Uch ayiq

"Uch ayiq" spektaklidan lavha

"Uch ayiq" (shuningdek, ingliz tilida "Goldilocks and three bears" va rus tilida "Masha i tri medvedya") — dunyoning koʻplab tillariga tarjima qilingan mashhur ingliz bolalar ertagi. Rus tilida u Lev Tolstoyning qayta hikoya qilishida mashhur boʻlgan. Eng keng tarqalgan inglizcha versiyada qizning ismi Goldilocks (inglizcha: Goldilocks, tom maʼnoda „oltin sochli“) boʻladi. Tolstoyning versiyasida esa qahramoning ismi keltirilmaydi va oddiygina qilib „bir qiz“ deb hikoya qilinadi. Keyinchalik, ertakning ruscha versiyasida mashhur rus ertagining qahramoni „Masha va ayiq“ bilan aralashuvi sababli qizga Masha (Mariyaning kichraytirishi) nomi berilgan.

Yaratilish tarixi

Goldilocks uchta ayiqdan qochib ketadi.



1912 yil Amerika nashri.

Zamonaviy folklorshunoslar ertakning inglizcha versiyasining ildizlarini uchta ayiq va ayyor tulki haqidagi shunga oʻxshash Shotlandiya ertagiga bogʻlaydilar. Ayiqlar uyiga kirib qolgan tulki, u yerda oʻynab, eng kichik ayiqning toʻshagida uxlab qoladi. Ayyor tulki uyiga qaytib kelgan ayiqlari tomonidan ushlandi va qochishga majbur boʻldi. Ertakda uning ismi oddiygina „ayyor tulki“ deb keltiriladi Djon Battenom asarida (inglizcha: John D. Batten) ertakning 1894-yildagi versiyasida tulki Scratchy deb nomlangan.

Ertak adabiy anʼanaga koʻra 1837-yilda Robert Sauti tomonidan „Uch ayiq haqidagi ertak“ nomi bilan (inglizcha: The Story of the Three BearsUch ayiq hikoyasi)kiritilgan. Uning versiyasida bosh qahramon tulki emas, balki „kichkina kampir“ (a little old Woman) bezorilik xarakteriga ega. Sauti bu hikoyani bolaligida amakisi Uilyam Tullerdan eshitgan. Bolaligida vixen soʻzini asosiy maʼnosida („tulki“) emas, balki majoziy maʼnoda („oʻta gʻamgin ayol“) tushungan degan taxmin mavjud. Biroq, nima uchun uni keksa ayol deb tushunganligi haqida izoh keltirilmaydi.

Sautining ertagida uchta antropomorfik erkak ayiq, „kichik, oʻrta va ulkan ayiq“ oʻrmondagi uyda birga yashaydilar. Sauti ularni yaxshi xulqli, ishonchli, zararsiz, ozoda va mehmondoʻst deb taʼriflaydi. Ularning har birining oʻziga xos kosasi, stul va yotogʻi bor. Bo‘tqa sovib turganda ular o‘rmonga sayr qilishdi. Oilasidan haydalgan ayolning tasviri keltiriladi. Hikoyaning turli nuqtalarida u qamoqxonada bo‘lishga loyiq bo‘lgan beadab, yomon, yomon og‘iz, xunuk, iflos sargardon sifatida tasvirlanadi. Oʻrmonda bu ayol ayiqlar uyiga duch kelib, derazadan qaraydi, kalit teshigidan moʻtalaydi, mandalni koʻtaradi va uyda hech kim yoʻqligiga ishonch hosil qilib, ichkariga kiradi.

1813-yilda (1837-yilda nashr etilishidan oldin) Sauti oʻz hikoyasini doʻstlari va tanishlariga aytib berdi. 1831-yilda Eleanor Muir (inglizcha: Eleanor Mure) eshitgan ertakni sheʼriy shaklga aylantirdi va uni jiyani Horace Brokga tugʻilgan kuni uchun qoʻlyozma albomida taqdim etdi. Souti va Muir variantlari tafsilotlarda farqlanadi. Sautining ayiqlari joʻxori uni isteʼmol qiladi, Muirning ayiqlari esa sut ichishadi. Sautida kampirning ayiqlar uyiga kirishi uchun hech qanday sabab koʻrsatilmaydi. Muirning kampiri esa unga odobli tashrif buyurishdan bosh tortganidan xafa boʻlganligi keltiriladi. Eleanor Muirning versiyasi va syujeti ertak tarixidagi eng qonxoʻr boʻlib qoldi. Boshqa barcha versiyalarda tulki, kampir yoki qiz derazadan qochib ketadi va ularning keyingi taqdiri haqida hech narsa aytilmaydi. Muirda kampir Rimdagi koʻp qavatli binoning derazasidan sakrab tushib, oʻzini Avliyo Pavlus sobori tepasiga mixlab qoʻyganligi tasvirlanadi.

Folklorshunoslar Айона и Питер Опи Iona and Peter Opie 1999-yilda chop etilgan „Klassik ertaklar“ kitobida uchta ayiq haqidagi ertak Oppoqoyning qisman analogi ekanligini taʼkidlaydilar: yoʻqolgan malika mittilar uyiga kirib, ularning taomlarini tatib koʻradi va birida uxlab qoladi. Gnomlar uchta ayiqga oʻxshash tarzda yigʻlaydilar: „Kimdir mening kursimda oʻtirgan edi!“, „Kimdir mening likopchamdan yedi!“ va „Kimdir mening toʻshagimda uxlayotgan edi!“. Opilar, shuningdek, ayiq terisini kiygan uchta rus knyazlari yashaydigan gʻorda panoh topgan malika haqidagi Norvegiya ertagi bilan oʻxshashliklarga ishora qiladi. U ularning ovqatlarini yeydi va karavot ostiga yashirinadi.

Ertakni zamonaviy qiyofaga keltirishda muhim qadam ingliz yozuvchisi Candell Jozef tomonidan qilingan. 1850-yilda uning „Yosh bolalar uchun qiziqarli kitoblar xazinasi“ nashr etildi (inglizcha: Treasury of Pleasure Books for Young Children). Uning „Uch ayiq“ versiyasida kichkina qiz qahramonga aylanadi va bezorilikning har qanday maqsadi yoʻq qilinadi: qiz oʻrmonda adashib, charchagan va och qolgani uchun ovqat eyishga va uxlashga harakat qiladi. Toʻgʻri, qizning ismi hali Goldilocks emas, balki Kumush sochli (Silver-Hair) deb keltiriladi. Muqaddimada Kandall oʻz tanlovini quyidagicha tushuntirdi:

Ertakning yangi shaklda paydo boʻlganidan soʻng, qahramon koʻpincha nashrlarga qarab ismlarini oʻzgartirdi. Dastlab, uning sochi rangi kumush edi: Silver-Hair (1850), Silver-Locks (1858), kumush Silverhair (1867). 1868-yilgi nashrdan beri soch rangi oʻzgardi va qiz Goldilocks (Golden Hair) ga aylandi, nihoyat 1904-yil nashridan (soʻzma-soʻz Oltin sochli yoki asl nusxadan qisqartirilgan holda, Oltin jingalaklar) boʻlib yaratilgan.

Rossiyada ertak tezda Lev Tolstoyni qayta hikoya qilinishi va qayta ishlashda mashhur boʻldi. Tolstoy qizining ismini shunchaki „bir qiz“ deb ataydi, ammo XIX-asr oxiridagi inglizcha versiyalarida oxirgi ismi hali aniqlanmagan. Uchta ayiqning ham ismi boʻladi: otasining ismi Mixail Ivanovich, uning rafiqasi Nastasya Petrovna va kichik oʻgʻli Mishutka.

Syujeti

Oʻrmonda adashgan qizcha boʻsh uyni topib, unga kiradi. U turli oʻlchamdagi uchta buyumni — likopchalar, stullar, koʻrpa-toʻshaklarni topadi va ulardan foydalanishga harakat qiladi, har bir toʻplamdan ikkita narsa u yoki bu sabablarga koʻra u uchun nomaqbul boʻlib chiqadi, uchinchisi esa „toʻgʻri“ keladi. U uxlab qolgandan soʻng, uy egalari uyga qaytishadi — ayiq-ota, ayiq-ona va ayiq bolasi, ular kimdir ularning narsalariga tegib ketganidan gʻazablanadilar va uygʻongan qiz derazadan qochib ketadi.

Qiziq faktlar

• Ertak syujetiga oʻxshab, ingliz tilida soʻzlashuvchi astronomlar „Goldilocks Zone“ (Goldilocks Zone) atamasini oʻylab topishdi — bu yulduz atrofida hayot mumkin boʻlgan zona, yaʼni yulduzga unchalik yaqin boʻlmagan va issiq, lekin unchalik uzoq emas va sovuq muhit demak. Bundan tashqari, unga oʻxshash „Goldilocks Stars“ atamasi K-sinf yulduzlariga tegishli.
• Ertak syujetining parodik va zamonaviylashtirilgan bayoni 1982-yilda Roald Dalning „Qoʻzgʻolonli qofiyalar“ sheʼriy toʻplamida mavjud.
• Amerikalik bolalar yozuvchisi Jen Brett (inglizcha: Jan Brett 2007-yilda Oltinlar hikoyasi asosida The Three Snow Bears ni nashr etdi. Bosh qahramon — eskimos qizi Alu-Ki (inglizcha: Aloo-ki), ertak harakati shimolda sodir boʻladi va ayiqlar ham oʻziga xos oq boʻladi.

Ekrandagi koʻrinishlari

• „Ayiqchalar“ (inglizcha: The 'Teddy' Bears — 1907-yilda Edvin Porter tomonidan ingliz ertagi „Oltinlar va Uch ayiq“ asosida suratga olingan AQSh filmi.
• „Uch ayiq“ — 1937-yilda Lev Tolstoyning ertak hikoyasiga asoslangan sovet multfilmi.
• „Uch ayiq“ — 1958-yilgi sovet multfilmi, u ham Lev Tolstoyning ertagiga asoslangan. Bosh qahramon, gʻalati, Varvarushka deb ataladi.
• 1962 va 1971-yillarda SSSRda ushbu ertak asosida filmlar ishlab chiqarilgan (Lev Tolstoyning fikricha ham).
• 1983-yilda „Budilnik“ dasturida Sergey va Nastya Proxanovlar, Katta bolalar xorining raqs guruhi, murabbiylar Ibragimovlar va uchta sirk ayiqlari ishtirokida „Uch ayiq“ ertagining musiqiy talqini namoyish etildi. Saundtreklarning musiqasi Grigoriy Gladkov tomonidan, soʻzlari Leonid Yaxnin tomonidan yozilgan.
• „Uch ayiq“ — Sovet multfilm-operasi.
• Bolalar uchun media franshizasida Ever After High, takrorlanuvchi belgilardan biri allaqachon katta boʻlgan Goldilocksning qizi, uning ismi Blondie Locks (inglizcha: Blondie Lockes). Uning nomida lock toʻliq omonimiyasi ham „sochlarning jingalaklari“, ham „qal’a“ sifatida ishlatiladi. Shuning uchun uning ismini „Blond Curls“ deb tarjima qilish mumkin va uning asosiy isteʼdodi har qanday qulfni ochish qobiliyatidir.
• Grimm teleserialida birinchi mavsumning ikkinchi qismining „Ayiqlar ayiqligicha qolmoqda“ epizodining syujeti „Uch ayiq“ ertagiga asoslangan.
• „Oltin va ayiq“ animatsion seriyali krossover.
• Etik kiygan mushuk 2da Toʻda sifatida paydo boʻladi

Yana qarang

• Goldilocks (maʼnolari)

Havolalar

• „Сказка «Три медведя» в пересказе Льва Толстого“. РВБ. Qaraldi: 2013-yil 30-mart.

• Емельянова О. В.. „Три медведя. Сценарий для постановки сказки Л. Н. Толстого в кукольном театре“. Qaraldi: 2013-yil 30-mart.