen, Birxanu Teferra va Shiferaw Bekele, Trondxaym 2009-yil.
- Haggain Erlich „Britaniya ishtiroki va Haile Selassieʼnin paydo boʻlgan absolution shimoliy Efiopiya, 1941-1943“, Osiyo va Afrika tadqiqotlari 15, 2 (1981).